I bob. Asosiy kimyoviy tushuncha va qonunlar

Mavzu: Ion bog’lanish.

Atomlar bog’lanish hosil qilishida tugallangan tashqi qavat dublet yoki oktetga ega bo’ishiga intiladi. Buning uchun ular elektron beradi yoki qabul qiladi.

Neytral atom elektron bergandan keyin u musbat zaryadlanadi (metallarda ), elektron qabul qilsa manfiy zaryadlanadi (metallmaslarda).

Masalan: NaF da

N a	2 ē	8 ē	1ē		7 ē	2 ē	F
N a^+	2 ē	8ē			8 ē	2 ē	F^-

yoki Na^. +: →Na⁺ :¯

Ta’rif:Elektrostatik kuchlar tasirida ionlar orasida hosil bo’ladigan bog’lanish ion bog’lanish deyiladi.

Ion bog’lanish hosil bo’lishi uchun atomlarning elektromanfiyliklari qiymati farqi 1,7 dan katta bo’lishi kerak.

∆x≥1,7

Tipik ion bog’lanish ishqoriy, ishqoriy–yer metallari va galogenlar orasida, shuningdek tuzlarda va ishqorlarda uchraydi.

Ion bog’lanishli moddalar uchun quyidagi xossalar o’rinli.

1. 
   Ularning barchasi qattiq moddalar.
   
2. 
   Ularning suyuqlanish va qaynash temperaturalari yuqori.
   
3. 
   Ular qutbli erituvchilarda, masalan, suvda yaxshi eriydi.
   
4. 
   Ular suyuqlanma holida elektr tokini o’tkazadi.
   

Ion bog’lanish to’yinuvchanlik va yo’naluvchanlik xossasiga ega emas.

Masalan: NaCl molekulasida har bir Na⁺ atrofida 6 tadan Cl^- ioni va aksincha joylashadi.

Ya’ni uni Na₆Cl₆ deb tasvirlash mumkin.

Ta’rif:Ayni atom bilan bevosita bog’langan atomlar soni koordinatsion ion deyiladi. Masalan: Osh tuzida Na⁺ va Cl^- larining koordinatsion soni 6 ga teng.
Mavzu: Izoelektron zarrachalar va moddalar.

Ta’rif:Elektronlar soni teng bo’lgan atom, molekula va ionlar izoelektron (teng elektronli) hisoblanadi.

Masalan: Na⁺ ga Ne va F^- izoelektron hisoblanadi.

Moddalar uchun ham ushbu hodisa kuzatiladi. Izoelektron moddalar o’xshash xossaga ega bo’ladi.

Masalan: CO va N₂ molekulalari.

C≡O N≡N

6+8 7+7

ē 14 14

Mavzu: Metall bog’lanish.

Metallarda valent elektron unchalik ko’p bo’lmasa ham, ular metall atomi yadrosiga kuchli bog’lanmagan, ya’ni nisbatan erkin.

Ta’rif:Erkin elektronlar hisobiga metall ionlari orasidagi kimyoviy bog’lanishga metall bog’lanish deyiladi.

K ovalent bog’lanishdan farq qilib, bunda erkin elektronlar hamma metall ionlari uchun umumiy ya’ni “elektron gaz” holida bo’ladi.

Metall boglanishli moddalar uchun quyidagi xossalar o’rinli:

1. 
   Metallardagi erkin elektronlar hisobiga ular issiqlik va elektr tokini yaxshi o’takazadi.
   
2. 
   Asosiy guruh metallari uchun past, o’tish metallario uchun yuqori suyuqlanish va qaynash temperaturasi o’rinli.
   
3. 
   Metallar yuqori qayishqoqlikka ega.
   
4. 
   Metallar metall yaltiroqligiga ega (ko’pchiligi kumushsimon oq).
   

Metall bog’lanish barcha 88 ta metallda mavjud.
Mavzu: Vodorod bog’lanish.

Yuqorida ko’rib o’tgan bog’lanishlar elektronlar juftlashishi, almashinishi yoki umumiylashishi hisobiga hosil bo’ladi.

Shuningdek, valent elektronlar va o’zaro tortishish kuchlari bog’lanishga sabab bo’lishi mumkin.

Ta’rif:Musbat qutblangan vodorod atomi bilan ikkinchi bir molekuladagi kuchli elektromanfiy elementlar – ftor, kislorod va azot (ba’zan xlor va oltingugurt) orasida vujudga keladigan bog’lanish turiga vodorod bog’lanish deyiladi.

Kuchli elektromanfiy element bilan bo’langan vodorod atomi nisbatan kationlashadi va erkin bo’lib qoladi. Shundan keyin u ikkinchi elektromanfiy elementga tomon tortiladi.

Vodorod bog’lanish 2 ga bo’linadi:

1. 
   Molekulalararo vodorod bog’lanish
   
2. 
   Ichki molekulyar vodorod bog’lanish.
   

Molekulalararo vodorod bog’lanish H₂O, HF, NH₃, N₂H₄, NH₂OH₄, spirtlar, aminlar va karbon kislotalar o’rtasida hosil bo’ladi.

Ichki molekulyar vodorod bog’lanish bitta molekulaning o’zidagi elektromanfiy element va vodorod orasida hosil bo’ladi.

Bunday moddalarga

o’-nitrofenol salitsil aldegid o’-xlorfenol

DNK va oqsil kiradi.

o '-nitrofenoldan farq qilib, m’- va p’-nitrofenolda molekulalararo vodorod bog’lanish mavjud. Shuning uchun o’-nitrofenolga qaraganda yuqoriroq temperaturada qaynaydi.

Vodorod bog’lanishning energiyasi kovalent bog’lanish energiyasiga qaraganda 5-20 marta kuchsiz. Shunga qaramay vodorod bog’lanish moddaning fizik - kimyoviy xossalariga kuchli ta’sir qiladi.

Masalan: VIA guruh elementlari gidridlari H₂O – H₂S – H₂Se qatorida suyuqlanish va qaynash temperaturasi ortib borishi kerak edi. Lekin suv molekulalari o’rtasida vodorod bog’lanish hisobiga u suyuq holda bo’ladi va qolgan vakillari gaz holida.

A gar suvda vodorod bog’ bo’lmaganda edi, u - 80°C da qaynashi lozim edi.

Vodorod bog’lanish shuningdek moddalarning kimyoviy xossalariga ham ta’sir qiladi. Masalan, VII A guruh gidridlari kislotalik xossasini namoyon qiladi.

HF HCl HBr HI

kuchsiz kuchli k-ta

Ftorid kislota vodorodi ikkinchi ftorga bog’langani uchun u harakatchan bo’lmaydi. Vodorod bog’lanish biokimyoviy jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. G –C va A – T, oqsil ikkilamchi strukturasi.