I – боб. Корпоратив бошқарув курсига кириш

15.3. Ички назорат органлари
АЖ ички назорат органларидан бири тафтиш комиссияси ҳисобланади: Уларга қўйилган умумий қоидалар:
- комиссия аъзолари мустақил бўлишлари керак; - раҳбарият ва ташқи аудиторлар билан молиявий ҳисоботламинг сифати ва андозаларга тўғри келиши масалалари очиқ муҳокама қилиниши - раҳбарият ва аудиторлар билан самарали мулоқот ҳамда ахборот алмашинуви; - аудит жараёнини мониторинг қилишда муҳим ролга эга бўлиш; - тафтиш комиссияси ишини даврий равишда ёритиб бориши. Ўзбекистон Республикасининг қонунчилиги.
Жамиятнинг молия-хўжалик фаолиятини назорат қилиш учун акция- дорламинг урнумий йиғилиши томорудан жамият тафтиш комиссияси сайланади. Жамият тафтиш комиссиясининг аъзолари бир вақтнинг озида жамият кузатув кенгашининг аъзоси бўлишлари, шунингдек жамиятнинг бошқарув органларида бошқа лавозимларни эгаллашлари мумкин эмас. Тафтиш комиссиясининг ваколатлари.
Тафтиш комиссиясининг аъзолари қуйидаги ҳуқуқларга эга:
- йил натижалари бўйича шунингдек бошқа даврлар учун ҳам, Жамият молия-хўжалик фаолиятини тафтиш қилиш;
- жамият молия-хўжалик фаолиятига доир барча ҳулжатлар ва материаллар (шунингдек, бухгалтерлик материаллари) билан танишиш;
- жамиятнинг ҳар қандай лавозимдаги шахсларидан шахсий тушунтиришлар олиш;
- Кузатув кенгаши мажлисини ёки навбатдан ташқари умумий йиғилишнинг чақирилишини талаб қилиш;
- шартнома асосида экспертлар ва аудиторлик ташкилотларини жалб қилиш (агар Жамият ОГЗ ҳисоботини эълон қилиши керак бўлмаса);
- жамият томонидан қонунчиликка, корпоратив меъёрий ва унинг фаолиятини тартибга соладиган бошқа ҳужжатларга амал қиЖиниши, ҳисобот даврида кредит, ҳисоб-китоб, валута ва амалга оширилган бошқа амаллари, банк назорати (тўлиқ ёки танлаб текшириш), кассанинг ҳолати ва мулк аҳволини текшириш.
Қуйидаги масалаларни жамият Уставига киритиш орқали Тафииш комис- сиясининг ваколатларини кенгайтириш:
- жамият молия ҳу.лжатларини, бухгалтерия ҳисоботини, мулкларни инвентаризастиялаш комиссиясининг хулосаларини текшириш, мазкур ҳужжатларни бирламчи бухгалтерия ҳисоби ҳужжатларига солиштириш;
-бухгалтерия, солиқ, бошқарув ва статистик ҳисоботлар тўғрилиги ва тўлиқлигининг таҳлили;
- жамият Кузатув кенгаши томонидан тасдиқланади буджетлар бажарилишининг иўғриЖигини текшириш;
- акциядорлар умумий йиғилишида тасдиқланган фойдани тақсимлаш тартибининг тўғри бажарилишини текшириш;
- жамият молиявий ҳолати, тўлов қобиляти, активлар ликвидлиги, ўзлик ва қарз маблағлари нисбати, соф активлар ва устав капиталининг таҳлили,жамият иқтисодий ҳолатини яхшилаш резервларини аниқлаш, жамият бошқарув органлари учун тавсиялар ишлаб чиқиш;
- маҳсулот ва хизматлар етказиб берувчиларга, буджетга ҳамда буджетдан ташқари фондларга тўловлар, дивидендларни, облигациялар бўйича фоизларни ҳисоблаш ва тўлаш, бошқа мажбуриятларнинг сўндирилишини ўз вақтида ва тўғри амалга оширилишини текшириш:
- жамият номидан Ижроия органининг битим тузишда ҳуқуқлилигини текшириш;
- Кузатув кенгаши, ижроия органи, тугатиш комиссияслар қарор- ларининг қонунийлигини, уларни жамият устави ва акциядорлар умумий йиғилиши қарорига мувофлқ келишини текшириш;
- акциядорлар умумий йиғилиши қарорларининг Қонунга ъра Уставга мувофиқлигини таҳлил қилиш.
