|
Huvaydoning badiiy-falsafiy merosi
(shoir va mutafakkir tavalludining 310 yilligi oldidan)
Milliy mustaqillik va yangicha ijtimoiy-falsafiy tafakkur sharofati bilan qaytadan kashf etilayotgan xalqimiz maʼnaviyatining azim va hayotbaxsh sarchashmalaridan biri Xojamnazar Gʻoyibnazar oʻgʻli Huvaydoning boy va serqirra badiiy-falsafiy merosi, olijanob insoniy fazilatlari va ilgʻor gʻoyalaridir.
Bizga XVIII asr tasavvuf adabiyoti va falsafasining yirik namoyandasi Xojamnazar Huvaydoning tarjimai holi, u mansub boʻlgan ijtimoiy-madaniy muhit, qancha umr koʻrganligi, oilaviy va ijtimoiy hayoti haqida, afsuski, juda oz maʼlumot yetib kelgan. Yaqin vaqtlargacha tadqiqotchilar Huvaydoning 1907 yili Toshkentda V. M. Ilin litografiyasida chop etilgan “Kitobi eshon Huvaydoyi Chimyoniy maa Rohati dil fiy al xoshiya” devoniga ilova qilingan Noseh Chimyoniyning Huvaydo vafotiga bagʻishlab yozgan “Tarixi vafoti hazrat eshon Huvaydo “navvarallohu taolo marqadahu marjaahu” asariga hamda shoirning “Rohati dil” dostonida oʻzi haqida bergan maʼlumotlariga asoslanar edilar.
Biroq ana shu hujjatlarning birortasida Huvaydoning Qoʻqon madrasalaridan birida tahsil koʻrganligi yoki otasi Chimyonda qurgan madrasada mudarrislik qilganligi haqida maʼlumot uchramaydi. Afsuski, koʻp tadqiqotchilar Huvaydo singari isteʼdodli shoir katta bilim va badiiy mahoratga ega boʻlish uchun Qoʻqon madrasalaridan birida tahsil koʻrgan boʻlsa kerak, degan taxminlarini oʻquvchiga haqiqat sifatida taqdim etadilarki, bu ilmiylik va xolislik talablariga ziddir.
Huvaydoning tarjimai holiga oid maʼlumotlarning oz qismi yetib kelganligi sabablarini quyidagi holatlar bilan izohlash mumkin: avvalo, Huvaydo xonlik poytaxti Qoʻqondan ancha olis boʻlgan Chimyon qishlogʻida tugʻilib, voyaga yetdi va ijod qildi. U vaqtda ilmli kishilar juda oz boʻlib, Huvaydoni tushunadigan, qadrlaydigan ziyolilar sanoqli boʻlgan (Huvaydo devoniga kiritilgan gʻazallarida ana shunga ishoralar bor); ikkinchidan, ijtimoiy-siyosiy parokandaliklar, adolatsizlik va zulm kuchaygan bir sharoitda ilmsizlik va jaholat ilm ahliga nisbatan loqaydlikni, ilm-maʼrifatning qadrsizlanishini kuchaytirgan; uchinchidan, Huvaydo vafotidan soʻng uning valiylik karomatlari haqida juda koʻp afsona va rivoyatlar yaratilgan. Ana shunday rivoyatlardan birida aytilishicha, Huvaydo Chimyonda xor-zor boʻlgan, odamlar malomatidan bezib, qoʻshni Mindon qishlogʻiga borgan, u yerda qadr-qimmat va obroʻ topgach, mindonliklarni “bir doning ming don boʻlsin”, deb duo qilgan.
Mindonliklarning hozirgacha chimyonliklarga qaraganda toʻq, farovon hayot kechirayotganliklarining, qishloqning nomi “Mindon” ekanligining sababi ana shunda emish. Bunga oʻxshash juda koʻplab rivoyatlar ulugʻ mutasavvif-shoirning ogʻir va murakkab hayoti haqida tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Toʻrtinchidan, sobiq shoʻro tuzumi davrida, ommaviy qatagʻon yillarida ruhoniylarga va dinga qarshi kurash sharoitida juda koʻplab diniy kitoblar yoʻq qilindi. Bu ayanchli qismat Huvaydo haqidagi asarlarni ham chetlab oʻtmagan.
Milliy mustaqillik yillarida Huvaydoning hayoti, ijodiy faoliyatiga bagʻishlangan juda koʻplab ilmiy maqola va toʻplamlarda shoirning tarjimai holi, ismi, kasb-kori, tugʻilgan va vafot etgan joyiga oid turlicha va hatto bir-biriga zid qarashlar xususida qisqacha toʻxtalish maqsadga muvofiqdir.
Tarix fanlari doktori, tasavvufshunos Ikromiddin Ostonaqulovning yozishicha, “Kunlardan bir kun Ofoqxoʻja (rahmatullohi alayhi) oʻz muridiga: “Sen farzand koʻrsang, otini Xoʻjanazar qoʻy, mening nazarim andadur”, deb xushxabar berdilar. Oradan 5-6 yil oʻtib, Gʻoyibnazar oʻgʻil koʻrib, ismini Xoʻjanazar qoʻyadi. U paytda Gʻoyibnazar Oʻshda yashar edi. Keyinchalik u Fargʻonaning Chimyon qishlogʻiga koʻchib kelib, madrasa va xonaqoh ochib, mudarrislik bilan mashgʻul boʻlgan. Huvaydo taʼlim-tarbiyani oʻz otasidan olgan. Soʻng Qoʻqon madrasalarida tahsil olib, oʻz qishlogʻiga qaytib, mudarrislik qilgan, sheʼriy ijod bilan mashgʻul boʻlib, gʻazallar bitgan”.[1]
Bundan anglashiladiki, Xoʻjanazar Gʻoyibnazar eshon xonadonida Oʻshda tugʻilgan, keyinchalik ota-onasi bilan birga Chimyonga koʻchib kelishgan. Holbuki, Huvaydo “Rohati dil” dostonining “Sababi nazmi kitob” bobida oʻzining nasl-nasabi, tugʻilgan joyi haqida quyidagi aniq maʼlumotni beradi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
