I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

tinch holatga
o’tadi. Tinch holatdagi urug‘larning salbiy 
ta’sirlarga chidamliligi oshadi. Shuning uchun, ularni shu holatda saqlash 
tarkibidagi zaxira moddalarni to‘liq saqlanib qolishini ta’minlaydi. 
Tinim davrining o‘tish muddati o‘simlik turi va ularning nav xususiyatlariga, 
urug‘larning onalik belgilari o‘simlikda rivojlanishi va pishishi hamda urug‘ning 
yig‘ib olingandan so‘ng saqlash sharoitiga bog‘liq. Bu davrda urug‘ fiziologik- 
biokimyoviy jarayonlarni o‘tadi, ular to‘la yetiladi va unib chiqish xususiyatiga ega 
bo‘ladi. Tinim holatida barcha hayotiy jarayonlar to’la to’xtamaydi, balki faol 
modda almashinuv jarayoni juda sekinlashadi. 
Tinch holatdagi urug‘larda fermentlar faolligi minimal bo‘lib, modda 
almashinuvi urug‘ni ekish davrigacha saqlanishi uchun zarur bo‘lgan minimal 
qiymatga ega bo‘ladi. Namlik, harorat va kislorod ta’sirida urug‘ murtagi tinch 
holatdan chiqadi va o‘sa boshlaydi. Asosiy to‘qimalardagi zaxira moddalari 
parchalanadi va yangi o’simlik rivojlanadi. 
O‘simliklarda moddalarning almashinuvi tashqi muhit sharoitining 
o’zgarishi ta’sirida boradi, urug’larda har xil tezlik bilan kimyoviy, asosan 
oksidlanish- qaytarilish reaktsiyalari sodir bo’ladi.
O’sayotgan o’simliklar quyosh energiyasi bilan ta’minlanadi va fotosintez 
jarayonida anorganik moddalardan organik moddalar paydo bo’ladi. To’plangan 
uglevodlar, so’ngra lipidlar (yog’lar), oqsillar va hujayraning boshqa 
komponentlari sintezining barcha keyingi jarayoni organik birikmalar energiyasi 
hisobiga fermentativ reaktsiyalar tsiklida amalga oshadi. Pishgan urug’lar 
energiyani organik moddalarning (uglevod, yog’, oqsillar) oksidlanishi hisobiga 
oladi. 
Organizmlarga energiya beradigan moddalar makroergik birikmalar bo’lib, 
ular fosfor guruhlari borligi bilan tavsiflanadi. Bu birikmalardan barcha tirik 

---

55 
organizmlar uchun eng muhimi adenozintrifosfat kislota -ATF bo’lib, u 
adenonozindifosfat - ADF yoki adenozinmonofosfat kislota - AMF gacha 
parchalanadi. ATFning parchalanishi natijasida 8-10 kkal/mol’ energiya ajralib 
chiqadi. 
Yig’ib olingan urug’larda modda almashinish jarayoni 
nafas olish
orqali 
amalga oshiriladi. O’simliklar hujayralarida boradigan oksidativ reaktsiyalarda 
organik moddalarning kislorod ishtirokida anorganik moddalarga parchalanishi va 
kimyoviy energiya ajralib chiqish jarayoni 
nafas olish
deyiladi. 
Nafas olish muhim fiziologik jarayon bo’lib, barcha tirik organizmlarga xos 
xususiyatdir. Bunda uglevodlar muhim ahamiyatga ega. Biroq uglevodlarning tirik 
organizmlarda bajaradigan vazifasi faqat ularga energiya yetkazib berish bilan 
yakunlanmaydi. Ularning parchalanishida bir qator oraliq birikmalar hosil bo’ladi. 
Bu birikmalar o’simliklar tanasida uchraydigan boshqa organik moddalarning 
(yog’lar, aminokislotalar va boshqalar) asosini tashkil etadi. 
Barcha tirik hujayralarning organoidi sanaladigan mitoxondriyalar nafas 
olish a’zosi hisoblanadi. Ana shu mitoxondriyalarda murakkab organik birikmalar 
(asosan uglevodlar) fermentlar tizimi ishtirokida kislorod yordamida oksidlanib, 
suv va CO
2
ga parchalanadi. Bu reaksiyalar tizimi