Тафтиш корниссиясининг назорат объектлари:
- жамият ва унинг қафам корхоналари молия-хўжаҳк фаолияти;
- тузилмавий бўлинмалар ва филиалтар фаолияти;
- молия ва ахборот оқимлари, алоҳида амаллар ва битимлар;
- жамиятнинг айрим менежерлар ва оддий ходимлари фаолияти;
- жамият бошқарув органларининг қонунчилик талабларига риоя қилиш фаолияти.
Тафтиш комиссиясига сайланадиган шахсларга қўйиладиган та- лаблар:
- айрим шахциарнинг тижорат ташкилотларида бошқарув ва назорат органи аъзоси бўлиш имкониятига қонунчиликдаги чекланишлар;
- бир шахснинг бир вақтнинг ўзида тижорат ташкилотининг ҳам бошқарув ҳам назорат органларида ишлашига ёки бир неча ташки- лотнинг бошқарув органларида қатнашишига қонунчиликдаги чек- ланишлар (Тафииш комиссиясининг аъзоси бир вақтнинг ўзида Кузатув кенгаши аъзоси бўИиши ва жамият ижроия органида лавозимларни эгаллаши мумкин эмас);
- Тафтиш комиссиясЖга сайланадиган шахсларга қўшимча талабларнинг ўрнатилиш имконияти;
- Тафтиш комиссиясига сайловларда овозларни ҳисобга олиш хусусиятлари. Жамият Кузатув кенгашининг аъзоларига ёки бошқарув органларидаги мансабдор шахсларга қарашли акциялар жамият тафлиш комиссияси аъзоларини сайлаш чоғида овоз беришда ишрирок этиши мумкин эмас.
Тафтиш комиссияси аъзоларининг жавобгарлиги:
- назорат фаолиятида ёпиқ маълумотларни қасддан ёки эҳтиёт- сизлик туфайли ошкора қилиш оқибатида келтирилган зарар учун Тафтиш комиссияси аъзолари жавобгардир;
- агар Тафтиш комиссияси аъзоси ҳаракатларида ноҳалоллик, яъни лавозим вазифаларининг қўпол бузилиши, Жамият учун зарарли оқибат- ларга олиб келган ёки олиб келиши мумкин бўИган қуйидаги ҳаракатлари ёки бошқа ноўрин ҳаракатлар учун унинг ваколатини Умумий йиғилиш муддатидан илгари тўхтатиши мумкин:
а) ҳужжат ва материалларни, шу жумладан Жамият бухгалтерлик ҳужжатларини, йўқ қилиш, бузиш ёки қалбакилаштиришни;
б) жамият фаолияти бўйича лавозимдаги шахслар, ходимлар ёки акциядорларнинг аниқланган суистъемолликларини яшириш;
д) Лавозимдаги ва оддий ходимларни ёки акциядорларга қасддан нотўғри маълумот бериш, ёки уларнинг суистеъмолликларига кўмаклашиш;
э) жамият ходимларининг қонуний ҳаракатларига ҳалал бериш, уларга ёмон таъсир ўтказишга уриниш;
ф) жамият мулкини (мулкнинг қисмини) йўқ қилиш, бузиш, ўз манфаатлари учун бегоналаштиришни амалга оширган бўлса, унинг ваколатини Умумий йиғилиш муддатидан илгари тўхтатиши мумкин;
- Тафтиш комиссияси аъзолари текширув ва тафтишлар давомида ўзига маълум бўлиб қолган тижорат сирларини ва бошқа турдаги ёпиқ маълумотларни сир тутишга мажбурдир.
