I bob. Avtotransport shovqinining shahar muhitiga

II  BOB. TOSHKENT SHAHRIDA AVTOMOBILLARDAN 

CHIQAYOTGAN SHOVQININING SALBIY TA’SIRINI TAHLIL 

QILISH 

2.1   Toshkent shahri ko’cha va yo’llarida harakatlanayotgan avtotransport 

vositalari sonini aniqlash va ularni istiqboldagi o’sishini prognozlash 

 

Hozirgi  kunda  shahrimizda  420  mingdan  ortiq  xususiy,  70  mingdan  ziyod 

yuridik  maqomdagi  avtomobillar  tasarruf  etilmoqda.  Bu  so'nggi  o'n  yilda 

shahrimizda  harakatlanayotgan  avtoulov  qariyb  50  foizga  oshganidan  dalolat 

beradi.  Quvonarlisi,  shahrimiz  ko'chalarida  harakatlanayotgan  avtomobillarning 

aksariyati  o'zimizda  ishlab  chiqarilayotgan  engil,  yuk  va  yo'lovchi  tashishga 

mo'ljallangan transport vositalaridir. 

Shahar  muhiti  sifati  va jamoat  joylarini  loyihalashtirish  masalalari  bo‘yicha 

jahonda tan olingan ekspert seminarda so‘zga chiqar ekan, unga bor-yo‘g‘i bir kuni 

o‘tgan O‘zbekiston poytaxti haqida xulosa chiqarishga hali erta ekanini qayd etdi. 

Biroq keyinroq dastlabki taassurotlarini o‘rtoqlashdi. 

«Men  faqatgina  bir  narsani  aytishim  mumkin,  sizlar  asfaltdan  juda  ko‘p 

foydalanar ekansiz», — deya o‘zining ilk taassurotini aytib o‘tdi Yan Geyl. 

«Agarda  men  shahar  meri  bo‘lganimda,  men  asfaltlarni  olib  tashlagan, 

ko‘chalarni jamoatchilik uchun maskanga aylantirgan bo‘lardim», — dedi u. 

«Menga  avvallari  Toshkentda  tirbandliklar  juda  kam  bo‘lganini  aytishdi. 

Shahar  hokimi  menga  shunday  raqamlarni  keltirdi:  har  yili  Toshkentda 

avtomobillar  soni  35  mingtaga  ko‘payar  ekan.  Sizni ishontirib  ayta  olamanki,  tez 

orada Moskva darajasiga (tirbandliklar bo’yicha) yetishasizlar, — dedi arxitektor. 

«Rivojlantirishning  muqobil  strategiyasi  juda  ham  muhim», —  deya  qayd 

etdi  u.  Muxbirlar  savoliga  javob  qaytarar  ekan,  Yan Geyl  kelgusi  kuni 

---

32 

 

u va Toshkent ma’muriyati bilan qanday hamkorlik olib borilishi ma’lum bo‘lishini 

ta’kidladi. 

O‘zining  50  yillik  faoliyati  davomida  professor  Yan Geyl  shaharlarda 

odamlar  uchun  jozibakor  va  qulay  muhitni  yaratishga  sezilarli  ta’sir  ko‘rsatdi. 

U Nyu-York,  Kopengagen,  Sidney,  London,  Melbrun  va boshqa  shaharlarda 

ko‘chalar  va jamoat  joylarini  qayta  qurishdagi  xizmatlari  uchun  ko‘plab 

mukofotlarga loyiq ko‘rilgan. Uning muallifligidagi oltita asar, jumladan «Odamlar 

uchun shahar» nashri 35 tilga tarjima qilingan. 

Yuqoridagi  ma’lumotlardan  shuni  aytish  mumkinki  kelasi  10-12  yilda 

Toshkentda avtotransport soni 2 barobarga ko’payib, 1 millionga yaqinlashadi 

 

 Shahar ko‘cha va yo‘llarida harakatlanayotgan avtotransport vositalari sonini 

aniqlash  borasida  “Harakatni  boshqarish  darajasi”  –  (HBD)  V.V.SHestokas  va 

D.S.Samaylovlar  tomonidan  boshqarishning  ma’lum  tizimida  magistrallarning 

harakatni  o‘tkazish  qobiliyatini  tasniflovchi  bitta  yo‘lakdagi  keltirilgan  (avt/s) 

harakat  shiddati  (avtomobil  soni)  orqali  aniqlash  lozim  bo‘ladi.  Jumladan,  fanda 

buning formulasi qo‘yidagicha:  

           1-formula  

Bu  erda,  N`

F

  –  bir  yo‘lakdan  bir  soatda  o‘tuvchi  avtomobillar  harakatlar 

shiddati soni; 

∆

yu

 – harakat oqimidagi jamoat va yuk transporti miqdori (0<=∆

yu

<=1). 

“Harakatni  boshqarish  koeffitsienti”  –  ξ.  A.M.Kostin  tomonidan  aniqlangan. 

Bu oraliq masofalari aniq bo‘lgan chorrahalarda turib qolgan avtomobillar miqdori 

orqali belgilanadi. 

Chorrahadagi  harakat  uzluksizligi  ta’minlanishida  ξ=0  ga  teng  deb,  yoki 

harakat chorrahada ajratilganda ξ=1 ga teng qilib olinadi. 

HBD q N`

F 

(1-0.5∆

yu

) 

 

---

33 

 

ξ  –  “Harakatni  boshqarish  koeffitsienti”  yo‘l  harakatni  boshqarish  tizimi 

tomonidan  transport  oqimi  to‘xtab  qolishini  kamaytirish  samaradorligiga 

bog‘liqdir. Harakatni boshqarish darajasi va harakatni boshqarish koeffitsienti  – ξ 

va  bir  yo‘lakdan  bir  soatda  o‘tuvchi  avtomobil  shiddati  –  N`

F 

yo‘l  oralig‘idagi 

chiqindi gazlar xususiyati  bilan bog‘lanadi. 

 

Shu  fikr  aniqki,  shahar  transport  vositalari  tomonidan  paydo  bo‘ladigan 

shovqin zimmasiga, shaharda ekologik muhitning buzilishi 85% ga to‘g‘ri keladi.