|
Tashqi apparatning membranausti tuzilmalari
48
uloza va pektindan;
2. Tolasimon komponent -sellyuloza tolalaridan iborat.
Matriksi 60% ni sellyuloza tolalari esa 30%ni tashkil etadi. Paxta
tolasida sellyuloza 90% gacha b o ia d i. Undan tashqari hujayra devori
tarkibida boshqa moddalar ham uchraydi: lignin- yog‘ochlanishga
olib keladi;, suberin - po‘kak hosil qiladi; mum va kutin moddasi
-himoya vazifasini bajaradi va suv bugiatishdan saqlaydi.
0 ‘simlik hujayra devorining hosil b o iish i
Matriksning am orf moddasi-pektin va gemisellyuloza Golji appa-
ratida sintezlanib plazmatik membrana orqali ekzositozlanadi. Selly
uloza tolalari plazmatik membranada joylashgan maxsus fermentlar
yordamida sintezlanadi. Birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi hujayra
devori farqlanadi.
Hujayra boiinishida xromosomalar ekvator tekisligida joylash-
gandan keyin mayda membranali pufakchalar hosil b o iib hujayra
markazida to ‘planadi. Ular bir-biri bilan hujayra markazidan boshlab
chekkalariga tomon qo‘shila borib plazmatik membranagacha yetadi-
lar. Shu tariqa hujayra plastinkasi hosil b o iad i. Hujayra plastinkasin-
ing markazi pufakchalar tarkibidagi am orf modda bilan to ia d i. Pufak-
chalaming kelib chiqishi Golji apparati bilan b o g iiq . Plastinkaning
chekkalarida sellyuloza tolalari to ‘planadi. Shunday qilib, o ‘sayotgan
hujayra plastinkasi uch qavatdan: markaziy o ‘rta plastinkadan (amorf
modda),va ikkita periferik birlamchi qobiq (gemisellyuloza va selly
uloza). Plastinkani hosil qilishda boiinayotgan hujayra ishtirok etsa,
birlamchi devor yangi qiz hujayralar faoliyatidan hosil b o iad i.
Hujayradan tashqarida plazmatik membrana ustida fermentlar
ishtirokida sellyuloza fibrillari sintezlanadi, shu tariqa ikkilamchi
qobiq shakllanadi. Keyinchalik gemisellyuloza moddasining o ‘rnini
lignin egallab yog‘ochlanish boshlanadi. Uchlamchi qobiq sitoplazma
periferik qismlarining qurib degeneratsiyaga uchrashi natijasida hosil
b o iad i.
Zamburug4 hujayrasining tashqi yuzasi tolasimon tuzilishga ega
b o ig a n xitin moddasi bilan qoplangan. Undan tashqari zamburug‘
hujayra devori tarkibiga sitoplazmada sintezlangan va hujayradan
tashqariga chiqarilgan glikoproteidlar va turli oqsillar kiradi.
49
Bakteriya hujayralarining tashqi yuzasi polimer modda murein-
dan iborat. Bularni hosil qiluvchilar ham hujayra ichida sintezlanib
hujayra tashqarisida shakllanadi.
Shunday xulosaga kelish mumkinki, eukariot va prokariot hu
jayralar tashqi yuzasida hosil boiad igan tuzilmalar kimyoviy tuz-
ilishi va vazifasi jihatidan bir-biriga yaqindir: ularning tarkibi aso-
san polisaxaridlar, ular hujayraning faoliyati natijasida hosil b o iib ,
ularning tashqariga chiqarilishida membrananing tuzilmalari ishtirok
etadi. Bu belgilar glikokaliks, o ‘simlik va bakteriya hujayralaridagi
hujayra devori kabi tuzilmalarini yaqinlashtiradi, bulaming vazifasi
ham bir xil: hujayra atrofida maxsus muhitni hosil qilish, yuzasida
turli fermentlar joylashadi, retseptorlik vazifasini bajaradi. Lekin,
hayvon hujayrasidan farq qilib, o ‘simlik va bakteriya hujayra devori
qo‘shimcha ravishda osmoregulyatorlik vazifasini bajaradi.
Hujayra ichidagi plazmatik membrana bilan o ‘ralgan borliq pro-
toplazmadir. Hujayrani o ‘rganish tarixida ko‘proq e’tibor hujayra
qobiqiga qaratilgan. Lekin 1835 yilda F. Dyujarden bir hujayrali or-
ganizmlar ichidagi suyuqlikni o ‘rganib unga sarkoda y a ’ni go‘shtga
o‘xshash deb nom beradi. Uning fikricha bu suyuqlik tiriklikning
hamma xossasini namoyon qiladi. M.Shleyden ham 1838 yilda
o‘simlik hujayrasidagi suyuqlikni o ‘simlik shilim shigi deb ataydi.
Sakkiz yildan so‘ng G.fon Mol protoplazma terminini ishlatadi. Un-
dan oldin bu atama 1840 yilda Ya.Purkinye tomonidan ishlatilgan
b o iib , u hayvon embrioni rivojlanadigan substansiyaga shunday nom
beradi.
Lekin protoplazma kimyoviy tarkibi, funktsional holati jihatidan
bir xil emasligi m a’lum boigandan keyin oxirgi yillarda shu atama
ishlatilmaydi. Hozirda hujayraning asosiy tashkil etuvchilari: yadro,
sitoplazma va organoidlardir.
Hujayra ichi butun b o rlig i yadrodan tashqari sitoplazmadir. Ya’ni
hujayra ikki komponentdan sitoplazma va yadrodan tarkib topgan.
Sitoplazma atamasini fanga Z.Strastburger 1882 yilda kiritgan. Sito
plazma: gialoplazmadan, membranali (vakuolyar tizim organoidlari,
mitoxondriya, plastida) va membranasiz komponentlardan (sentriola,
ribosoma, mikronaycha, mikrofilamentlar) va kiritmalardan iborat.
Gialoplazma - ( hyaline - shaffof) sitoplazmaning asosiy matriksi
b o iib , hujayraning ichki muhitini belgilaydi. Elektron mikroskopda
50
gomogen tuzilishga ega b o ig a n kolloid sistema. Tarkibi turli polim-
erlardan: oqsil, nuklein kislotalar va polisaxaridlardan iborat. Suyuq
holatdan gel holatiga o ‘tib turish xossasiga ega. Bunday o‘tib yur-
ishlar aktin oqsili ishtirokida boradi. 0 ‘zgarish
Do'stlaringiz bilan baham: |