Ўзбекистон қонунчилигига биноан Йиллик ҳисобот ҳужжати Тафтиш натижалари бўйича хулосада қуйидагиларни о“з ичига олиши керак:
- жам.ият ҳисоботлари ва бошқа молия ҳужУатларидаги маЪИумот- ламинг ишончлигига баҳо бериш;
- бухгалтерлик ҳисобини юритиш ва молиявий этиш тартибининг ва шунингдек молия-хўжалик . ошириш давомида қонунчиликнинг бузилишлари ахборот. бу ҳисоботни тақдим фаолиятини амалга далиллари бўвича
Тақдирлаш тамойили.Тақдирлов пулига қўйиладиган энг асосий талаб - ошкораликдир.
Ташқи аудиторнинг мақсади - барча муҳим жиҳатлар бўйича бухгалтерия ҳисоботининг ишончлиги ҳақида фикрни шакллантириш,
Аудиторлик текшируви - аудиторлик ташкилотлари томонидан молия ҳисоботини ва у билан боғлиқ молия ахборотларининг ишончлилигини ва уларнинг қонунчиликка мувофиқлигини текширишдир,
Акциядорлик жамияти қимматли қоғозлари билан қилинган амаллар бўйича аудит бир неча йўналишиарга ўтказиши мумкин.
1. Таъсис ҳуриатларининг аудити. Аудитор акциядорлик жамияти таъсис- чилар йиғилиши баённомаси ва уставда қуйидагиларни текшириши керак:
- акциядорлик жамияти тури, қимматли қогозлар устида амалга оширилган амаллар, обуна шакллари ва ҳ.к.ларнинг қонунийлиги;
- эълон қилинган, жойлаштирилган қимматли қоғозларнинг миқдори, тури, тоифаси ва номинал қиймати;
- қимматли қоғозларнинг чиқарилиш, жойлаштириш ва конверта- циясининг тартиби ва шартлари;
- акцияларга дивидендлар, облигацияларга фоизлар тўланиши тартиби;
- акциядорлик жамияти қимматли қоғозларини тўлаш тартиби ва шартлари: -
- айрим турдаги, тоифадаги қимматли қоғоз эгалари ҳуқуқлари ва ваколатлари;
- ички аудитнинг таркиби, Тафтиш комиссияси (Тафтишчи) вази- фалари.
- бундан ташқари, аудитор акциядорлик жамияти амалиётида таъсис ҳу:лжатлари қоидаларига амал қиИганлигига аҳамият бериши керак.
2. Акциядорлар - таъсисчилар билан ҳисоб-китобнинг аудити. Қуйи- дагилар эътиборга олинади:
- устав капиталини тўлаш муддатларига риоя қилиш;
- қимматли қоғозларнинг ўз вақтида ва тўИиқ тўИаниши; - қимматли қоғозлар учун пулдан ташқари тўИаш шаклларида: баҳоланишнинг қонунийлиги ва асосланганлиги; - устав капиталига тўловлар, квитанциялар, мулк, номоддий актив-лар, интеллектуал мулкларни қабул қилиш далолатномаларининг тўғри расмийлаштирилиши;
- корхонанинг қайра ташкил қилинишида ва тугатилишида ҳисоб- китоблар тўғрилиги, - таъсисчилар билан ҳисоб-китобларнинг бухгалтерия ҳисоботларида буйруқ акс этганлиги.
3. Қимматли қоғозлар баҳоланишининг аудитида қуйидагилар текши- рилади:
- қайси нархда қимматли қоғозлар сотилмоқда;
- бухгалтерлик ҳисобида қимматли қоғозларнинг бозор ва номинал қийматлари орасидаги фарқ қандай акслантирилади;
- йирик битжмларда қимматли қоғозларнинг бозор нархлари қандай баҳоланади;
- қимматли қоғозларнинг баланс баҳолари қайта баҳоланиб турадими;
- акциядорлар талаби билан акциялар сотиб олинганда қандай баҳоланади;
- қимматли қоғозларни жами баҳолайди, ушбу шахс зарур ваколат- ларга эгами;
- қимматли қоғозлами ишончли (траст) бошқарувчига бериш бўйича, ким-ошди савдолари, шиш, баённомалар борми: инвестиция, шартнома баҳосини келишиш,
- қимматли қоғозлар жамият томонидан қайси нархларда сотиб олинган ва бухгалтерлик ҳисобида бу қандай акс эттирилган,
4. Қимматли қоғозлар ҳаракатининг аудити. Аудитор қуйидагиларни рекшириши шарт:
- қимматфи қоғозлар ҳаракатининг расмийлаштирилиши;
- акциядорлар реэстрида ёзувларнинг ўз вақтида ва асосли олиб бориши;
- акциядорлар реэстридан кўчирмалар бериш китобининг юритилиши;
- қимматли қоғозлар ҳаракатининг бухгалтерия ҳисобида юритилиши;
- қимматли қоғозларнинг ҳаракатида ҳисоб-китоб қилиш тартибига риоя қилиниши;
- акциядорлик жамиятини қайта ташкил қилишда қируматли қоғозЖар ҳаракатининг бухгалтерия ҳисобида акс эттирилиши.
5. Акциялар бўйича дивиденд ва облигациялар бўйича фоиз ҳисоб- Ианиши ва тўланишининг аудити. Қуйидагилар текширилади:
- акцияларга дивиденд ва облигациялар бўйича фоиз тўлаш тартиби ва унинг тасдиқланган низомларга тўғри келиши;
- қимматли қоғозлар эгалаФига дивидендларни толаш навбати ва муддатларр.
- облигация турлари бўйича фоизларни тўлаш муддатлари;
- дивидендни тўлаш миқдорининг тасдиқланган миқдорга мос келиши;
- дивидендлар, фоизларни пул ва бошқа шаклда тўлаш тартиби, мулклар, товарлар ва хизматларнинг берилиш қайдномалари, шундай тўИов шакли ҳақидаги қарор баённомаларининг мавжудлиги;
- дивиденд ва фоизларни тўлаш манбалари;
- дивиденд олишга ҳақдор бўИган шахслар рўйхатининг тўғри тузилиши;
- акция турлари бўйича дивиденд тўИаш ҳақида қарорлар қону- нийлиги;
- дивиденд тўИашга қонунчиликда белгиланган чекланишларга риоя қилиниши;
- барча қимматли қоғозИар бўйича дивиденд ва фоизларни ҳисоблаш ҳамда тўлашнинг тўғрилиги ва қонунийлиги.
6. Қирнматли қоғозлар билан амалларни солиққа тортилишнинг аудити. Аудитор биринчи навбатда қуйидагиларга аҳамият бериши керак:
- солиққа тортиш базасининг тўғри ҳисобланиши; - қимматли қоғозлар билан амаллар бўйича солиқ ставкасининг тўғри қўлланилиши;
- солиқиарнинг тўғри ҳисобланиши ва тўлаш муддатларига риоя қилиниши; - солиқни тўлашдан бўйин товлашга имкон берувчи ҳаракатлар; - солиқ тўлаш ва солиқ тўлаш манбасини аниқлаш тўғрисидаги маълумотномаларнинг тўғри тузилиши.
7. Қимматли қоғозлар конвертациясининг аудити. Қимматли қоғозлар аудити энг мураккаб йўналишларган бири бўИиб, унда қуйидагиларга аҳамият берилади:
- қимматли қоғозлами конвертациялаш тартиби ва шартлари тўғри- сида тасдиқланган низомнинг мавжудлиги;
- конвертациялаш низоми, тартиби ва шартларига амалда риоя қилиниши;
- конвертациялаш давомида қимматли қоғозлар қийматини ҳисоб- га олиш;
- конвертацияланган қимматли қогозлар қийматидаги фарқларнинг тўланиши ёки тўлов қабул қилинишининг ҳисоби;
- акцияга конвертация қилинувчи қимматли қогозларжойлаштириш қийматининг асослилиги;
- қимматли қоғозларни конвертациялашда воситачи меҳнатининг , тўғри тақдирланиши;
- оддий акцияларга конвертация қилинадиган қимматли қоғозлар- нинг акциядорларга жойлаштириш чоғида оддий аксиялар бозор қиймати камайишининг асослилиги;
- акциялар ва акцияга конвертация қилинувчи қимматли қоғоз- ларни жойлаштириш усулларининг қонунийлиги;
- конвертация қилинадиган қимматли қогбзларни жойлаштиришда акциядорларнинг ҳуқуқларини таъминлаш; - конвертация бўВича барча амалларнинг рилиши. ҳисобда акс эттиши.
8. Қимматли қоғозларнинг ҳадя қилиниши ва меросга олинишининг аудити. У ҳолатда қуйидагилар текширилади:
- мерос олиш ва ҳадя қилиш бўйича ҳужжатларнинг мавжудлиги ва қонунийлиги;
-. меросхўр томонидан о“з ҳуқуқига эга бўлиш муддатларига риоя қилиниши;
- акциядорлар умумий йиғилиши ёки Кузатув кенгаши мос қарорининг мавжудлиги;
- меросхўрларга ёки ҳадя олувчиларга эгалик ҳуқуқларининг ўтиши бўйича реэстрдаги ўзгаришларнинг ҳисобда акс эттирилиши.
9. Қимматли қоғозлар олди-сотдисининг аудити. Аудитор қуйидагиларни текширади:
- олди-сотди шартномаси мавжудлиги ва тузилишнинг қонунийлиги;
- акциядорлар реэстрига харидорнинг ларитилиши ва сотувчининг ундан чиқарилиши;
- ким ошди савдоларида олди-сотди битимининг тўғри расмийиаш- тирилиши.
10. Қимматли қоғозлар сақланишининг аудити. Қимматли қоғозлар- нинг сақланиш тартиби молиявий ҳужжатларни сақлашдек бўлиб, аудитор қуйидагиларни текширади:
- сақланадиган қимматли қоғозлар ҳисобининг ташкил қилиниши;
- ҳақиқатда сақланадиган қимматли қоғозлар; - қимматли қоғозларни сақлашга кирим ҳужжатларининг мав- жудлиги;
- қимматли қоғозларм сақлашга ҳужжат-асослар;
- сақланаётган қимматли қоғозларнинг бухгалтерия ҳисобида қайд қилиниши.
11. Траст ва гаров амалларининг аудити. Қимматли қоғозларнинг иккиламчи бозорида бу амаллар нисбатан янгидир, шунинг учун аудитор уларга алоҳида аҳамият бериши ва қуйидагиларни текшириши лозим:

- қимматли қоғозларни трастга ёки гаровга бериш тартибининг умумий йигилиш ёки Кузатув кенгаши қарорларига мос келиши;

- мазкур амалларнинг ҳисобда акс эттирилиши; - траст ёки гаров ҳақидаги шартноманинг мавжудлиги ва шартла- рининг бажарилиши;
- қимматли қоғозларни траст ёки гаровга беришнинг молиявий таваккалчилик даражаси;
- ишончли бошқарувчининг ўз хизмат вазифаларига мос келиши;
- траст ва гаров амаилари бўйича молиявий таваккалчиликни суғурта қилиш шартномасининг мавжудлиги.
Ўзбекистон РеспубЖикаси Вазирлар Маҳкамасининг Устав фондида давЖат улуши мавжуд бўИган корхоналарни самарали бошқаришни ва давлат мулки ҳисоби лозим даражада юритилишини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар ҳақида, 215-сон 16.10.2006-йилдаги Қарори акциядорлик жамиятларида корпоратив назоратни мустаҳкамлаш ишида навбатдаги қадам бўлиб, унда унинг янги тузилмаси - ички аудит хизматига асос солинади.
Таянч иборалар: назорат: ички аудит, ташқи аудит, назорот равшанлик. устав. низом, йўриқнома, регларнент, молиявий директор, масъулияти чекланган жамият, қўшимча масъулияди жамият, оператив, ижроия органи, ваколатхона, облигация.