Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

l~chizma

intellektning yana bir yangj yo'nalishi hisoblanishi mumkin. PLEO, AIBO, QRIO kabi o'yinchoq-robotlai intellektual robototexnikagamisol bo'la olati'

Sun'iy intellekt tizimi insonning ijodiy tafakkurin. modellashtnishni ham o'z ichiga oladi. Shu bilan bog'hq ravishda mashina ijodi tushunchasi yuza­ga keldi. bunda san'at asarla.m avtomatik tarzda yaraiish larayoni ^rushu- niladi. Bugungi kunda ljodm to'la modellashtirishga erishilgam yo q, lekin bu sohada sezilarli yutuqlar qo'lga 1 iritilgan Jumaladan. kompyuter yor damida musiqalar yaratilishi, treker-dasturlar, sintezatorlar, sekvensorlar yordamida bir turdagi melodiyalar va tovushlar generatsivasi oqibatida elektron musiqalarning yaratilishi, matnnmg avtomatd generatsiyasi yor­damida she'rlar, ertaklar - umuman matnlar yarat.hshi rasmlar generatsi­yasi va kompyuter grafikasi yordamida kino va o > inlarrmg yaratilayot- ganligi (ayniqsa, strategiya va harbiy manyovrlarga asoslangan komDvuter o'yinlari) mashina godipa misol bo'la oladi.
Sun'iy intellekt tizimi doirasida tatbiq etilgan loyihalar (eksperimentlar) sifatida quyidagilarni ajratm ko'rsatuh mumkin:

• 
  Deep Blue tizimi - IBM kompaniyasi tomomdan ishlab chiqilgan shax- mat bo'yicha superkompyuter Deep Blue 1997-yil 11-mayda shaxmat bo'yicha jahon chempioni Garri Kasparov ustidan g'alaba qozondi. «Deep Blue» nomi «Deep Thought» («Chuqur mulohaza, tafakkur» ma'nosini ang- latadi) loyihasiga aloqadordi:.
  

MYCIN tizimi - bir qator kasalliklarga shifokor singari to'g'ri tashxis qo'yishn. ta'minlaydi

• 
  .20Q - «20 savol» klassik o'yim asosida yarauigan loyjna bo lib, u sun'iy intellekt bo'yicha o'tkazilgan dastlabki tajribalardan bi^r,dir. Bu o'yin muallifi Robin Byorgenerdir. Bunda foydalanuvchidan biroi obyektni topish so'raladi, so'ng foydalanuvchiga 20 ta savol be .■'lad', berilgan javoblardan kelib chiqqan holda o'shd narsa topiladi. Ayniqsa, bu tizim Internet paydo bo'lgandan so'ng juda mashhui bo'lui (http://www. 2Uq.net sayti mavjud)
  
• 
  Via Voice - nutqni tovush orqali tanish tizimi
  
• 
  RobuQip • har yili soddalashtirilgan futbol bo'yicha robotlar turmri.
  

Sun'iy .utellekt tizimmi baholash bo'yicha 2 xil nuqtayi nazar mavjud
1) sun'iy. uellektm inson tafakkuridan ko'ra kuchliroq, deb baholash. Ush bu qarash tarafdorlari sun'iy intellekt inson intellektiga qaraganda ko proq operatsiyalarni qisqa muddatlarda bajarish mumkin. deb hisoblaydilar; 2) sun'iy mtellekt inson tafakkuridan, intellcktidan kuchsiz. Bu yo'nalishdagi olimlarning fikncha, sun'iy intellektning imkoniyatlari cheklangan bo'laui, u faqat prograrr.maviy ta'minot asosida muayyan sohalarda ishlaydi, lekin u insonning bilish qobilivanning. tafakkurining barcha qirralarini qamrab ololmaydi. Buni Jon Syorl tomonidan o'tkazilgan «Xitoy uyi» noini tilan mashhur bo'lgan semantik ekspcriment ham tasdiqlaydi. Ohm bu tajribasi- ni 1980-yilda «Minds, Brains and Programs» («Tajaldcur miya va program malar») nomli maqolasida e'lon qildi. J.Syorlmng fikricha, kompyuter sin- tuktik qoidalar ni algoritm nazariyasi orqali formallashtira oladi, lekin se- maniika, mfakkiirni to 'la modellashiinshga dasturlar ojizlik qiladi,⁶⁵ Xuddi shu pozitsiyada turgan olimlardan yanabiri Rodjer Penrouzo'zining «Qirol- ning yangi aqli» kitobida tafakkurni formal tizimlar asosida mutlaq model- lashtii.shning imkonsizligim bayon qilgan.⁶⁶
Ayrim ohr.ilar sun iy intellekt bo'yicha erishilayotgan yutuqlarning ke­yingi oqibatlandan qo'rqmoqdalar. AQSHda Sun'iy mtellekt singular inst' tuu (SIAI) tadqiqotch'si E.Yudkovskiy l.isomyatm sun'iy intellektlar bilan bog'liq global xavf kutayotgan.dan ogohlanfac. Ohm.ung fikncha, agar keLjakdagi sun'iy ntellekt t' .imiga insonlarga nisbatan do'stlona munosa- batda bo Usfiini ta'mblovch dastur o'rnaulmasa, butun insoniyat uchun katta xavf paydo bo'ladi.⁶⁷ Ilmiy fantasok asarlar muallifi Veror Vuij ham sun iy .. tellektlar tfzimi to'la yaratib bo'lmgan payida jamiyatda keskin o'zgarishlar bo'hshi haqi la yozgan. Bu davr ilmiy adabiyotlarda texnologik singuiarlik deb atalmoqda. Hatto futurologlarnmg fikiicha. bu davr 2030- viida boshLnadi.⁶⁸
Fanda hali-hanuz sun'iy intellektning aniq va mukammal ta'rifi mavjud emas, chunki fan bu tizimga hali to'liq erishgani yo'q Mavjud la'rf va tavsiflarning hammasi mazkur sohada erishilgan yutuqlarga asoslamb kelti- rib chiqarilgan. Falsafada im>on intellektinmg statusi va tabic ti haoldaga munozaralar davom etmoqda. Kompyuter «aqllihk» darajasining aniq me- zom ishlab chiqilgani yo'q. To'g'ri, bu sohada ba'zi gipotezalar mavjud. Xususan. «Tyuring testi»V«Nyuel-Saymon gipotezasi» kabi.
Sun'iy intellektga doir lzlanishlar XX asrning 40-> iIlanaa boshlangan. Sun'iy intellekt muammosiga bag'ishlangan tadqiqotlar-ungeyforiyasi davri- da «Mashina fikrlay о1асИтПщ«Mashina о 'z yaratuvchis,idan aqlUroqmi?» sarlavhalarida maqolalar e'lon qilind' «Mashina fikrlay oladimi» (1950) sarlavhali maqolaning muaMifi ingliz olim; Alan Tyuring mashinn imkomya uni nsonning aqlhlik daraj<^Js' bilan qivoslash protsedurasn .shlab chiqdi, u «Tyuring testi: • deb nomlanadi. Ushbu eirmirik test g'oyasi 1950-yilda «Mind» falsafiy jurnahda e<Hisohlash mashinalari va tajakkur» (Computing Machinery and Intelligence) nomli maqolasida e'lon qiliiidi. Bu testdan ko'zlangan maqsad sun'iy tafakkurnmg inson tafakkuriga yaqin kelishi mumkinlig'ni aniqlash b'soolanad¹ Unga ko'ra, inson bi^r kompyuter va bir inson bilan o'zaro munosabatga k.nshadi. Savollarga lavob ber.sh asosiaa u kim bilan (inson bilanmi yoki kompyuter dasturi b.lanmij gaplashayotga- nini aniqlashi lozim bo'ladi. Kompyuter dastuinnig vazifasi esa msonni xatoga yo'l qo'yishiga, noto'g'u tanlov qabul qilishiga majbur qildn ish sana- lad Barcha ishtirokchil ir bii -buin ko'rmaydilar TURING TFSTidagi savol-javob n^munasi: Q: Please write me a sonnet on the topic of the Forth Bridge. A: Count me out on *hia one. I never could write poetry Q Add 34957 to 70764
A: (Pause about 30 seconds and then give answer as) 105621. Test natija>ida A.Tyuring shunday xulosaga keladi: «Mashina (komp­yuter) kelajakda 10 gegabaytli xotira bilan insonni 5 minut iclnda 30% ga chalg 'itishi mumkin bo'ladi»?*
Avtomatlashtirilgan ekspert tizimlar mantica^v masalalarni kompyuter yordamida yechishga imkon beradi. Mazkur tizimlar ma'lum sohadagi bi- limlar majmuiga asoslangan nphkativ qoidalar - «agar ...sa, u holda ...» qolqudagi mantiqiv qoidalarni o'z ichiga oladi. Masalan, MYCIN ekspert tizim. ihiiokorlarga qon tark'biuagi ok qancha bakte^_ial infcksiyalarga tash- xis qo'yishda va ularga mos davolash metodim tanlashda yordam berad..
MYCIN tizimjining kompyutei dasturi dastlab simptomlar asosida kasalning holati haqida fikr yumadi, so'ng mikrocrganizmning kasalhk qo'zg'otish tabhtiga mos keluvchi tash? ism aniqlaydi, bundan so'ng infeksiya sababini aniqlab, bir yoki bir nechta muqobil davolash usullarini tavsiya etadi.
Tatiiy tilda kompyuter bilan muloqot qilishni ta'minlashga yordam be radigan dasturlar (Hngvistik protsessorlar) ham yaratilmoqda. XX asrning 70-yilla.,da AQSHda kompyuter bilan cheklangan muloqotni ta'nunlaydigan tabiiy till lterfeys tizimi (LIFER - Language Interface Facility with Ellipsis and Recursion) yaratildi. 19K5-yilda «Semantek» kor- poratnyasi tomonidan Q&A dasturi «Karnegi gruppa» kompaniyasi to­monidan Language Craft dasturiy ta'minoti ishlab chiqildi." Bu turdagi dasturlar ho/irda mgli til ining standartlashgan so'zlashuv uslubida uncha katta bo'lmagan lu'g'at zaxirasi Oilan ishlamoqda. Tabiiy tilm tushunishga imkon beruvchi dastur laming qamrovini kengaytirish kompyuter lingvis- tikasining dolzarb vazifalaridan biridir. Bunday dasturlarni rivojlantirish inson kahi muloqot qila oladigan, erkin kommunikatsiyaga kirisha oladi- gan sun'iy ntellekt g'oyasining istiqbohm belgilaydi.
Sun iy intellekt yo'nah^hidagi tadqiqotlar sirasiga «eksperl tizimlar» yoki «neyron tarmoqlar» bo'yicha ohb borilgan amaliy tadqiqotlar ham kiradi. Mazkur ikki yo'nahshga .nsbatan «kompyutei intellekti» («computer intel­ligence») termini shlatilmoqda. bunda inson tafakkurini global modellash- i i ^;sh iarayom hamda murakkab masalalarni operativ tarzda yechishga mo'ljallangan avtomatlarning yaratilishi tushuniladi.
Sun iy intellekt tizimi bo'yicha idanayotgan mutaxassislar inson ta- fakkuri, ong-u shuuriniiig barcha qirralarini modellashtirish masalasi 1m- kon^iz qolayotganligini ta'kidlamoqdalar. Mazkur jihatlar sirasiga inson- ning .chl i dunvosi ¹ ltuitsiyasi, ong osti jarayonlari, ilhom kabi sirli feno mcnlarni aytish mumkin.
Inson n.iyasi murakkab biologik to'r hisoblanadi, u yuz mlrd nerv tola- laridan - neyronlardan tarl.ib topgan Neyronlarning bir-biriga uzviy alo qadorligi, zanjidi bog'lanishi natijasida miya faoliyati me'yoriy darajada '«hlaydi Zamonaviy sun iy neyron tarmoqlar inson miyasidagi neyronlar modeli asosida yaratilmoqda. Ho irgi kunda neyron taimoqlar bir qator amali;, masalalarn, hal el ishda Keng qo'llanumoqda Jumladan, ob-havo prognozini aniqlashda, obrazlarni tani ihda (xususan, og'zaki va vozma nutqm aniqlashda), robotlarni boshqanshda, tibbiyotda tashxis qo'yishda bhlati moda. Amerikaning NASA kosmik agentligida neyron tarmoqlar- dan fazoda robotlarn. boshqarish, hududga tasodifan kelib tushgan obyekt- larni tutishda foydalanilmoqda. «General Dynamics» kompamyasi esa dvi- gatel shovqimga qarab kemalarni tanishga imkon beruvchi tbim ishlab chi qishdi AQSH Pcnsilvaniya umversitetida uchuvchi obyektlarm (NTJJ) aniqlash uchun neyron tarmoqlar tnmi yara lldi.
Neyron Urmoqlarming ishlash t_1£..mi matematik liodalar yoki mant.qiy qoidalaiga asoslanmaydi. balki namuna (example based approach) asosida o'qitishga asoslangan. Bunda muayyan masalani yechish uchun namunalar (misollar), ya' u o'qiiuvclu tanlamalar tayyorlanadi va larmoq shu asosda tckshiradi Bunda turli xil mctodlardan foydalaniladi Eng keng tarqalgan metod - bu dastlabki yechim va sinov natiialann. e'tiborga olgan holda neyron tarmoqlari strukturasini korrekt.rovka ailbhga asoslangan metod (back propagation method) bo'lib, unda oldmdan ko'plab o'qitish tanlama lari tayyorlab olinadi, u o'z bazasidagi mavjud ma'lumotlarni yangi britl- layotgan o'qituvchi namuna-tanlamalar tilan sohshtiradi Agar ma'lumotlar bir-biriga mos kelsa, neyron iarmoqla^ri strukturas.da korrekwrovka amal­ga oshinlmaydi. Faqatg.na ma'lumotlar bir-biwga muvofiq kelmaganda korrektirovka yuz beradi. Shundan so'ng neyron tarmoqlarida muayyan amaliy vazifani hal etish tij imi to'la shakllanad^: '^m
Sun'iy intellekt tizimida doir amaliy ishlardan t in ekspert u imlari hisob­lanadi Ekspert tizimi - bu muayyan sohadagi ekspertlik yoki mavjud bmrn- larning lmitatsiyasi tarzida yaratilgan kompyuter dasluu Bushqacharoq aytganda, ekspei t ti timi maxsus sohaga oid barcha bilimlar ]amlangan qo- mus yoki o'ta professional ekspertlarning kompyuter modelidir. Ekspert tizimlari odatiy komoyutcr dasturlaiidan farq qilad\ Odatiy kompyuter das- turlari qidiruv tizimi, hisoblash va manipulyatsiya tizimigagina ega bo'ladi. Ekspert tizimlari mazkur jmatlardan tashqaii, xuddi msonlarda bo'lgani kabi dalillarga tayai.ib muhokama yuritish lmkomyatiga ham egadir. Eks­pert tizimianmng asosiy lkkita tarkibiy q.o.tii mavjud: ma'lumotlar ombon va mantiqiy mashina.
Ekspert tizimlan konsepsiyasi Stenford universiteti profcssori Eduard Feygenbaurn nonii bilan bog'liq bo'lib, u 1977-yilJa murakkab mamioiy masalalarni yechishda kompyuter dasturlarining samaradorligi formallash- tirish va dasturlash texmkasidan ko'ra muammoli sohaga doir binmlar ba- zasiga bog'liq ekanli li asoslab beroi.⁶⁹ Dastlab ekspei t tizimlari diagnos- tika va kasallikni davolash sohasiga tatbiq etildi. Ekspert tizimlari keyin- chalik kjmyo, biologiya, geologiya sohalarida ham qo'llanila boshlandi.
Ekspert tizimlariga bilimlar bazasini kiritish uchun simvolli ma'lumoilarga ishlov berishga xizmat qiladigan LISP, R EFAL, PROLOG kab^; sun'iy rilardan foydalanilmoqda. Bu tillar evristik bilimlar va manti- qiy xulosalarm yuzaga ctnqarishda eng qulay programmalashtirish tillari hboblanadi. Bunda yagona qabul qilingan bilimlar bazasi uchun deklarativ formalism hamda qaror qabul qmsh tizimi uchun protsedura tizimi qo'llanimoi.
Ekspert itiz mlar. 'chi^a eksperdai hamda i r qator yoraamchi program- malar kiradi:

• 
  savol-javobli dastur fovdalanuvch^; bilan tabiiy tilda munosabatga ki- rishishin ta'minlab beradi,
  
• 
  bilimlar omboi dasturi foydalanuvchip;a bilimlar bazasiga o'zgartirishlar kiritish hamda to'ldirib, boyitib berishga imkon beradi;
  
• 
  tushuntiruvchi dastur - javoblar tizimmi teksniradi;
  
• 
  interpretator-dastur muayyan sohadagi terminlarm sharhlash, izohlash- ga yordam beraui;
  
• 
  nro etuvchi dastur barcha tizimlar ishmi ta'minlab beradi
  

Yuqonda aytilganidek, ekspert tizimlarj deklarativ va protsedurali bos-
qichlar asosida ishlaydi Deklarativ bosqich - bu ekspert tizimiga kiritilgan bilimlar bazasi bo'lsa, protsedurali bosqich ekpert lizimlarming mavjud bi i'mlar bazasiga tayanib hukm chiqaii^h va aniq qaror qabul qihsh bosqich - ni o z ,i( higa olad' Ekspert ti: ;imlanning ishlash pjir ripiga doir b r misol keltiraylik Masalan. qanday sababga ko'ra avtomob ldagi benzonasosdan benzin airalishi qisqarmoqda?
Bu holai bo'yicha ekspert tizimlariga kiritdgan deklarativ hilimlar qu- y..iagilar: klapaniung tiqilishi, fiJtrning axlatga to'lganlb", klapan tepa qismmmg liloslanganlgi. nasos membranasining zararlanganligi. Agar ben- zonasosdan benzin airalishi yetarh boimasa, u holda kiritish shlangi axlat­ga to'lib, tiqilib qolgan bo'Lshi mumKin kabi.
Informatsiya shiddat bilan ko'pa vib borayotgan bugungi davrda ekspert izimlari.ung bilimlar bazasini uzluksiz to'ldirib, yangi bilimlar bazasi i >i- lan boyitib borish birlamchi vazifa bo'lib qolmoqda. Chunki vaqt o'tgan sari mavjud bilimlar eskirib, talabga javob bermay qolisbi mumkin, shunda ularni yangi va qo'sbimcha ma'lumotlar bilan to'ldirish joiz bo'ladi Bilim- larning mavjud holadar bilan muvofiqligi hamda bilimlar bazasining bo- yitilishi ekspert tizimlariniag tushur lruvchi pi ogrammalari asosida amal­ga oshiriladi. Hatto keyingi paytlarda bilimlar bazasi bilan shug'ullanuvchi maxsus yo'nalish ham shakllandi. Bu yo'nalish «bilimlar injenerligi/> («Knowltdge Engineering») deb ataladi.

Bilimlar injenerligi kogmtiv '-ngvistika, kumpyutei semanl ikasi va komp­yuter lingvistikasining yutuqlariga layanadi. Bunda inlormatsiya va bilim­lar strukturasiga oid bo'lgan semantik tarmoq, freym, senariy, Word-net kabi tushunchalar va ularr.i.ig tatb.q¹ muh m hisoblanad.. Semantik tarmoq borliqni so'zlar va ularning semant'k munosabatlari yordam.da modellash- tirishga vo'naltirilgan tiz^;m hisoblanaoi. Semantik tarmoq aniq belgiun- gan uzellar (obyektlar kesishadigan joy) va dugalar (semantik munosabat- larning biri ikkinchisiga ta'sir ko'rsatadigan nuqta) munosabatdorligi asosida mudellashtiriladi. Semantik tarmoq g'oyasi kompyuter texnologiyalarida- gi lokal va global tannoq nazariyasi la'sirida kelil«chiqqan. Uzcllai muay­yan obyektlarga, muayyan sohaga oid tushunchalarga, dugalar obyektlar o'rtasidagi semantik munosabatlarga aloqador tushunchalarair Semantik tarmoq ikki qismdan tashkil topadi: 1) mavhum tarmoq; 2) aniq tarmoq. Mavhum tarmoq umumiy tushunchalar orqali ifodalanadigan (zamon, ma- kon, miqdor, sifat kahil bilimlar fondini o'z ichiga oladi; 2) aniq tarmoq mavhum tarmoq tarkibiga kiruvchi tushunchalarning real obyektlarim va konkret bilimlar fondmi o'z ichiga oladi.
Semantik tarmoq tizimi quyidagi munosabatlarni o'rnatish orqali yara- tiladi:

1. 
   To'plam va obyekt o'rtasidagi munosabat (muayyan obyekt amq to'plamga mansub bo'ladi) tasnif munusabati deyiladi. Masalan, «Shank it hisoblanadi» holati kabi. Ba'zan ushbu munosabat Member Of, Instance Of deb ham yui uiladi.
   
2. 
   Tur va ins o'rtasidagi munosabat AKO - «А Kind Of», «Subset Of» («turlaridan biri») deb ataladi. Masalan: «It hayvon hisoblanadi» holati kabi. Sistem leksikologiyada tur uchun gipiinim (it), jins uchun giperi'iiim (hayvon), tur-jins munosabati uchun gipunimiya terminlan qabul qilingan.
   

3 butun va qkm o'rtasidag: nunosabat sistem leksikologiyada mi ro- nimiu termini bilan ataladi Masalan, kompyuter - butun. monitor, klavia- tura, sichqoncha, protsessor kab''ar - q'smdir. Butun uchun xolonim, qism uchun meronim atamalari ishlatiladi. Demak, motor - avtomobil uchun meronim- avtomobilning o'zi esa motor uchun xolonim sanaladi.
Bilimlar strukturasiga oid tayanch tushunchalardan yana biri freym hisob­lanadi. Freym (inglizcha «frame» - «karkas», «ramka», «skelet» ma'nolarin anglatadi) - sun'iy intellekt tizimida bilimlarni, stereotip (juda ko'p kuzatiladigan, tipik) vazi>atlarni gavdalantirishning bit usuh sanala­di. Ya'm freymga modellasht ilayotgan hodisa, vaziyat va jaravonlarni umumlashorilgan holda toylashtirish mumkin. Freym - mavhum obraz modeli bo lib, muayyan obyekt, voqea-hodisa, vaziyat va jarayonlarning formal tavsifi deinakdr (masalan, restoranga borish, shifokor qabulida bo'lish, ma'ruzalarga qatnashish, tug'ilgan kun, futbol o'yini kabi tipik vazi/atlar). Dastlab «freym» termini XX asrning 70-yularida Marvin Mins- ki> tomonidan damning kompyuter modelmi o'z ichiga oluvchi bilimlar strukturasiga nisbatan ishlatilgan ⁷⁰ Shundan so'ng freym semantikasi kon- sepsiya< i (frame semantics) amerikalik tilshunos Charlz Fillmor tomonidan rivojlantirildi. Mazkur konsepsiyaga ko'ra, so'zlar, so'z birikmalari, gap­lar, matn ma'nosi sahnalar bilan uyg'unlashtirilgan, shartlangan bo'ladi. Bir freym boshqa bir freymuing davomi yoki tarkibiy qismi boiishi mumkin. Ch.Fillmorning qarashlaiiqa L.Tenyening aktantlar (fe'lning bo sh o'rinlarini to'ldiruvchilar) haqidagi g'oyasi katta ta'sir ko'rsatgan. Fillmor- ning Case (kelishiklar) g'oyasiga asosan aktantlar (fe'luing hamrohlai i) fe'l yordamida ifodalanadigan holat yoki harakat munosabatlaridagi baianla- digan «rollar» sifatida talqin qihnadi. Ch.Fillmor ajratgan kelishiklar quvi- dagilar:

1. 
   Agent (A) - harakat bajaruvchisi (inglizcha «agent» so'ziaan o-.ngan).
   
2. 
   Tema (T) - predmet (inglizcha «theme» so'zidan olingan).
   
3.