I bob. Bozor muvozanati Muvozanat narxi va muvozanat hajmi

2.4 Bozor narxlarini belgilashda davlatning aralashuvi
Iqtisodiyotni milliylashtirish sharoitida talab va taklifning o'zaro ta'sirining bozor mexanizmi ishlamaydi. Shuning uchun bozorning butunlay boshqacha holati bizning mamlakatimizda va sobiq sotsialistik mamlakatlarda sodir bo'ldi. Bozor barter almashinuvi va "qora bozor" bilan to'ldirilgan davlat tarqatish tizimi tomonidan deformatsiyaga uchradi.
Ishlab chiqaruvchilarning xatti-harakatlari bozor tomonidan belgilanmagan, lekin birinchi navbatda davlat idoralari tomonidan tartibga solingan. Davlat iqtisodiyotida tovarlarning narxi, talabi va taklifi o'rtasida qat'iy bog'liqlik mavjud emas. Ishlab chiqarishni kengaytirish odatda narxlar va talab istiqbollarini hisobga olmagan holda amalga oshirildi. Davlat organlari nimani, qanday va qancha ishlab chiqarishni markaziy ravishda hal qilishdi. Shunday qilib, davlat bozor funktsiyalarini o'z zimmasiga oldi.
Bozor iqtisodiyoti singari rejali iqtisodiyotda ham tovar narxining pasayishi talab hajmining oshishiga olib keladi. Ammo ta'minot butunlay boshqacha yo'l tutadi , uning hajmi bozor tomonidan emas, balki rejalashtirish idoralari tomonidan belgilanadi. Bu yerdagi taklif hajmi, narxidan qat'i nazar, bir xil bo'lib qolaveradi. Rejalashtirilgan va bozor iqtisodiyoti o'rtasidagi farq ta'minot egri chizig'ida bo'ladi - buyruqbozlik iqtisodiyotida u vertikal, bozor iqtisodiyotida esa moyil. Bozor kuchlari rolini cheklash bilan davlat taqsimoti tizimida talab va taklif o'rtasida muvozanat haqida gap bo'lishi mumkin emas. Markazlashgan boshqaruv tizimi, mamlakatimiz tajribasi ko'rsatganidek, talab va taklif o'zgarishiga o'z vaqtida javob bera olmaydigan bo'lib chiqdi. Natijada, yoki ortiqcha ishlab chiqarish yoki uning etishmasligi xarakterli edi. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining ushbu va boshqa kamchiliklari bozorning rolini past baholash bilan bog'liq.
Mahsulotlarning ortiqcha yoki etishmasligi nafaqat rejali iqtisodiyotda, balki bozor mexanizmiga asoslangan aralash iqtisodiyotda ham paydo bo'lishi mumkin. Mahsulotlarning defitsiti yoki ortiqcha qismi bozor narxlash jarayoniga davlatning aralashuvi natijasida yuzaga kelishi mumkin. Xuddi shunday holat, agar hukumat narx chegarasi deb ataladigan va u yoki bu mahsulot uchun eng past narx darajasini joriy qilsa.
Narxlar chegarasi - bu mahsulot yoki xizmat uchun qonuniy ravishda belgilangan maksimal narx. Narxlar shiftlari odatda muvozanat narxlari darajasidan pastroqda o'rnatiladi. Ular ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda qo'llaniladi. Ko'pincha biz muhim mollar haqida gapiramiz. Bunday sharoitda bozorda tanqislik mavjud. Faraz qilaylik, ob'ektiv sabablarga ko'ra, ma'lum bir oziq-ovqat mahsulotiga bo'lgan talab barqaror ravishda kamayib bordi. Bozor mexanizmiga davlatning aralashmasligi sharoitida taklifning bunday o'zgarishi tovarlarning bozor narxining oshishiga olib keladi. Aytaylik, hukumat siyosiy va ijtimoiy sabablarga ko'ra ma'lum bir tovar narxiga chek qo'yadi va bu tanqislikka olib keladi (Q ₂ - Q ₁ ). Kamomadning mavjudligi narxga bosim o'tkazadi, muvozanat buzilishiga va bozorning qulashiga va soya bozorining rivojlanishiga olib keladi. Ushbu vaziyatdan chiqish yo'li ko'rib chiqilayotgan mahsulot bozoridagi taklifni ratsionalizatsiya qilishda bo'lishi mumkin 
Narxning eng past darajasi (chegarasi) - bu hukumat tomonidan belgilanadigan va muvozanat narxidan oshib ketadigan minimal narx. Agar davlat narxlarni muvozanat darajasidan yuqori darajada joriy qilsa va o'rnatsa, ya'ni past narx chegarasini joriy etsa, u holda bozorda ushbu tovarning taklifi talab hajmidan oshib ketadi. Boshqacha qilib aytganda, bozor hajmi jihatidan teng bo'lgan ortiqcha mahsulotlarga duch keladi (Q ₄ - Q ₃ ).
Narxlarni belgilash jarayoniga davlatning aralashuvi sharoitida bozor ushbu muammoni avtomatik tartibga solish mexanizmi asosida hal qila olmaydi. Shunday qilib, ortiqcha ishlab chiqarish muammosini tug'dirib, davlat iqtisodiyotda ortiqcha ishlab chiqarish inqiroziga yo'l qo'ymaslik uchun o'zini va uning echimini oladi. Va bu ortiqcha narsalarni davlat sotib oladi. Odatda narxlarning eng past darajasi hukumat tomonidan alohida ishlab chiqaruvchilarni qo'llab-quvvatlash yoki ayrim turdagi tovarlarni ishlab chiqarishni rag'batlantirish uchun belgilanadi.
