. Haridorlar tayyorligi, iste'molchilar ortiqchaligi va talab egri chizig'i
3. Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab sharoitida
329
XVI BOB. ISHLAB CHIQARISH OMILLARI BOZORI
Maktabni tugatganingizda, daromadingiz kattaligi qanday turdagi ish
olganingizda aniqlanadi. Agar kompyuter dasturlovchisi bo'lsangiz, siz yoqilg`i
quyish shahobchasi xodimidan ko'ra ko'proq pul topasiz. Bu holat uncha hayron
qolarli emas, lekin nima uchun buning to'g'riligi aniq emas. Hech qanday qonun
kompyuter dasturlovchisining yoqilg`i quyish shahobchasi xodimidan ko'ra pul
topishini talab qilmaydi. Hech qanday irqiy tamoyil dasturlovchilarni qadrliroq
deb ko'rsatmaydi. Sizga yuqoriroq to'lanishi qanday belgilanadi?
Odamlar o`z daromadni turli yo'llar bilan ishlab topishgan. Ishchilar buning 3
dan 4 qismini maosh hamda ijtimoiy to`lovlar ko`rinishida ishlab topishgan.
Qolganlari esa yer egalari va kapital egalariga—iqtisodiyotning asbob va uskuna
zahirasi—ijara, foyda va dividentlar ko`rinishida borgan. Ishchilarga qancha
to`lanishi kerak? Yer egalarigachi? Kapital egalarigachi? Nima uchun ba'zi
ishchilar boshqalarga nisbatan yuqoriroq ish haqi olishadi, va ayrim yer egalari
boshqalardan yuqoriroq ijara haqi, va ayrim capital egalari boshqalardan ko`proq
foyda oladilar? Nima uchun, umuman kompyuter dasturlovchlari yoqilg`i quyish
shahobchasi xodimidan ko'ra yuqoriroq pul ishlab topadi?
Bu savollarga javob asosan iqtisodiyotdagiga o'xshab, talab va taklif bilan
bog'liq deb aytiladi. Ishchi kuchiga taklifi va talab, yer va kapital ishchilarga
to`lanadigan narxlar ishchilar yer egalari va kapital xo'jayinlari uchun to'lanadi.
Nima sababdan ba'zi odamlar daromadi boshqalarga nisbatan yuqori ekanligini,
biz do'konlaridagi xizmat ko'rsatishlar uchun ular ta'minlay oladigan holatini
chuqurroq ko'rib chiqishimiz kerak. Bu va keyingi bo'limlardagi vazifa shulardan
iboratdir.
Bu bo'lim ishlab chiqarish omillari bozorini tahlilining umumiy nazariyasini
ochib beradi. Ishlab chiqarish omillari hom ashyo sifatida tovarlar va xizmatlar
ishlab chiqarilishida foydalaniladi. Kompyuter firmasi yangi programma ishlab
chiqsa, bu narsa dasturlovchining vaqtidan, uning offisi joylashgan yerdan, ofis
binosi va kompyuter uskuna-sidan foydalaniladi. Huddi shunday, yoqilg`i quyish
shahobchasi yoqilg`i sotganda u ishchining vaqtini (mehnat), tabiiy joy (yer), va
330
yoqilg`i nasosi va tsisternasini (kapital) ishlatadi.
Ko'p jihatdan omillar bozori xuddi o'tgan bo'limda muhokama qilinganidek
tovarlar va xizmatlar bozoriga o'xshaydi, lekin bir muhim jihati ular har xil. Ishlab
chiqarish omili uchun bo'lgan talab bu hosil bo'lgan talabdir. Bu degani firmaning
ishlab chiqarish omili uchun bo'lgan talabi uning boshqa bozorga taklifidan kelib
chiqadi. Kompyuter dasturlovchilar uchun bo'lgan talab bevosita kompyuter
dasturlarining taklifi bilan bog'langan va yoqilg`i quyish shahobchasi xodimi uchun
bo'lgan talab esa bevosita yoqilg`iga taklif bilan bog'liqdir.
Bu bo'limda, biz foydani maksimallashtiruvchi raqobatlasha-yotgan firmalarning
qancha omillarga tayangan holda talab omilini fikr mulohaza qilish orqali tahlil
qilamiz. Dastlab tahlilni ishchilar uchun bo'lgan talabni tekshirib olish orqali
boshlaymiz. Ishchilar mahsulot ishlab chiqarilishi uchun muhim omil sanaladi.
Bozorlar omili uchun bo'lgan umumiy qarash ishchilar, yer egalari va kapital
xo'jayin-lari orasida taqsimlanishini tushuntirish ishlari orqali rivojlanadi.
Ishchilar bozorlari, iqtisoddagi boshqa bozorlar kabi, taklif va talab orqali
boshqariladi. Bu birinchi diagrammada ko'rsatilgan.
1-rasmning qismda, olma taklifi va unga talab olmalarning narxini belgilab
beradi. (b) qismda esa, ularni terib oluvchilarning oylik maoshini belgilaydi.
Yuqorida ta'kidlaganimizdek, ishchilar bozori boshqa bozorlardan farq qiladi
chunki ishchilarga talab bu so'ralgan talabdir. Ko'pchilik ishchilar xizmatlari
boshqa tovarlarning ishlab chiqarlishiga daromaddir. Ishchilarning talabini
tushunish uchun, biz o'zimizning fikrimizni ishchilarni yollaydigan va tovarni
sotishga ishlab chiqaruvchi firmalarga qaratishmiz kearak. Tovarni ishlab
chiqarish va shu ishlarni qilishga mehnat uchun talab orasidagi bog`liqlikni
o`rganish uchun bi muvozanatlashgan maoshning ichiga nazar tashlaymiz.
