'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

4.3  rasm. 
Bilipit qavatli Plazmatik membrana
Hujayra  membranasida  bilipitliy  qatlam  mavjudligi  to‘g ‘risidagi 
taklifni birinchi  b o iib   1925  yilda ikki gollandiyalik olimlar E.  Gorter 
va F. Grendel g‘oyani o ‘rtaga qo'ygan.  Bu tadqiqotchilar odamni qizil
208

---

qon  hujayralaridan  lipidni  ajratishgan  va  qaysi  maydonno  egallash- 
ini  aniqlashgan  (4.3  a  rasm).  Sutemizuvchilarda  qizil  qon  hujayral- 
arda  yadrova  organellalari  boim aydi.  Shuning  uchun  faqat  plazma­
tik  membranada  lipid  tuzilmalar  bor.  Shuning  uchun  ekstraktsiyaga 
uchragan  lipidlar  hammasi  plazmallemalarda  joylashgan.  Olingan 
lipid  maydoni  kutilgandan  ikki  baravar  ko‘proq  bo‘lgan.  Ya’ni  1.8  - 
2.21  Gorter  va  Grendel  shunga  asoslanib  hulosaga  kelishganki  ya’ni 
plazmallema  bimolekulyar  lipid  qatlamidan  iborat  (4.3  b  rasm).  Ular 
yana  shunday  fikrga  kelishganki  har  bir  molekulyar  qatlam  qutib  to- 
monlari  bilan  tashqariga  qaragan.  Bu  termodinamik  nuqtai  nazardan 
bunday joylashish  foydali  (4.3  c  rasm).  Ularda  hato  fikr  bo‘lsa  ham 
asosiy  fikr  to ‘g ‘ri  bo ig an   — membrana  bu  bilipid  qatlam.
1935  yilda Xyu Davson va Djeym Daniyele bir fikrga kelishganki 
ya’ni bilipid qatlamni globulyar oqsillar qoplab turadi.  50 yillarda shu 
olimlar  qayta  madelni  ko'zdan  kechirishgan  va  bilipid  qatlam  ora- 
sida  oqsil  molekulalari joylashgan  aytishgan.  1972  yilda  Kalifomiya 
Universitetidan  S.  Djonatan  Singer  va  Gart  Nikolson  membranani 
suyuq  -  mozayik  modelini  taklif qilishdi  va  bu  membranbiologiyani 
“Markaziy  dogmasi”  sifatida  30  yildan  ko‘proq  vaqtdan  beri  xizmat 
qiladi.  Bu  madelda  alohida  lipid  molekulalar  membranani  yassi  qa- 
tlamida joydan joyga  o ‘tishi  mumkin(4.4  b  rasm).  Bu  madelning  eng 
asosiy  jixati  shuki  hujayra  membranalari  bu  -   dinamik  strukturalar. 
Uning  komponentlari  faol  va  birga  y igilishi  mumkin  (4.4  c,d rasm).