Huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi

 

Noadabiy 

sintaktik shakl 

Buxoro 

Qashqadaryo  

Navoiy 

Egalik 

shakli 

-yiz (egalik sh.) 

+ 

 

 

-iz (egalik sh.) 

+ 

+ 

+ 

-uz 

 

+ 

 

Kelishik 

shakli 

-da 

oʻrniga

 –ga 

+ 

+ 

 

-ning 

oʻrniga

 –ni 

+ 

+ 

 

-dan 

oʻrniga

 –da 

 

+ 

 

-da 

belgisiz kelishi

 

 

+ 

 

Zamon 

shakli 

-ti 

+ 

+ 

+ 

-li 

+ 

+ 

 

-op 

+ 

+ 

 

-oʻm 

+ 

 

 

-ni 

+ 

 

 

-or 

+ 

 

 

-ay 

+ 

 

 

Shaxs-

son 

shakli 

-la 

shaxs-son

 

+ 

 

 

-tila 

+ 

+ 

 

-pan 

 

 

+ 

-sila 

+ 

+ 

 

Mayl 

shakli 

-sinla 

mayl

 

+ 

 

 

-sala 

 

 

+ 

 Tahlil natijasiga koʻra, noadabiy egalik shakllari, fe’lning oʻtgan zamon shakli 

-di

  assimilatsiya  hosilasi  sifatida 

-ti

  tarzida  talaffuz  etilishi  va  yozuvda  aks  etishi 

jihatidan har uchala hudud mushtarakdir.

 

Qashqadaryo va Buxoro hududida oʻrin-

payt va joʻnalish kelishiklarining ham oʻrin almashinuvi kuzatiladi: 

yaqinga kellim, 

uygaman kabi

. Shuningdek, oʻrin-payt kelishiklarining nooʻrin qoʻllanilishi jarayoni 

ham kuzatiladi: 

togʻda chiqardik; shaharda kelmaysizmi kabi.

 Navoiy hududida esa, 

asosan,  fe’l  soʻz  turkumlarining  oʻzak  qismida  fonetik  hodisalar  yuz  beradi, 

qoʻshimchalar esa adabiy me’yorga yaqin talaffuz etiladi. Shuningdek, Qashqadaryo 

hududiga  xos  shevada,  nisbatan,  ot  soʻz  tukumiga  oid  lugʻaviy  shakllarda  adabiy 

me’yordan chekinish hollari kuzatiladi. Otning son kategoriyasi 

-lar

 koʻplik shakli 

-la

 tarzida r tovush tushishi  xususiyati bilan ifodalanishiga koʻra, Navoiy viloyati 

bilan umumiylik kasb etadi. 

Demak, lingvistik ekspertiza uchun 2 xil usul taklif sifatida beriladi: 

1.

 

Hududiy oʻziga xos noadabiy grammatik unsurlarning xususiyat katalogini 

tashkil etish; 

2.

 

Gumonlanuvchi shaxs yozishmalaridagi noadabiy grammatik unsurlarning 

individual xususiyat katalogini tashkil etish. 

Bu  kataloglar  matn  muallifining  qay  hududga  mansubligini  aniqlashga 

yordam beradi.  

---

18 

 

III  bob  oʻzbek  tilidagi  shaxsiy  yozishmalarda  noadabiy  unsurlarning  hududiy 

xoslaninshi  lingvistik  ekspertizasiga  bagʻishlanadi.  Ushbu  bobda  ingliz,  rus 

olimlarining tajribalaridan foydalanildi. Bobda turli konfliktli matnlarda lingvistik 

ekspertiza  oʻtkazish  jarayoni  tajribalar  asosida  keltirilgan.  Ekspert  xulosalari 

shakllantirilgan. Xususan, “Oʻzbek tilidagi shaxsiy yozishmalarda noadabiy undosh 

tovushlarning  hududiy  xoslanishi  deb  nomlangan  boʻlimda  odam  oʻgirlash  bilan 

bogʻliq  jinoyat  kriminalistik  va  dialektologik  jihatdan  tahlil  qilinadi.  Konfliktli 

xarakterga ega matnlardani noadabiy unsurlarning xususiyat katalogi tashkil etilgan. 

Matndagi nutq birliklarida  komponental tahlil usuli amalga oshiriladi.

 

Shuningdek, 

ushbu 

boʻlimda 

sud 

ekspertizalari 

tarkibida 

xatshunoslik 

ekspertizasi, 

muallifshunoslik  ekspertizasi,  lingvistik  ekspertiza  va  dialektologik  ekspertiza 

mushtaraklikda amalga oshirilishi alohida koʻrsatilgan. 

“Shaxsiy yozishmalarda noadabiy fonetik hodisalar tasnifi va turlari”

 

qismida ingliz 

olimlarining miqdoriy tahlil metodi asosida ekspertiza amalga oshiriladi

21

. Navoiy 

hududida  yashovchi  oʻrta  ma’lumotli  shaxsning  5  ta  mavzudagi  qoʻlyozma 

yozishmalari misolida lingvistik ekspertiza amalga oshirildi: