I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

4.6-rasm. DP-22V va DP-24 komplekti 
1-joylash yashiki, 2-DKP-50-A dozimetrlari, 3- ZD-5 zaryadlash qurilmasi.
4.7-rasm. DKP-50-A dozimetri 
a-umumiy ko‘rinishi, b-kesimi, v-shkalasi, 1-korpus, 2-ionlash kamerasi, 3-vizir 
chizig‘i, 4-kondensator, 5-ichki elektrod, 6-tayanch vtulka, 7-kontakt o‘qi, 8-diafragma, 9-
halqa, 10-rezbali halqa, 11-himoya qalpog‘i, 12-shaklli gayka, 13-okulyar, 14-shkala, 15-
ushlagich, 16-obyektiv, 17-vtulka. 
DKP-50A dozimetri (4.7-rasm) konstruktiv jihatdan avtoruchka shaklida 
qilingan. Dozimetr «havo ekvivalentli» devorli kichkina razmerli ionlash kamerasi, 
sig‘imi 500 pf kondensator, elektroskop va 90 marotaba kattalashtiruvchi 
mikroskopdan tashkil topgan. Tashqi elektrod dozimetrning dyural silindr korpusi 
hisoblanadi. Ichki elektron alyuminiy simdan tayyorlangan bo‘lib, u U-shaklli bukilib 
tugaydi. Unga ikki joyda elektroskopning harakatlanuvchi platinalangan ip 
mahkamlangan. Mikroskop okulyar va obyektivdan iborat bo‘lib, ular o‘rtasida 25 
bo‘lakli (0 dan 50 gacha) shkala joylashtirilgan. Bo‘lak bahosi 2 R ga teng. Dozimetr 
tepa qismiga okulyar uchun teshigi bor, fason gayka, pastki tomonida ko‘rish oynali 

---

91 
himoya tayanchi mahkamlanadi. Dozimetrning ushlagichi bo‘lib, gayka tepasida 
nomeri ko‘rsatilgan. 
DKP-50A ning ishlash prinsipi. Dozimetrni zaryadlovchi teshikka qo‘yganda 
dozimetr korpusi va to‘g‘rilagichning musbat qutbini birlashtiruvchi zaryadlovchi 
uyaning vtulkasi o‘rtasida ulanish hosil qiladi. Bosish natijasida zaryadlovchi 
teshikka qo‘yilgan dozimetrni ulovchi tilcha ichki elektrod bilan birlashtiradi va 
to‘g‘rilagichning plyus qutbi bilan birlashtiruvchi zaryadlovchi teshikning sterjeni 
o‘rtasida ulanish hosil bo‘lib, bu kontakt orqali dozimetrga yuqori kuchlanish (180 - 
250 V) beriladi. Shunday qilib, ichki alyuminiy elektrod va unga mahkamlangan 
harakatlanuvchi vizir ipcha bir xil zaryad oladi va ip bir-birini itaruvchi elektr kuchi 
ta’sirida ichki elektroddan siljiydi. Qarshilik ruchkasi yordamida zaryadlash 
kuchlanishni to‘g‘rilash yo‘li bilan ip tasviri nolga qo‘yish mumkin. 
Dozimetrni zaryadlovchi uyadan chiqarib olayotganda ulovchi tilcha 
diafragmaning egiluvchi xossalari ta’siri ostida kondensatorni zaryad qilinishidan 
saqlab, oldingi holatga qaytadi. 
Dozimetrga gamma-nurlar ta’sir qilganda ionlash kamerasi kondensatori va 
kamerasining potensialini kamaytiruvchi ionlash toki hosil bo‘ladi. Nurlash dozasiga 
proporsional bo‘lgan potensial kamayish elektroskop yordamida o‘lchanadi. 
Elektroskop harakatlanuvchi sistemasining siljishi - platinali ip rentgenlarda 
belgilangan shkalali mikroskop yordamida o‘lchanadi. Nurlash dozasi qancha ko‘p 
bo‘lsa ip nol belgidan shuncha nari siljiydi. 
Agar endi dozimetri ko‘rish oynasini yorug‘lik manbaiga yo‘naltirib, okulyar 
orqali shkalaga qaralsa, platinali ipchaning tasviri qaysi kattalikka siljiganini ko‘rish 
mumkin va shu bilan nurlash dozasi kattaligi aniqlanib, shu dozimetr turgan joyda 
olingan doza topiladi. 
Dozimetr kondensatorning o‘z-o‘zidan razryadlanishi munosabati bilan uzoq 
vaqtga berilmaydi: faqat zararlanish zonasida ishlatish uchun beriladi. 
Dozimetrni zaryadlash. Zaryadlash uchun dozimetr pastki va zaryadlovchi 
qurilmaning o‘rnatiladigan teshik qalpoqchalari echib olinadi, ZD - 5 qarshilik 
ruchkasi chapga taqalguncha buraladi. Dozimetr zaryadlovchi teshikka ohista 
urilguncha bosib o‘rnatiladi, so‘ng yoritib, zaryadlovchi qurilma yuqori nurlanishi 
o‘lchanadi. Okulyar orqali ipni kuzatish va qarshilik ruchkasini o‘ngga asta-sekin 
burab, ip tasviri nol holatiga qo‘yiladi. Undan keyin dozimetr zaryadlovchi uyadan 
chiqarib olinadi va yorug‘da ip holati tekshiriladi. Ipning to‘g‘ri holatida 

---

92 
potensiometr ruchkasi chapga taqalguncha buraladi, ZD - 5 qurilmasi zaryadlovchi 
teshigi qalpoqcha bilan yopiladi va dozimetr pastki tayanchi mahkamlanadi. 
Dozimetr kiyim cho‘ntagida olib yuriladi va vaqti-vaqti bilan okulyardan qarab, 
ish vaqtida olingan nurlanish dozasi kattaligi kuzatiladi. 
Hozirgi vaqtda DP - 22V va DP - 24 o‘rniga ID - 1 doza o‘lchashning 
umumqo‘shin komplekti va ID - 11 tipidagi dozani individual o‘lchovchi yangi 
dozimetrlar ishlab chiqilmoqda, bu dozimetrlar faqatgina gamma-nurlanishni emas, 
balki neytronlar tasviri doza nurlanishini ham o‘lchaydi. 
Dozimetrik nazorat uchun yana DP - 70 kimyoviy dozimetrlardan ham (4.8-
rasm) foydalanish mumkin. Komplektda PK - 56 dala kolorimetri bo‘lib, u dala 
sharoitida 50 dan 800 R gacha gamma-nurlanishlarining dozasini o‘lchashga 
mo‘ljallangan. Asbob o‘zida rangsiz eritmasi bo‘lgan shisha ampuladan iborat.