I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

biologik oksidlanish
deyiladi. 
Biologik oksidlanish jarayonida uglevodlardan tashqari boshqa organik moddalar 
(yog’lar, yog’ kislotalari, oqsillar va boshqalar) ham ishtirok etishi mumkin. 
Umuman, o’simliklarning nafas olishi qorong’ilik yoki yorug’likdan qat’iy 
nazar tirik hujayralarda doimiy xarakterga ega. Hatto omborlarda saqlanadigan 
urug’larda nafas olish to’xtamaydi. 
Turli-tuman fermentlar jadalligida sodir bo’ladigan nafas olish jarayonida 
murakkab organik moddalar, oddiy birikmalargacha, jumladan, oqsillar 
aminokislotalargacha, yog’lar glitserin va yog’ kislotalargacha, poli- va 
oligosaxaridlar monosaxaridlargacha parchalanadi. Gidroliz jarayonida hosil 
bo’lgan oddiy birikmalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalaridan keyin karbonat 
angidrid va suvgacha oksidlanishi natijasida energiya ajraladi: 
kj
CO
O
H
O
O
H
C
2875
6
6
6
2
2
2
6
12
6





---

56 
Nafas olish hodisasi ikki fazadan iborat bo’lib, birinchi faza o’tishi uchun 
kislorod talab qilinmaydi, u 
anaerob
faza hisoblanadi. Shu fazada nafas olishda 
sarflanadigan modda (glyukoza) parchalanish hodisasiga uchraganligini hisobga 
olib uni 
glikoliz
fazasi deb atashadi. 
Bu jarayonda juda kam miqdorda energiya ajralib chiqadi va oxirgi bosqich 
mahsuloti piruvat kislotasi hosil bo‘ladi. Glikoliz anaerob nafas olish va bijg’ish 
jarayonlarining boshlang‘ich bosqichidir. 
Glikoliz hodisasida energiyaga boy 4 molekula ATF va 2 molekula NAD-H 
(nikotinamidadenindinukleotid vodorodi) hosil bo’ladi. NAD-H ning har qaysisi 
oksidlanganda 3 molekula ATF sintezlanadi. Demak, 2 NAD-H oksidlanishida 6 
molekula foydali energiyaga ega ATF hosil bo‘ladi.
Nafas olishning 
aerob bosqichi
- ikkinchi asosiy bosqich sanaladi. Bu 
bosqichda piruvat kislota karbonat angidrid bilan suvda to’liq parchalanadi. Bu 
jarayon aerob sharoitda sodir bo’lib, bunda bir qator oraliq moddalar, dikarbon va 
trikarbon kislotalar ishtirok etadi. Ularning bir-biriga aylanishi “halqa”dan iborat. 
Shuning uchun ham dikarbon va trikarbon kislotalar tsikli deb ataladi. 
Triglitseridlarga boy bo‘lgan moyli o‘simliklar urug‘ining unishida ular 
tarkibidagi lipidlar juda tezlik bilan kamayishini kuzatish mumkin. Shu bilan birga 
bu davrda lipaza fermentining faolligi ham eng yuqori bo‘ladi. O‘simlik moylari, 
avvalo, lipaza fermenti ishtirokida gidrolizlanib, yog‘ kislotalar va glitseringacha 
parchalanadi. Lipazaning ta’siri bir necha bosqichli bo‘lib, triglitseridlar avval 
diglitseridlarga, so‘ngra monoglitseridlarga va nihoyat yog‘ kislotalari hamda 
glitseringa parchalanadi. 
Moylarning lipaza ta’sirida parchalanishini sxematik ravishda quyidagicha 
ifodalash mumkin: 

---

57 
Bunday reaksiya natijasida hosil bo’lgan glitserin va yog‘ kislotalarining 
keyingi parchalanishidan hosil bo’lgan oxirgi mahsulot bir xil, ya’ni karbonat 
angidrid bilan suv bo‘lsa-da, lekin ular har xil yo‘l bilan parchalanadi.