I azotli o‘Gʻitlar hisobi ammoniyli selitra ishlab-chiqarish

I.AZOTLI O‘GʻITLAR HISOBI AMMONIYLI SELITRA ISHLAB-CHIQARISH

Qishloq ho‘jaligida qo‘llaniladigan mineral o‘g‘itlar ichida azotli o‘g‘itlar o‘simliklarni rivojlanishida katta o‘rin tutadi. Azotli o‘g‘itlarga, ammoniy nitrat ^(NH4^NO3^{), karbamid (CO(NH}2⁾2^{), ammoniy sulfat ((NN}4⁾2^SO4^{), ammoniy gidroksidi (NH}4^{OH) misol bo‘la oladi.}

Bizning tabiiy sharoitimizda azotli o‘g‘itlar ichida keng qo‘llaniladigan o‘g‘itlar ammoniyli selitra va karbamiddir. Ammoniyli selitra – rangsiz kristall modda bo‘lib, tarkibida 60% kislorod, 5% vodorod, 35% azotdan iborat bo‘lgan, donador holidagi tuzdir, suvda yaxshi eriydi. Masalan, 100⁰S da 1kg suvda 10 kg dan ko‘p ammoniyli selitra eriydi. Shuningdek, havodagi namlikni tez tortib olib, qo‘llash uchun noqulaylik tug‘diradi. Gigroskopikligi yuqori bo‘lganligi uchun, havo nisbiy namligi 60% dan ortganda o‘z-o‘zidan namlanadi. Umuman, mineral o‘g‘itlarni gigroskopik nuqtasi quyidagi formula orqali aniqlanadi.
h  ^Pa 100%
P
^{bu yerda h – gigroskopik nuqta, R}a ^{- tuzlarning to‘yingan eritmasi ustidagi suv} bug‘ining parsial bosimidir, R - shu haroratdagi to‘yingan suv bug‘ining parsial bosimi.
Gigroskopik nuqta havo nisbiy namligiga to‘g‘ri kelsa, modda o‘ziga namlikni olmaydi va qurimaydi. Ammoniy selitra atmosfera bosimida minus 50⁰S dan suyuqlanish harorati 169,6⁰S gacha oraliqda beshta kristall modifikasiyaga ega. Quyida ammoniy selitraning suvdagi eruvchanligi keltirilgan.
Ammoniy selitra bir kristall holatidan ikkinchi kristall holatiga o‘tishda issiqlik ajralishi yoki issiqlik yutilishi mumkin.
Mahsulotlarni gigroskopikligini kamaytirish va saqlash muddatini oshirish uchun turli xil usullardan foydalaniladi:
- yirik kristall holatida ishlab chiqariladi (ammoniyli selitrasi uchun; A - markasi 1 - 3 mm li 93% gacha; V -

Рисм.1. 1 - куб кристалл ъолати (169,6⁰С - 125,2⁰С); 2 - тетрагонал кристалл ъолати (125,2⁰С -84,2⁰С); 3- ромбик моноклиник кристалл ъолати (84,2⁰С - 32,3⁰С); 4 -ромбик
бипрамидалик криссталл ъолати (32,3⁰С - 169,6⁰С дан паст).
markasi 1 - 4 mm li 4% dan oshmasligi kerak).

• 
  ammoniyli selitra suyuqlanmasini donadorlash minorasiga berguncha, uning tarkibiga turli xil qo‘shimchalar; masalan, ^{magniy nitrat Mg(NO}3⁾2^{, (NH}4⁾2^SO4^{, fosforit kukuni} eritmasi va boshqalar qo‘shiladi.
  

• 
  donador selitra yuzasi gidrofob plyonkalar hosil qiluvchi sirt aktiv moddalar
  

(SAM) bilan qayta ishlanadi; masalan, suyuq parafin, yog‘, neft va boshqalar.

• 
  donador sirtiga kam gigroskopik moddalar – diatamit, kaolin, vermikulitlar purkaladi.
  
• 
  tayyor maxsulot zich, germetik polietilen yoki qog‘oz qoplarda saqlanadi.
  

Ammoniyli selitra oldin ammiak sintez qilingunga qadar nitratli tuzlardan olinar edi. Ammiak sintez qilingandan so‘ng ammiak va nitrat kislotasidan olina boshlandi.
^NH3 ^{+ HNO}3 ^{= NH}4^NO3 ^{+ 145 kJ}
Ammoniyli selitrani olish, nitrat kislotasini ammiak bilan neytrallanish reaksiyasiga asoslangan.
Amalda bu reaksiya qaytmas reaksiya bo‘lib, qo‘shimcha mahsulotlar hosil bo‘lmaydi. Neytrallanish jarayonida juda katta issiqlik ajralib chiqadi (ekzotermik reaksiya). Jarayonning issiqlik effekti nitrat kislota konsentratsiyasi va reagentlar temperaturasi orqali aniqlanadi:

• 
  gaz holidagi ammiak uchun 45795 J/molg‘
  
• 
  suyuq nitrat kislotasi uchun 177344 J/molg‘
  
• 
  qattiq ammoniy nitrat uchun 368075 J/molg‘
  

Gess qonuniga asosan, standart holatlarda toza moddalarning iga erishishning sharti bo‘lib hisoblanadi. Lekin, foyda korxonaning boshqa maqsadlarini siqib chiqarmasligi lozim.
Korxonaningg rivojlanish maqsadi va strategiyasini tanlash menedjerlarning mustaqil reja - boshqaruv faoliyatining asosini tashkil etadi. Uzoq muddatli remmoniyli selitra qishloq xo‘jaligida o‘g‘it sifatida ishlatilishi bilan bir qatorda,texnikada portlovchi moddalar tayyorlashda (ammonal – alyuminiy kukuni, ko‘mirdan iborat) ishlatiladi.
Ammoniyli selitra portlash xususiyatiga ega. Uning portlash xususiyatini tezlashishga mineral kislotalar, tez oksidlanadigan organik moddalar, asosan, kukun holatidagi metallar va boshqalar ta’sir qiladi. Isitishning boshlanish davrida, ya’ni 110 ⁰S da selitra endotermik parchalanadi:
^NH4^NO3 ^{ NH}3 ^{+ HNO}3 ^{+174,4 kJ}
Eritmada nitrat kislotasi bo‘lsa, selitrani parchalanishi avtokatalitik holatda bo‘ladi. 200 - 270⁰S haroratda ekzotermik parchalanadi:
^NH4^NO3 ^{ N}2^{O + 2H}2^{O + 36,8 kJ}