Huquqshunoslik

V b o b

MEHNAT HUQUQI ASOSLARI

Mehnat huquqi tushunchasi, maqsadi, vazifasi
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37- moddasiga binoan har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir.

Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘tash tartibidan yoki qonunda ko‘rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunlarining asosiy vazifalari:

Õodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini e’ti- borga olgan holda mehnat bozorining samarali amal qi- lishini, haqqoniy va xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari va sog‘lig‘i himoya qilinishini, ish sifati yaxshilanishini kuchaytirishdan, moddiy va madaniy turmush darajasini yuksaltirishdan iboratdir.

Respublikamizda Konstitutsiya va mehnat muno- sabatlarini tartibga solib turuvchi qonunlarga asosan majburiy mehnat, ya’ni biror-bir jazoni qo‘llash bilan tahdid qilish orqali ish berishga majburlash taqiqlanadi. Lekin harbiy yoki muqobil xizmat to‘g‘risidagi qonunlar asosida, favqulodda holat yuz bergan sharoitlarda, sud- ning qonuniy kuchga kirgan hukmiga binoan va qonun- da nazarda tutilgan boshqa hollarda bajarilishi lozim bo‘lgan ishlar majburiy mehnat hisoblanmaydi.

Mehnat qonunlarida har bir shaxsning mehnat huquqlarini himoya qilish kafolatlanishi tasdiqlangan. Yana mehnat qonunlarining maqsad va vazifalariga xalqaro shartnomalar, konvensiyalarning qoidalari res-

4. 
   b o b. Mehnat huquqi asoslari ⁸¹
   

publikamizda qo‘llanishi, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning mehnat munosabatlarini tartibga solish ham kiradi.

Qonun bo‘yicha mehnat qilish huquqiga ega shaxlar mehnat subyekti bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksiga va «Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqidagi 2009-yil 24-dekabrdagi qonuniga binoan, mehnat qilish huquqi 15 yoshdan beriladi. Demak, belgilangan yoshga yetgan hamda ish beruvchi bilan mehnat shartnomasi tuzgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, shuningdek chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar meh- natga oid munosabatlarning subyektlari bo‘lishi mumkin (O‘zR MK, 14-modda).

Ish beruvchi quyidagi asoslarda mehnatga oid munosa- batlarning subyekti bo‘lishi mumkin:

1. 
   Korxonalar, shu jumladan, ularning alohida tarki- biy bo‘linmalari o‘z rahbarlari timsolida.
   
2. 
   Mulkdorning o‘zi ayni bir vaqtda rahbar bo‘lgan xususiy korxonalar.
   
3. 
   O‘n sakkiz yoshga to‘lgan ayrim shaxslar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda.
   

Mehnat qonunlarida xodimning va ish beruvchining asosiy huquqlari va burchlari ko‘rsatilgan. Xodim o‘z mehnatiga tegishli haq olish, mehnat ta’tillaridan foy- dalanish, ijtimoiy ta’minot olish, malaka oshirish va boshqa huquqlarga ega. Ish beruvchi korxonani boshqarish va o‘z vakolatlari doirasida mustaqil qarorlar qabul qilish, mehnat shartnomasini tuzish, xodimdan o‘z vazifalarini bajarishni talab qilish va boshqa huquqlarga ega.

Xodim va ish beruvchining o‘zaro munosabatlarini tartib doirasida tutish, ikki tarafning manfaatlarini himoya qilish maqsadida xodimlar va ish beruvchining korxona- dagi vakillik organlari saylanib qo‘yiladi. Mehnat qonun- larida bu vakillik organi vakolatlari keng ko‘rsatilgan.

⁸² Huquqshunoslik