И. А.Ҳасанов, П. Н.Ғуломов, А. А.Қаюмов

Ўзбекистон ҳудудининг табиий географик 
районлаштирилиши 
Табиий географик районлаштириш географик изланиш методлари 
дан биридир. Табиий географик районлаштириш деганда ҳудудларни 
уларнинг ўхшаш табиий хусусиятларига қараб, муайян тизимдаги 
регионал табиий географик бирликларга ажратиш тушунилади. Табиий 
географик районлаштириш одатда уч хил тамоил асосида бўлади: 
регионал, зонал ва аралаш. Регионал табиий географик районлаштиришда 
табиатда объектив мавжуд бўлган ва таксономик жиҳатидан бир-бири 
билан боғлиқ регионал табиий географик комплекслар (ўлкалар, 
провинциялар, округлар районлар ва ҳ.к.) ажратилади, ҳар бир комплекс 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

15
табиатининг ўзига хос хусусиятлари очиб берилади, улар табиати 
тасвирланади ҳамда харитага туширилади. Табиий географик регион 
нафақат табиий шароити билан, балки ўзига хос табиий ресурслари билан 
ҳам бошқаларидан ажралиб туради. Шунинг учун ҳам табиий географик 
районлаштириш ҳар бир ҳудуднинг ўзига хос табиий шароити ва 
ресурсларини баҳолашга имкон беради, айниқса табиатда экологик 
мувозанатни сақлаш ва экологик бўҳроннинг олдини олиш долзарб масала 
бўлиб турганда ҳозирги вақтда табиий географик районлаштиришнинг 
аҳамияти жуда катта.
Табиий географик районлаштириш муайян бирликлар тизими
(таксономик 
бирликлар 
системаси) 
асосида 
амалга 
оширилади. 
Таксономик бирликларни қандай белгилар асосида ажратиш, уларнинг 
таснифлари ва номлари ҳозиргача ҳам мунозарали бўлиб, ягона бир фикр 
йўқ. Табиий географик районлаштиришда қўлланиладиган услублар ва
районлаштириш тамойиллари ҳар хил бўлганлиги сабабли ҳозирги кунда 
бирон-бир ўлкани табиий географик районлаштириш масаласи анча 
мураккаб масала ҳисобланади.
Ўзбекистон Евросиё материгининг ўзига хос табиий - тарихий 
ўлкаси бўлган Ўрта Осиёнинг бир қисми. Лекин унинг табиий 
комплекслари бир хил эмас, комплекслар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик 
ҳам, бир-бирига таъсири ҳам ҳар хилдир. Шунинг учун Ўзбекистон ҳудуди 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

16
табиатини чуқур билиш ниятидаги изланишлар олиб борган олимлар 
тадқиқотларини 
республика 
географиясига 
оид 
материалларни 
ўрганишдан, умумлаштиришдан ва унинг ҳудудини илмий асосланган 
комплекс табиий географик районлаштиришдан бошлашга ҳаракат 
қилганлар.
Ўзбекистон ҳудудини табиий географик районлаштиришга оид 
маълумотлар 
Л.С.Берг, 
Р.И.Аболин, 
И.П.Герасимов, 
А.Н.Розанов, 
Е.П.Коровин, В.Н.Четиркин, Л.Н.Бабушкин, Н.А.Когай, Э.М.Мурзаев, 
Т.В.Звонкова, Н.А.Гвоздецкий ва бошқа географларнинг илмий ишларида 
мавжуд. 
Кўп олимлар Ўрта Осиёни шу жумладан, Ўзбекистонни 
районлаштириш регионал тамойилига асосланиб табиий географик 
районлаштирганлар. Ана шундай ишлардан энг кейинги ва асосийларидан 
бири Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когайнинг изланишлари бўлди. Улар (1964-
1965) кўпгина муаллифлар ишларини ўрганиб ва улардан фойдаланиб 
ҳамда Ўрта Осиё табиатини узоқ вақт давомида текшириш асосида 
регионнинг янги табиий географик районлаштириш схемасини ишлаб 
чиқдилар. Мазкур районлаштириш схемасига кўра Ўрта Осиё Евросиё 
материгининг бир қисми, уни алоҳида табиий географик ўлкаси деб 
олинади. Табиий ўлка таркибида Турон, Марказий Қозоғистон, Жунғория-
Тяншан, Помир-Тибет провинциялари ажратилади. Провинциялар 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

17
текислик ва тоғ олди қия текисликлари, тоғли кичик провинцияларга, 
кичик провинциялар эса округларга ва ниҳоят округлар табиий районларга 
бўлинган.
Ҳар бир табиий географик таксономик бирлик – ўлка, провинция, 
кичик провинция, округ, табиий район турли хил табиий белгилар 
комплекси асосида ажратилади. Шунинг учун районлаштиришда 
ажратилган ҳар бир табиий географик бирликнинг мезонларини аниқ 
белгилай билиш лозим. Қуйида биз Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когайнинг 
районлаштириш схемасида қўлланилган бирликларнинг мазмуни билан 
танишамиз.
Кўпчилик олимлар табиий географик районлаштириш схемаларида 
материк доирасида минтақа, геотип, сектор, зона каби бирликларни 
ажратадилар. Л.Н.Бабушкин ва Н.А.Когай эса материк доирасида тўғридан 
тўғри табиий географик ўлкани ажратишади. Улар табиий географик 
ўлкага қуйидагича таъриф берадилар: