Huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Ikkinchi

  tamoyil  shundan  iborat  bo„ldiki,  xususiylashtirishga  dasturiy 

yondashuvni ta‟minlash va uni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim edi. 

Shuning uchun 1991-yil 18-noyabrda O„zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 

VIII  sessiyasida  mulkni  «Davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish 

to„g„risida»gi  Qonun  qabul  qilindi.  Unga  ko„ra  mulkchilik  shakllarini  o„zgartirish 

sohasidagi  ishlar  respublika  hamda  hududiy  maqsadga  bosqichma-bosqich  ishlab 

chiqiladigan  va  tasdiqlanadigan  maxsus  dasturlar  asosida  amalga  oshirilishi  qat‟iy 

belgilab qo„yildi. 

Albatta,  bu  qoida  har  bir  yangi  bosqich  uchun  ustuvor  yo„nalishlarni  belgilash 

imkonini beradi. 

Masalan,  dastlabki  bosqich  xususiylashtirish  jarayoni  umumiy  uy-joy  fondini, 

savdo,  mahalliy  sanoat,  xizmat  ko„rsatish  korxonalarini  hamda  qishloq  xo„jalik 

mahsulotlarini  tayyorlash  tizimini,  xullas  «kichik  xususiylashtirish»  jarayonini 

qamrab  oldi.  Fikrimiz  isboti  uchun  quyidagi  raqamlarga  murojaat  qilaylik.  1992-

1993-yillarda 28 ming 846 yuridik shaxs 53 ming 902 ta xususiy obyekt egasi bo„ldi. 

Bu  jarayon  vaqt  o„tgani  sayin  ko„paya  bordi.  1994-yilda  9744,  1995-yilda  8584  ta, 

1996-yilning birinchi yarmida 933 ta yuridik shaxs xususiy obyektlar egasi bo„ldi. 

Yuqorida  aytilganidek  birinchi  bosqichda    (1992-1993)  bir  million  kvartira 

xususiylashtirildi  yoki  O„zbekiston  shaharlaridagi  har  bir  oilada  o„rtacha  4,7  kishi 

bo„lsa, qariyb 5 millionga yaqin kishi birgina kvartiralar xususiylashtirilishi evaziga 

mulkdorga aylandi. 

---

 

343 

1994-yil 21-yanvarda qabul qilingan «Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-

tadbirlari  to„g„risida»gi  va  1994-yil  16-martda  qabul  qilingan  «Mulkni  davlat 

tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  jarayonini  yanada  rivojlantirishning 

ustuvor yo„nalishlari to„g„risida»gi Prezident Farmonlari xususiylashtirish jarayonini 

yana ham yangi pog„onaga ko„tarish, uni sifat jihatidan yaxshilash imkonini berdi. 

Qabul  qilingan  qarorlarga  muvofiq  yangi  bosqichda  korxonalarni  ochiq  turdagi 

hissadorlik  jamiyatlariga  aylantirish,  ushbu  jarayonga  aholini  va  chet  ellik 

investorlarni kengroq jalb qilish jarayonini avj oldirish vazifasi qo„yildi. 

Qimmatli qog„ozlar va ko„chmas mulk bozorini tashkil etish uchun asos yaratildi. 

Davlat mulkini sotish bo„yicha kimoshdi savdolari va tanlovlari o„tkaziladigan bo„ldi. 

Xususiylashtirish  borasidagi  barcha  ishlar  izchil  va  muntazam  olib  borila 

boshlandi.  Hozirgacha  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirishga 

doir 20 dan ortiq davlat Dasturi qabul qilindi.  

Aniqrog„i,  bu  Dasturlarga  muvofiq  xalq  xo„jaligidagi  barcha  soha  tarmoqlarini 

ommaviy  xususiylashtirish  uchun  imkon  yaratildi,  bu  boradagi  cheklashlar  olib 

tashlandi.  Masalan,  O„zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  1994-yil  29-

martda tasdiqlagan Davlat Dasturiga muvofiq o„sha yilning o„zida 5 ming 127 obyekt 

xususiylashtirildi. Bundan tashqari qo„shimcha tarzda dasturga kirmagan 4 ming 617 

obyekt ham haqiqiy egasini topdi. Xususiy tadbirkorlar 57 ta konserva sexini, 120 ta 

g„isht zavodini, 92 ta to„quvchilik sexini sotib olishdi. Qishloq xo„jaligida esa butun 

bog„larning  yarmidan  ortig„i,  uzumzorlarning  40  foizi  xususiy  foydalanish  uchun 

berildi. Dehqon xo„jaliklari uchun 193 ming gektar yer ajratib berilib, 7 ming dehqon 

xo„jaligi paydo bo„ldi. 1994-yil oxiriga kelib ular soni 14, 2 mingtaga yetdi. 

1995-yili  xalq  xo„jaligida  ommaviy  xususiylashtirishlar  davri  bo„ldi.  Endi  yirik 

korxonalar  ham  davlat  ixtiyoridan  chiqarila  boshlandi.  O„sha  yili  mashinasozlik 

kompleksiga  qarashli  89  ta  korxona,  81  ta  yoqilg„i-energetika,  55  ta  qurilish 

industriyasiga  qarashli,  114  ta  taransport,  68  ta    uy-joy-kommunal  xo„jaligi,  229  ta 

qayta ishlash korxonasi va 291 ta qurilish bilan bog„liq obyektlar xususiylashtirildi. 

Iqtisodiyotning  davlat  sektori  negizida  mingdan  ortiq    ochiq  turdagi  hissadorlik 

jamiyatlari,  6000  xususiy  va  oilaviy  korxonalar    vujudga  keldi.  Xususiylashtirish 

borasida  O„zbekistonda  amalga  oshirilgan  ishlarning  yana  bir  o„ziga  xos  tomoni 

shundaki,  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  chog„ida  aholi  uchun  kuchli  ijtimoiy 

kafolat choralari ko„rildi. 

Bular  nimalardan  iborat?  Aholining  ijtimoiy  himoyasi  avvalo  shunda  ko„rinadiki, 

xususiylashtirish  chog„ida  bir  butun  imtiyozli  tizim  yaratildi.  Masalan, 

xususiylashtirilayotgan  korxona  xodimlariga  imtiyozli  aksiyalar  berildi.  Shuningdek, 

davlat  xo„jaliklarining  mol-mulki,  fermalar,  bog„lar  va  uzumzorlar  imtiyozli 

shartlarda xususiylashtirila boshlandi. 

O„zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  1996-yil  25-iyul  kuni  bo„lib 

o„tgan  yig„ilishida  xususiylashtirish  jarayonlarini  yanada  takomillashtirishga  e‟tibor 

berilar  ekan  «Xususiylashtirish  jarayoni  chuqurlashdi  va  kengaydi.  U  sifat  jihatidan 

yangicha  ahamiyat  kasb  etganini  ham  qayd  etish  lozim»,  –  deb  ta‟kidlandi. 

---

 

344 

Darhaqiqat,  mustaqillikning  dastlabki  yillarida  asosiy  e‟tibor  masalaning  miqdor 

ko„rsatkichlariga,  ya‟ni  qancha  korxona  mulk  shaklini  o„zgartirganiga  qaratilgan 

bo„lsa, bugungi kunda xususiylashtirishning sifat ko„rsatkichlari asosiy mezon bo„lib 

qoldi.  

Mustaqillikning  o„tgan  davrida  xususiy  korxonalar  soni  7,5  mingtadan  19  ming 

300  taga  yetdi.  Birgina  1996-yilning  o„zida  kichik  va  xususiy  korxonalar  soni  19 

ming 100 taga ko„paydi. 1997-yilning 1-yanvariga kelib ular soni 100 mingtaga yetdi. 

1997-yil 1-yanvariga kelib aksariyat korxonalar xususiylashtirildi. Agar 1993-yilda 

jami korxonalarning 39,4 foizdan ortig„i davlatga tegishli bo„lmagan korxona bo„lsa, 

1994-yilda bu ko„rsatkich 57,7 foizga, bugunga kelib esa 82,7 foizga yetdi. 

Agar  1993-yilda  xalq  xo„jaligida  band  bo„lgan  aholining  48  foizi  nodavlat 

sektorida  ishlagan  bo„lsa,  ayni  paytda  ularning  70  foizi  mazkur  sektorda  faoliyat 

ko„rsatmoqda.  Hozirgi  kunda  sanoat  mahsuloti  hajmining  yarmidan  ko„pi,  qishloq 

xo„jalik mahsulotining 97 foizi, chakana tovar oborotining 94 foizi, pudrat ishlarining 

61 foizi nodavlat sektori hissasiga to„g„ri keladi. 

2007-yilga  kelib  respublikada  nodavlat  mulkning  har  xil  shakllarini  rivojlantirish 

uchun  barcha  zarur  huquqiy  shart-sharoitlar  yaratildi.  Bu  xususda  anchagina  ishlar 

ham qilindi. Ayni paytda etishtirilayotgan qishloq xo„jaligi mahsulotining 98 foizdan 

ortig„i, chakana tovar aylanishining 96 foizi, sanoat mahsulotining 60 foizdan ortig„i 

nodavlat  sektoriga  to„g„ri  keladi.  Mehnatga  layoqatli  barcha  aholining  71  foizdan 

ortig„i nodavlat sektorida band. Aholining aksariyat qismi turarjoy sohibi hisoblanadi, 

ularning ko„plari korxonalar aksiyalarini sotib olib, ular mulkiga egalik qilmoqda. 

Kichik va xususiy biznes faol rivojlanmoqda. Ro„yxatdan o„tgan kichik va xususiy 

korxonalar soni 1999-yil 1-iyunga kelib 160,1 ming birlikka yetdi, bu esa respublika 

hududidagi yuridik shaxslar umumiy sonining 89 foizini tashkil qiladi. 260 mingdan 

ortiq 

respublika 

fuqarosi 

yakka 

tartibdagi 

tadbirkorlik 

faoliyati 

bilan 

shug„ullanmoqda. Yakka tartibdagi tadbirkorlar soni – 1,4 barobar, fermer xo„jaliklari 

soni  –  uchdan  bir  hisobida  ko„paydi.  Bu  borada  izchil  siyosat  olib  borilishi  tufayli 

2007-ylning  1  yanvar  holatiga  ko„ra,  respublikamizda  faoliyat  ko„rsatayotgan  kichik 

biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  korxonalari  soni  qariyb  350  mingtaga  yetdi.  Bugungi 

kunda kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 42,1 foizni tashkil etmoqda. 

2006-yilning  o„zida  ushbu  sohada  qo„shimcha  ravishda  290  mingta  yangi  ish  o„rni 

yaratildiki, bu ko„rsatkich mamlakatimizda ochilgan yangi ish joylarining 50 foizdan 

ortig„ini tashkil etadi. 

Xususiy  sektor,  kichik  biznes  iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanishning  faol 

harakatlantiruvchi  kuchiga  aylanganicha  yo„q.  Shuning  uchun  yaqin  yillar  ichida 

mulkchilik  munosabatlarini  yanada  chuqurlashtirish,  mulkdor  huquqlarini  amalga 

oshirish  va  himoyalash  uchun  yanada  kuchliroq  kafolatlarni  yaratish  bo„yicha  keng 

ko„lamli dasturni amalga oshirish kerak bo„ladi. 

Bir  so„z  bilan  aytganda  –  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  bugungi  kunda 

aholi  bandligini  ta‟minlaydigan  va  uning  asosiy  daromad  manbayi  bo„lgan  muhim 

bo„g„inga aylanmoqda. 

---

 

345 

Ayni paytda u iqtisodiyotni izchil rivojlantirishning eng muhim omili, jamiyatimiz 

ijtimoiy  va  siyosiy  barqarorligining  kafolati,  mamlakatimizni  taraqqiyot  yo„lidan 

olg„a yetaklaydigan faol harakatlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo„lmoqda. 

So„nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay 

shart-sharoit yaratish yo„lida ko„p ish qilindi. 

Jumladan, Davlatning biznes faoliyatiga aralashuvi keskin cheklandi, kichik biznes 

subyektlarini  ro„yxatga  olish  jarayoni  sezilarli  darajada  soddalashtirildi  va  ularning 

oshkoraligi  ta‟minlandi,  soliq  stavkalari  unifikatsiya  qilindi  va  kamaytirildi, 

mahsulotlarni  standartlash  va  sertifikatsiyalash  tizimi  takomillashtirildi,  birja 

savdolarini  rivojlantirish  orqali  tadbirkorlarning  moddiy-texnik  resurslaridan  erkin 

foydalanishi  bilan  bog„liq  ko„p  masalalar  hal  qilindi,  mikrokreditlash  va  mik-

rolizmning yo„li bilan tadbirkorlarga kredit berishning yangi shakllari joriy etildi. 

Shuni ta‟kidlash lozimki, bularning barchasi o„zining ijobiy natijasini berdi. Faqat 

2006-yilning  o„zida  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  sohasida  qo„shimcha 

ravishda  290  ming  yangi  ish  o„rni  yaratildi,  bu  esa  mamlakatimizda  ochilgan  yangi 

ish joylarining 50 foizdan ortig„ini tashkil etadi. 

Ayniqsa,  2006-yilda  yirik  sanoat  korxonalari  bilan  kooperatsiyalashish  negizida 

kasanachilik  faol  rivojlanib,  buning  natijasida  60  mingdan  ziyod  ish  o„rni  tashkil 

etildi. 

Katta  sarmoya,  mablag„  talab  qilinmaydigan  kasanachilikni  yo„lga  qo„yish 

maqsadida joylardagi ishlab chiqarish korxonalarida bekor yotgan turli xil dastgoh va 

uskunalarni  qo„lidan  ish  keladigan  odamlarga,  oilalarga  berildi.  Natijada  60  ming 

odam, 60 ming oila qo„shimcha daromadga ega bo„ldi. 

 

 

---

 

346 

O„zbekiston  mustaqillikka  erishgandan  so„ng,  bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan 

huquqiy davlat, demokratik, adolatli jamiyat qurishga kirishdi. 

Prezident  I.Karimov  o„zining  «O„zbekiston  iqtisodiy  islohotlarni  chuqurlashtirish 

yo„lida»  nomli  kitobida  yozganidek,