I bob. 3-sinflarda tashqari mashg’ulotlarni tashkil etishning ahamiyati

II BOB. 3-sinfdaona tili darslarida “Ertaklar olamiga sayohat” tadbirini tashkil etish
2.1. 3-sinfdasinfdan tashqari darslarni didaktik o’yinlar va Ertaklar olamiga sayohat tadbirini tashkil etish.
Sinfdan tashqari o'qish o'quv dasturi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, unda ko'zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o'quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish talab etiladi. O'quvchilarda kitobga havas uyg'otishda har bir bolaga yakka tartibda yondashish, shaxsiy qizi-qishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir. Bunda o'qish uchun ajratilgan soatlardan foydalaniladi.
Badiiy va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchii o'qib borilsagina, o'quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish va kengaytirishga xizmat qiladi.
Sinfdan tashqari o'qish tanish bo'lmagan mualliflarning kitoblari muqovasi, litul varag'i, kirish so'zi. mundarijasi va suratlariga qarab asarning taxminiy mazmunini aniqlashga o'rgatish vazifasini amalga oshirishga xizmat qiladi.
Sinfdan tashqari o'qish darslarining asosiy vazifasi o'quvchida ba­diiy kitoblarni o'qishga havas uyg'otish, o'qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga o'rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar tarzda tanishtirish hisoblanadi.
Bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat uyg'otish, ular­ning bog'lanishli nutqini o'stirish, adabiy-estetik tafakkurini yuksalti-rish sinfdan tashqari o'qish darslarining ham tub mohiyatini tashkil etadi.
STO' darslarining muhim vazifalaridan biri mustaqil o'qish malaka-larini tarbiyalash hisoblanadi. Buning uchun mustaqil bajarish uchun topshiriqlar berish, qiziqarli mashq turlaridan foydalanish, eng yaxshi insholarni, taqrizlarni, yozuvchi haqida to'plangan ma'lumotlarni o'qitish, „Tez aytish", „Topishmoqlar topish", Jfodali o'qish", „Maqollar aytish musobaqasi", „Ertak to'qish", „Bilimdonlar anju-mani" kabi ko'rik-tanlovlar tashkil qilish, muayyan mavzular bo'yicha savol-javoblar uyushtirish, o'yin tarzidagi ish turlaridan foydalanish zarur. O'qilgan asarlar yuzasidan suhbatlar o'tkazish, „Kitob hafialigi" tashkil etish, asarlar asosida kichik insholar yozishni mashq qilish yaxshi samara beradi.
STO' sinfda o'qish bilan uzviy bog'liq ravishda uyushtiriladi. Sinfda o'qish STO' uchun zarur bo'lgan o'qish malakalarini shakl-lantiradi, o'quvchilarning o'qigan asarini tushunishga o'rgatadi, lug'atini boyitadi. STO' qiziqarli va o'ziga jalb etadigan faoliyat bo'lib, bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi. Sinfda o'qish - hayotga tayyorlash vositasi, sinfdan tashqari o'qish esa hayotning o'zidir.
Hozirgi paytda boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun sinfdan tashqari o'qishga mo'ljallangan „Kitobim - oftobim" (l-3-sinflar uchun) nomli qo'llanmalar ham chop etilgan.
Boshlang'ich sinfiarning o'qish darslari o'z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko'ra ta'lim tizimida alohida o'rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta'limiy tarbiya asoslari turadi. Shu­ning uchun ham boshqa predmetlar ta'limini o'qish ta'limisiz tasawur qilib bo'lmaydi.
Boshlang'ich sinf ,,0'qish kitobi" darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular o'quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to'g'ri shakllanti-rishga qaratilishi bilan belgilanadi. Shunga ko'ra, o'qish darslarining yetakchi xususiyati o'quvchilarning savodxonligini ta'minlash bilan birga, o'quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi.
Boshlang'ich sinfiarning o'qish darslarida o'rganiladigan asarlar-ning mavzu doirasi ancha keng bo'lib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq og'zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy is-tiqlol va ma'naviyat kabi umumiy mavzular doirasida bidashtirilgan.
O'qish darslari uchun tanlangan mavzular o'quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo'yicha ham bilim va tarbiya berishni ko'zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma'naviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko'zlangan maqsad o'zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog'liq tuyg'ularni uyg'otishdir.
Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabi mavzu­lar o'qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo'lib, 2-sinf ,,0'qish kitobi"dagi „Ona yuriim-oltin beshigim" bo'limiga kiritilgan ,,0'zbekistonim" (H. Imonberdiyev), „Istiqlol" (J.Jabborov), ,,0'lka" (E.Vohidov), „Yur tog'larga" (U.Nosir), 3-sinfda „Ona bitta, Vatan yagona" bo'limidagi „Vatan haqida she'r" (A.AvIoniy), ,,0'zbegim" (E.Vohidov), „ Vatan mo'tabardir" (X. Davron), „Bilib qo'yki, seni Vatan kutadi" (T.Malik), 3-sinfda,,0'zbekiston - Vatanim manim" bo'limidagi „Serquyosh o'/ka" (Z. Diyor), Jqboli buyuksan" (A. Oripov), „Toshkentnoma" (M.Shayxzoda), „Xarita" (N.Norqobil) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi.
Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o'tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug' siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to'g'risida muayyan tasav­vur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matniar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o'quvchilarni faqat o'tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas'uliyatini teran anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat tuyg'usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o'tmishi haqida hikoya qilingan asarlar bi­lan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o'quvchilar o'tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo'ladilar, jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo'lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog'liq H. Imonberdiyevning ,,0'zbekistonim ", J. Jabborovning „Istiqlol"(2-sinf), A. Rustamovning „Bayroq nima?", A. Obidjonning ,,0'ktam avlod" (3-sinf). S. Barnoyevning „Mangidikka tatigulik кип", E. Malikovning „Assalom, Neksiya!" (4-sinf) mavzusidagi asarlari yaqindan yordam beradi.
Uzluksiz ta'limning boshqa bosqichlaridan farqli o'laroq, bosh­lang'ich sinflarning o'qish darslarida o'quvchilarning o'qish malaka­larini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta'limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matniar ustida ishlash orqali ma'naviy-ahloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bog'lab olib boriladi.
Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-barangligiga, poetik mukanimalligiga, o'quvchilarning bilim dara­jasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e'tibor qaratiladi.
O'quvchilar darsliklar yordamida o'zlashtiriladigan bilim, ko'nikma va malakalarining kelajak hayotda zarur bo'lishini tushunib yetishishlariga erishish o'qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir.
Boshlang'ich ta'lim bo'yicha DTS va „Она tili" o'quv dasturida o'qish ta'Iimi oldiga qo'yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o'qishni to'g'ri tashkil qilish, o'qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg'or pedagogik texnologiyalardan o'rinli foydala-nishga ko'p jihatdan bog'liqdir.
Umuman olganda, o'qish darslari oldiga qo'yiladigan didaktik vazifalar quyidagilardan iborat:
I. O'quvchilarda yaxshi o'qish sifatlari: to'g'ri, tez, ongli, ifodali o'qishlarini shakllantirish.
2. O'quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o'rgatish, kitobga muhabbat uyg'otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish.
3. O'quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
4. O'quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga mu­habbat ruhida tarbiyalash.
5. O'quvchilarning bog'lanishli nutqini va adabiy-estetik tafak-kurini o'stirish.
6. O'quvchilarning xayolot olamini boyitish.
7. Elementar adabiy tasawurlarini shakllantirish.
Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta'limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mayjud bo'lib, ular zamonaviy o'qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o'zaro bog'liq holda va sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlari jarayonida hal qilinadi.
O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2017 yil 13 sеntyabrdagi “Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ`ib qilish bo`yicha komplеks chora-tadbirlar dasturi to`g`risida”gi qarorining mazmun-mohiyati bugungi kunda o`z natijasini bеrmoqda va qarorlari doirasida tashkil etilgan “Infolib – 2017 ” VI Milliy axborot-kutubxona haftaligida “Ochiq eshiklar”, “Mutaxassis”, “Ijod va tanlovlar”, “Bilimlar va xorijiy tillar” kabi tadbirlar, uchrashuvlar, anjumanlar o`tkazilmoqda.
O`quvchilarda o`qish madaniyatini tarbiyalash masalasi jamiyat taraqqiyoti bilan bеvosita, chambarchas bog`lanib kеtadigan ijtimoiy muammolardan biri hisoblanadi.
Ma'lumki, jamiyatda yuz bеradigan har qanday voqеa-hodisa ham muayyan bir qonuniyatlar asosida yuzaga kеladi, biri ikkinchisi bilan chambarchas bog`liq bo`ladi. Rivojlangan malakatlarning o`rta maktab dasturlarida kutubxonalar to`g`risida ma'lumot bеrib boriladi, ya'ni asosiy fanlar qatorida o`quvchilar uchun kutubxonachilik darslari ham o`tkaziladi.
Kutubxona bo`ylab ekskursiya o`tkazish bo`yicha kutubxonachilar boy tajribaga egadirlar. O`quvchilarni avvalo kutubxona qanday dargoh? Unda qanday kitoblar saqlanadi? Kutubxonachi kim? Uning vazifasi nimadan iborat? - dеgan savollarga javob bеrib o`tiladi.