Inqirozlar natijasida iqtisodiy pasayish, ishsizlik, inflatsiyaning kuchayishi, xalq turmush darajasining yomonlashuvi sodir bo‘ladi. Shu boisdan ham davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va uni ustuvor ravishda iqtisodiy dastak va vositalar yordamida tartiblashi zarur bo‘ladi. Bu esa zamonaviy bozor iqtisodiyotining o‘zini- o‘zi tartiblashning bozor mexanizmi bilan uni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini uyg‘unlashtirishni taqozo etadi.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar, shu jumladan, institutsional islohotlar natijasida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblash mexanizmi shaklantirilib, rivojlanish tendensiyalariga ega bo‘lib borilmoqda.
O‘zbekistonda shakllantirilgan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblash mexanizmi hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida uning salbiy ta’sirini yumshatish imkonini berdi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisida ma’ruzasida “ Bugun mamlakatimizning barqaror rivojlanish yo`lida izchil ilgarilab borishini tahlil qilar ekanmiz, o`tgan yili prinsipial muhim islohotlarni amalga oshirish bo`yicha qat’iy qadamlar qo`yildi, deb aytishga barcha asoslarimiz bor.
Bu islohotlarning asosiy maqsadi- aholi uchun munosib hayot darajasi va sifatini ta’minlashdir.
Jadal va barqaror rivojlanishga qaratilgan bu siyosat bundan keyin ham so`zsiz davom ettiriladi.
Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik xar bir rahbarni- bu Bosh vazir yoki uning o`rinbosarlari bo`ladimi, hukumat a’zosi yoki hududlar xokimi bo`ladimi, ular faoliyatining kundalik qoidasi bo`lib qolishi kerak.
Endi xar birimiz, eng avvalo, davlat boshqaruvi organlari rahbarlarining vazifasi- o`zimiz mas’ul bo`lgan soha va tarmoqda ishlarning aholining tanqidiy baholash asosida zimmamizga yuklatilgan vazifalarni ma’sulyat bilan bajarishni ta’minlashdan iborat. Shunday davr keldi.”<sup>1</sup>
Ma’lumki, yurtimizda olib borilayotgan modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash bo`yicha olib borilayotgan chora- tadbirlar samaradorligi o`z natijasini bermoqda. Xozirgi kunga kelib, O`zbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot xajmi sezilarli darajada oshib bormoqda, o`z navbatida, davlat byudjetining daromad qismi ham oshmoqda. Bu kabi iqtisodiy o`zgarishlar mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, pul-valyuta va to`lov nizomini mustahkamlanib borishiga asos bo`lmoqda.
Talab va taklif modelida talab chizig‘i bilan taklif S chizig‘ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta'minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko‘ra shuni ta'kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo‘lsa, u holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga hech narsa sabab bo‘lmaydi.
Agar taklif va talab chiziqlari bir vaqtning o‘zida siljishsa, muvozanat narx va muvozanat miqdor larning o‘zgarishi har xil bo‘lishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan bozor modeli statik bo‘lib, u ma'lum vaqt oralig‘ini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng bo‘lishi mumkin). Bunday bozor modelida o‘zgaruvchilar vaqtga bog‘liq emas.
Modelda talab, taklif va narxlarning bog‘liqliklarini vaqt o‘zgarishi bilan bog‘lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma'lum vaqt oralig‘ida (masalan, bu oraliq bir oy bo‘lsin) bir birlik tovarning bozor narxi  bo‘lsin (ya'ni, tovar narxi bir oy ichida o‘zgarmaydi). Tovarning bozor narxi muvozanat narxga teng bo‘lishi ham, teng bo‘lmasligi ham mumkin.
1. Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx P qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori Q);
2. Boshlang‘ich vaqt oralig‘i bo‘yicha taklif miqdori , boshlang‘ich narx ga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx ) oldindan sotuvchi tomonidan beriladi;
3. oraliq uchun narx muvozanatlik shartidan aniqlanadi.

Xulosa
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, bozorni iqtisodiy kategoriya sifatida tavsiflashda bozor munosabatlarining o'ziga xos shakllarini hisobga olish kerak, ular bozor elementlarining miqdoriy va sifat nisbatlarida - talab, taklif, narxlarda namoyon bo'ladi. Ushbu asosiy elementlar ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi munosabatlarning aniq shakllarini va miqdoriy nisbatlarini tavsiflaydi.Bozor mexanizmi o'z-o'zini sozlash uchun muhim salohiyatga ega, ya'ni maqbul holat, bozor muvozanatiga intilish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ba'zi tovarlarga talabning sezilarli darajada oshishi bilan narxlarning o'sishi odatiy hodisa hisoblanadi. Keyinchalik ushbu mahsulotlar ta'minotini oshirish odatiy holdir. Oddiy ishlaydigan iqtisodiyotda tovar narxining ko'tarilishi talab va taklif o'rtasidagi muvozanatni faqat qisqa muddatda o'rnatadi va uzoqroq muddat ichida narx ko'tarilgan tovarni ishlab chiqarishni (taklifni) ko'paytirish hisobiga erishiladi. . Taklifni oshirish bozor muvozanatiga erishishning asosiy usuli hisoblanadi. Shuning uchun rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar narxining ko'tarilishi doimiy bo'lishi mumkin emas, bu inflyatsiyaning minimal darajasini va iqtisodiyotning ijtimoiy yo'nalishini ta'minlaydi.
Bozor diqqatga sazovordir, chunki muvozanatdan har qanday og'ish bo'lsa, u unga qaytishga intiladi. Ham qondirilmagan talab sharoitida, ham ortiqcha taklif sharoitida, bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lib, ular bozorni muvozanatga keltiradi.