15.1. Назорат тизими ва унинг элементлари Назорат - бошқарув вазифаларидан биридир деган тезисни қайта кўриб чиқишга етарлича услубий-назарий ёки амалий асослар мавжуд эмас. Айрим манбаларда муаллифлар контроллингни ,бошқарув фаолиятини бошқариш сифатида қараб, контроллингнинг мақсадини бошқарувчилик жараёнини корхона олдида турган барча мақсадларга эришишга йўналтиришда кўрмоқда Ҳозирги пайтда корхоналарнинг ички аудит каби рнуҳим ресурсига етарлича баҳо бефилмаяпти, ваҳоланки ундан тўғри фойдаланиш корхоналар фаолиятининг самарадорлигини оширади. Жаҳон амалиёти шуни кўрсатмоқдаки, ташқи аудит институти жиддий камчиликларга олиб келса, бу ҳаттоки мустаҳкам ўринларни эгаллаб келаётган йирик корхоналарни ҳам банкротликка олиб келиши мумкин. Юқори даражадаги корпоратив бошқарув бўлажак инвесторлар ва кредиторлар учун ижобий белги бўлиб, у корхонанинг инвестициявий жозибадорлигини оширишга хизмат қилади. Бундай корпоратив бошқарувнинг ажралмас бўғини эса ички аудит ҳисобланади. Корпоратив назорат корпоратив бошқарув умумий тизимининг асосий элементфаридан бири бўлиб, унинг самарадорлиги корпоратив назорат даражасига боғлиқ. Корпоратив назоратнинг самарали моделини топиш иши шундагина муваффақиятли бўлади, агар корхона мулкдорлари ва ижроия органлари шундай назорат тизимини кўришга тайёр бўлишлари керакки, қайсики, бир томондан, компания фаолиятида зарур равшан- ликни ва лавозимдаги шахсларнинг лозим даражадаги ҳисобдорлигини таъминласа, ва шу билан бирга иккинчи томондан, корпоратив маданиятнинг энг яхши анъаналарига монанд равишда тирноқ остидан кир қидириш ҳаракатларидан ёки ёппасига гумондорлик режимидан ҳоли бўлиши керак. Корпоратив назорат объектларига қуйидагилар киради: ∙ корпорация бизнес-режалари ва буджетларининг ижроси; ∙ корпоратив андозалар (устав, низомлар, тартиблар, йўриқномалар ва регламентлар) меъёрларига риоя қилиш; ∙ корпорациянинг мулкни сотиб олиш ёки бегоналаштириш ва корхонанинг асосий хўжалик фаолиятига боғлиқ бўлмаган битимлари ҳамда активларининг ҳаракати устидан назорат;
∙ кадрларга оид муҳим қарорлар устидан назорат; ∙ компания акциядорлар умумий йиғилишлари, кузатув кенгаши қарорлари ва ижроия органининг энг муҳим қарорлари ижроси; ∙ ∙ компания мулкдорларини энг муҳим манфаатларига бўлган компания фаолиятининг соҳалари. 2006-йилгача Ўзбекистон акциядорлик жамиятларида алоқадор корпоратив назорат қуйидагилар томонидан амалга оширилаётган эди: ∙ компания мулкдорлари (акциядорлари); . Кузатув кенгаши; ∙Тафтиш комиссияси; ∙ аудиторлик ташкилоти; ∙ ижроия органи. 2006-йилда давлатимиздаги , муносабатлар саҳнасида янги хизмати (ИАХ) пайдо бўлиб, акциядорлик жамиятларининг корпоратив ҳаракатланувчи шахс - лчки аудит унинг асосий функциялари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Устав фондида давлат улуши бўлган корхоналарнинг самарали бошқарилишини ва давлат мулкининг зарур даражада ҳисобга олинишини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида, 2006-йил 16-октабрдаги 215-сон Қарори билан тасдиқланган Корхона- лардаги ички аудит хизмати тўғрисидайги Низомда белгиланган. Низом активларининг баланс қиймати 1 млрд. сўмдан ортиқ бўлган корхоналарда ички аудитни ташкил этишга қўйиладиган ягона талаб- ларни ҳамда унинг ишини ташкил этишнинг методологик асосларини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006-йил 27-центабрдаги ПҚ-475 сон Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чора- тадбирлари тўғрисида, ги қарорининг қабул қилиниши Ўзбекистонда ички аудиторлар институтининг шаклланиши жараёнини бошлаб берди. Ушбу меъёрий ҳужжатда 2007-йилнинг 1-январидан бошлаб, мулкчилик шаклидан қатъий назар, активларнинг баланс қийрнати 1 млрд. сўмдан кўпроқ бўлган корхоналарда кузатувчи кенгашлар томонидан тайинланадиган ва уларга ҳисобот берадиган ички аудит хизмарлари (ИАХ) ташкил этилиши, белгилаб берилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006-йил 16- ноябрдаги 215-сонли қарори билан Корхоналардаги ички аудит хизмати тўғрисида Низом тасдиқланган бўлиб, унда корхоналардаги ички аудитни ташкил қилишга бир хил талаблар қўйилган шунингдек, унинг ишини юритишнинг методологик асослари белгиланган. Айтиб ўтилган меъёрий ҳужатларининг 1996-йил 26-апрелдаги 223- ЖИ-сонли “Акциядорлик жамиятлари акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида” ги 2001-йил 6-декабрдаги 310-II-сон «Масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамият тўғрисида»ги Қонунларга киритилади. Аудиторлик фаолияти миллий даланиш мумкинлигини кўзда андозалари ички аудитор ишидан фойдаланиш. Бундай имконият 610-сон «Ички аудит ишини кўриб» чиқиш Халқаро аудит андозаларида акс эттирилган. 2008-йил февраль ойининг бошига келиб, Ўзбелдстон Республикаси Молия Вазирлиги маълумотларига қараганда, амал қилиш муддати ўтмаган малака сертификатига эга аудиторлар сони 1340 кишини ташкил қилди. Улардан тахминан 1500 дан ошиғи аудиторлик фаоҳятини юритиш учун лицензия олган ёки яқин орада уни олишни кутаётган аудиторлик ташкилотлари штатида ҳисобда туради. Қолганлари хўжалик субъектлари асосан, бош бухгалтер ёки молиявий директор лавозимларида ишламоқда. Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси маълумотларига мувофлқ, 2008-йил л-январь ҳолатига кўра 2,2 млрд. сўмдан ортиқ активларга республикамизнинг 1700 та корхонаси эга бўллган. Уларда ташкил қилиш учун 2500 та сертификатланган аудитор талаб қилинган. Ўтган давр мобайнида бундай корхоналар сони ошди, малакали аудиторлар сони эса кўпаймади. Айни пайтда ички аудиторларни етишмаслиги анча долзарб муаммо ҳисобланади. Амалдаги Ўзбекистон Республикасининг 2003-йил 11 -декабрдаги 558-II-сон Маъсулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисидаги Қонуни 38-моддасига мувофиқ, ИАХни яратиш ва унинг хизматчдарини тайинлаш тўғрисидаги қарор кузатув кенгаши томонидан қабул қилинади, ижро қилувчи орган эса бу қарорни бажаради. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, охир-оқибат ИАХнинг ўз вақтида шакллантирилмаганлиги учун жавобгарлик корхона ижрочи органи зиммасига юкланади.