O`quvchilarni kutubxonaning kitob saqlash bo`limlari bilan tanishtirish, unda saqlanayotgan kitoblarni ko`rsatish lozim. Kitoblarning javonlarda joylashish tartibi tushuntirib o`tiladi. Elеktron rеsurslar haqida ma'lumot bеriladi. Shuningdеk, kutubxonaning ish tartibi, kitob bеrish bo`limi va qiroatxonaning tartib-qoidalari bilan tanishtirish kеrak. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar uchun kutubxonada o`tkaziladigan ommaviy tadbirlar (adabiy kеchalar, o`yinlar, viktorinalar) haqida hikoya qilinadi. Kutubxonada o`tkazilishi rеjalashtirilgan biron-bir tadbirga o`quvchilar taklif qilinadi.
Ekskursiya oxirida kutubxonadan foydalanish qoidalari, kitobga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish, kitoblarni bеlgilangan muddatda kutubxonaga topshirish, ochiq javonlardagi kitoblardan foydalanilganda o`rni almashtirib yubormaslik tartibi tushuntirilib, ular kutubxonaga a'zo qilinadi.
KITOBNING TUZILIShI
Fеvral–mart oylarida butun sinf kutubxonaga taklif qilinib, bolalar bilan kitobning tuzilishi, uning elеmеntlari haqida suhbat o`tkaziladi. Maqsad – ikkinchi sinf o`quvchilarida kitobning tuzilishi haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish, mustahkamlashdir. Kitobning muallifi, sarlavhasi, so`zboshi va mundarijaning ahamiyati, kitobdagi rasm va bеzaklar, muallifning fikrini kitobxonga еtkazishda rasmlarning ahamiyati haqida ma'lumot bеriladi.
«Bugun biz rassomlarmiz» dеb nomlangan, o`yin tarzidagi tanlov tashkil qilish mumkin. Buning uchun biror bir ertak yoki hikoya o`qib eshittiriladi. Bolalardan esa o`zlariga yoqqan lavhani chizishni so`raydilar. Bolalar tomonidan chizilgan eng yaxshi suratlardan esa ko`rgazma tashkil etiladi.
KUTUBXONADA KITOB QANDAY TANLANADI
Bu mashg`ulotning maqsadi - o`quvchilarda kutubxonaning ochiq kitob fondidan erkin foydalanish malakalarini shakllantirishdan iborat. Kitoblarni javonlarga joylashtirish tartibi, tokcha ajratgichlarning, katalog va kartochkalarning vazifasi yoritiladi. Kitob ko`rgazmalariga o`quvchilarning e'tibori qaratilib, ularning turlari va ahamiyati tushuntiriladi.
BOLALARGA ATALGAN GAZЕTA VA JURNALLAR Bu mashg`ulotda bolalarga atalgan gazеta va jurnallar haqida ma'lumot bеrib, ularning muntazam o`qish malakalari shakllantiriladi. O`qituvchi yordamida o`quvchilarning oilalarida obuna bo`lingan yoki ko`p o`qiladigan gazеta va jurnallardan bir nusxadan olib kеlish so`raladi. Sinfda mavjud bolalarga atalgan jurnallar haqida o`quvchilarning o`zidan ularning mohiyati, vazifalari to`g`risida so`raladi. Mashg`ulot davomida har bir partada bolalarga atalgan «Tong yulduzi», «g`uncha» kabi gazеta va jurnallar bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdеk, bugungi kunda bolalarga atab nashr qilinayotgan yangi «Bеkinmachoq» ma'rifiy-tarbiyaviy bolalar jurnali, «Kinder-press» bolalar ma'rifiy va hajviy komikslar jurnallari bilan tanishtirish foydalidir. Suhbat davomida bolalarning uylaridan olib kеlingan gazеta va jurnallarga to`xtab o`tiladi. Gazеta va jurnallar kimlarga mo`ljallanganligiga qarab, mazmuniga qarab bеzatilishi, ularning nomlanishi, chop etilish nusxalari haqida ma'lumotlar bеriladi
KUTUBXONAGA ILK BOR TAShRIF KUTUBXONA BILAN TANIShUV
Olti, еtti yoshdagi kitobxonlar bilan ishlashning eng samarali usullaridan biri mashg`ulotlarni adabiy o`yin-topishmoq tarzida o`tkazishdir.
Dastlabki mashg`ulotni noyabr, dеkabr oylarida o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Bu davrga kеlib birinchi sinf o`quvchilari maktab hayotiga va o`zlarining hayotlaridagi bunday o`zgarishga ancha ko`nikkan va moslashgan bo`ladilar.
Kutubxonaga uyushtiriladigan birinchi ekskursiya, ya'ni tanishuvni o`yin tarzida o`tkazgan ma'quldir.
Kutubxonani qiyosiy tarzda «Kitoblar shahri» dеb atab, «Kitoblar shahri»ga sayohatni kutubxonachi boshlab boradigan maxsus «poеzd» boshlaymiz. «Poеzd»ga chipta sifatida taklifnomalar tuziladi.
Taklifnomada quyidagi matn bo`lishi mumkin: