I – боб. Корпоратив бошқарув курсига кириш

1.4. Корпоратив бошқарувнинг асосий тамойиллари ва усулларини жорий этишнинг хусусиятлари
Корпоратив бошқарувнинг асосий тамойилларига қуйидагиларни киритиш мумкин: Адолатлилик - бошқарув қоидалари адолатли бўлиб, ҳалол рақобатчилик шароитида компанияга муваффақиятли ҳаракат қилишга имконият бериши ва шу билан бирга барча қатнашчилар, шу жумладан миноритар акциядорларнинг ҳам ҳуқуқларини таъминлаш лозим. Равшанлилик - компанияга алоқадор барча муҳим ахборотлар, шу жумладан мулкчилик шакли, молиявий ҳолати, фаолият натижалари ўз вақтида ва аниқ ошкора қилинишини керак. Ҳиссадорлик - барча бошқарув органларининг вазифалари ва ваколатларини аниқ ажратиб беришни, Ижроия органининг Кузатув кенгаши ва акциядорларга ҳисоб бериш мажбуриятини юклайди. Жавобгарлик - акциядорлар ва бошқа манфаатдор шахслар олдида маъмурият ҳамда компания фаолиятига боғлиқ қарорларни қабул қилувчи шахсларнинг жавобгарлиги. Акциядорлик жамиятининг бошқарув тизими корпоратив бошқарув тамойиларининг амалга ошишини таъминлаши зарур. Республика акциядорлик корхоналарида корпоратив бошқарув усулларини жорий этишнинг энг муҳим хусусиятларига қуйидагиларни киритиш лозим: 1) корхоналар нисбатан ёшлиги ва босқичма-босқич ривожланиши, мустақиллик йилларида уларнинг деярли қайтадан шаклланиши; 2) республика молия бозорининг кўпгина тармоқларини ислоҳотлар ўсишининг паст суръатлари, буларга маълум даражада корхоналарда корпоратив менежментни амалга ошириш кўламлари ва сифати билан боғлиқ; 3) корхоналарнинг қайта ташкил этилиши жараёнларини фаоллаштириш ва корхоналарда мавжуд корпоратив маданият даражасини оширишга қаратилган юқори ривожланган инфратузилмасининг етарлича мавжуд эмаслиги; 4) хўжалик юритувчи субъектлар талабларини етарлича ўрганмаслик ва замонавий маркетинг ютуқларидан етарли даражада фойдаланмаслик оқибатида; 5) аксарият корхоналар бошқарув ижроия органларининг нофаоллиги эмаслиги, уларнинг бизнесга инвестицияларни жалб қилиш учун транспарантликнинг аҳамиятига етарлича баҳо бермаслиги туфайлр ушбу корхоралар фаолиятининг паст даражадалиги; 6) бошқарув ижроия органларига молиявий оқимларни бошқаришни ва дивиденд сиёсати тақдирини бутунлай топшириб қўйган акциядорлик жамиятлари бошқарув органлари ва аксиядорлар томонидан уларнинг ишини етарлича назорат қилинмаслиги; 7) корхоналар томонидан корпоратив бошқарувга оид илғор хорижий тажрибанинг суст ўрганилиши ва ўз иши амалиётига паст суръатларда жорий этилишидан иборат.
Корхоналарда корпоратив бошқарув усуллари қарор топишининг корсатиб ўтилган хусусиятлари, бир томондан: Ўзбекистон Республикасида ўтиш даврининг асосий юкини ўзига олганлиги алоҳида роли билан белгиланади, бу юк мильлий иқтисодиётни қайта қуришнинг кардинал тузилмасига ҳамда ижтимоий ишлаб чиқаришни ташкил қилишда анъанавий ёндашувларнинг ўзгаришига боғлиқдир. Бошқа томондан, корпоратив бошқарув усулларини жорий этишнинг паст суръатлари ва бунга боғлиқ камчиликфарни акциядорлик жамиятлари фаолиятини бошқарадиган меъёрий-ҳуқуқий базанинг мукаммал эмаслиги, Ўзбекистон Республикасида акционерлаштириш жараёнининг ўзига хос хусусиятлари, шунингдек, корхона бошқаруви олий органлари ва акциядорларнинг амалиётда корпоратив бошқарув тамойилларига риоя қилишдаги сусткашлиги билан изоҳланади. Бундан ташқари, акциядорлик жамиятларининг раҳбарияти ва менежерлари томонидан бизнесни корпоратив бошқариш бўйича илғор хорижий тажрибани етарли даражада ўрганилмаганлиги, шунингдек, мазкур муаммо назорати ҳамда корхона фаолиятини бошқариш органлари томонидан комплекс ёндашувнинг йўқлиги кооперация жараёнларига салбий таъсир кўрсатди. Мазкур назорат ва бошқарув органлари акциядорлик жамиятларини бошқариш жараёнларини реализация қилишнинг ўзига хос томонларини етарлича ҳисобга олмайди. Ўзбекистон Республикасида мулкчиликнинг акциядорлик шакли акциядорлар учун ўзини-ўзи қоплайдиган ва инвесторлар учун фойдали бўлибгина қолмасдан, балки хўжалик юритишнинг бундай шакли мулкчиликнинг бошқа шаклларига (давлатга тегишли, қўшма, хусусий) нисбатан самарали эканини яққол кўрсатувчи намуна вазифасини ҳам бажаради. Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги қуйидаги шаклларда тижорат ташкилотларини ташкил қилиш имкониятини назарда тутади: - очиқ акциядорлик жамияти ва ёпиқ акциядорлик жамияти; - масъулияти чекланган жамият ва қўшимча масъулиятли жамият; - тўлиқ ширкат ва коммандит ширкат; - ишлаб чиқариш кооперативи; - хусусий корхона; - унитар корхона. Акциядорлик жамияти (корпорация) инвесторлар (акциядорлар) капиталини бирлаштириш йўли билан ташкил қилинадиган ҳамда ўз акциядорлари фойдаси манфаати йўлида тадбиркорлик фаолияттни амалга оширадиган тижорат ташкилотининг ташкилий-ҳуқуқий шаклини билдиради. Жамиятнинг ажралиб турувчи хусусиятлари - эгалик қилиш ва бошқарув функцияларининг ажратилиши: - ўз мулкини жорий бошқаришда шахсан қатнашишдан ихтиёрий воз кечган мулкдор (акциядор); - жамият мулкига эгалик қилмайдиган ва бегона мулкни бошқарадиган менежерлар; - мулкдор (акциядор) жамият мулкининг эмас, балки ўз ҳиссасининг (акция, улуш) эгасидир. Компания мулкининг эгаси - ҳуқуқий шахс бўлган компаниянинг ўзидир. Томонлар манфаатлари бир-бирига тўғри келмаслиги ва сезиларли даражада фарқланиши мумкин. Қандай қилиб, қайси усуллар ёрдамида менежерларнинг ҳокимиятини чеклаш ва акциядорларнинг манфаатини ҳимоя қилиш мумкин? Шу билан бирга, менежерларни бўғиб ташламаслик, уларнинг ташқи шароит ўзгаришларига бефарқ бўлмаслигига қандай қилиб эришиш мумкин? Айнан шу масалалар фақат корпоратив бошқарув томонидан ҳал қилиниши мумкиндир. Бошқа шаклдаги тижорат ташкилотларига нисбатан очиқ акциядорлик жамиятларининг афзалликлари: - сони минглаб шахсларгача чиқиши мумкин бўлган қатнашчиларнинг сон таркибига ҳеч қандай чекланишларнинг йўқлиги - фонд бозори орқали катта ҳажмдаги инвестицияларни жалб қилиш имконияти; -жамият мажбуриятфари бўйича акциядорларнинг жавобгарлиги фақат устав капиталидаги улуши миқдорида чекланганлиги. Акциядорлар жамият мажбуриятлари бўйича жавоб бермайди. Очиқ акциядорлик жамиятларининг таваккалчилиги кўп сонли акциядорлар ўртасида тақсимланади; - акциялар эркин олди-сотди предмети бўлиб, уларга эгаликнинг ўзгариши аъаиядорлик капитали ва акциядорларга нисбатан ҳуқуқ ҳамда мажбуриятларнинг ўзгаришига олиб кетмайди; - йирик компаниянинг устунлигидан фойдаланиш (мураккаб, илм - фан ютуқларини ишлатишни талаб қилувчи маҳсулотларни ишлаб чиқариш имконияти, ўзлик ва қарз сармояни жалб қилиш орқали ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш имкониятлари ва ҳоказо). 2-жадвалда очиқ ва ёпиқ акциядорлик жамиятларининг фарқлижиҳатлари берилган. Очиқ акциядорлик жамияти камчиликларига қуйидагиларни киритиш мумкин: - акциядорлик жамиятини тузишда ташкилий қийинчиликлар (кўплаб ҳужжатларни тайёрлаш, уларни кўпчилик идоралардан ўтказиш ва ҳоказо); - давлат томонидан қатриқ назорат қилиниши ва ҳуқуқий тартибга солиниши; - бевосита акциядорлик жамиятига ва унинг акциядорларига юкланувчи сезиларли солиқ юки; - очиқ акциядорлик жамияти сифатида ахборотларнинг нисбатан чуқур ошкора қилиш мажбурияти натжасида фаолияминг тижорат сирлари ошкора бўлиши, ҳисоб юритиш ва ҳисобот тайёрлашда талабларнинг юқорироқ болиши; - одатдф, бошқа шахслар гуруҳларининг манфаатларига зид бўлган ва очиқ акциядорлик жамияти фаолиятида хусусий манфаатларга эга бўлиши мумкин бўлган турли шахслар гуруҳларининг мавжуд бўлиши ҳамда ёлланма менежерларга уларга қарашли бўлмаган мулкни бошқариш бўйича ваколатларнинг берилиши.