|
LABORATORIYA M ASHG‘ULOTLARI
1-LABORATORIYA M ASHG‘ULOTI.
HUJAYRA BIOLOGIYASIDA QO‘LLANILADIGAN
TADQIQOT USULLAR
Sitologiyada qo'llaniladigan tadqiqot usullari bir necha xil b o iib ,
zamonaviy tadqiqot usullari tirik va fiksatsiyalangan (qotirilgan) tuz-
ilmalami o ‘rganishga imkon beradi.
Klassik tadqiqot usuli kesmalami fiksatsiyalab bo‘yagan holda
tayyorlangan preparatlar hisoblanadi. Bu preparatlarni o ‘rganishning
asosiy usuli rnikroskop ostida ko‘rishdir. Preparatlar juda yupqa va
yorug‘lik o ‘tkazadigan bo'lishi kerak.
Preparatlar ko‘pincha y o ru g iik mikroskopi ostida ko‘riladi. Ele-
ktron rnikroskop eng murakkab molekulyar qismlarni o ‘rganishga
imkon beradi.
Biologik laboratoriyalarda aksari yorug‘lik mikroskopidan
foydalaniladi(2rasm). Bu mikroskopning o ‘ndan ortiq turlari bor.
Ular elektr yoki tabiiy yo ru g iik bilan ishlaydi. Hozirgi vaqtda gis-
tologik va sitologik preparatlarni mikroskopda ko‘rishning 15 dan
ortiq usuli mavjud. Quyida ulaming eng asosiylari ustida qisqacha
to‘xtalib o‘tamiz.
Qorong‘i maydonli mikroskopda ko‘rish. Bu mikroskopning tuz-
ilishi va unda preparatlarni ko‘rish tartibi yorug‘ maydonli mikros-
kopdagi bilan deyarli bir xil bo‘lib, u tirik hujayra va to ‘qima tuz-
ilmalarini o ‘rganishga moMjallangan. Unda hujayrani qorong‘i may-
donda ko‘rish kondensorga qo‘yiladigan maxsus plastinkayordam ida
amalga oshiriladi, ya’ni yorug‘lik nuri kondensor orqali ob’yektga
qiyalatib tushiriladi. Bunda ob’ekt (masalan plastidalar) yorishib,
maydon qorong‘iligicha qoladi. Tirik hujayra tarkibidagi tuzilmalar
yaxshi ko‘rinishi uchun ob’yektga tushayotgan yorug'Iik nuri har xil
optik qalinlikda bo‘lishi shart. Mazkur mikroskopda bo‘yalgan yoki
bo‘yalmagan tirik hujayralami, hujayra tuzilmalarini va bakteriyalar-
n i
o ‘rganish ancha qulay.
Fazali kontrast mikroskopda ko‘rish. B o‘yalmagan tirik hu
jayralar, odatda y o ru g iik nurini tutib qolmasdan, o ‘zidan o‘tkazib
yuboradi. Shuning uchun ular mikroskopda ko‘rinmaydi yoki anglab
180
bo‘1 mas darajada ko‘rinadi. Ulami ko‘rish uchun tegishli bo‘yoqlar
bilan bo‘yashga to ‘g‘ri keladi. Fazali kontrast mikroskopiya usuli
o ‘rganilayotgan bo‘yalmagan tuzilmalarning bizga zarur b o ig an
kontrastligini ta’minlaydi. Kontrastlikni, odatda, ob’yektivdagi fazali
plastinka deb ataladigan kondensorga oin atilg an maxsus xalqa - di-
afragma - hosil qiladi. Ob’yektni qanchalik yaxshi ko‘rish numing
sinish darajasiga bog iiq . Y orugiik nuri ob’yektdan qancha tez o‘tsa,
uning yoriti lishi, demak, kontrastligi shuncha ortadi, binobarin, hu
jayra tuzilmalari ham shunga yarasha yaxshi k o ‘rinadi.
Interferentsion mikroskopda ko‘rish. Mazkur mikroskopda ko‘rish
usuli fazali kontrast mikroskopda k o ‘rishga o ‘xshasada, unga nisbatan
ko‘proq imkoniyatga ega. Masalan, uning yordamida bo‘yalmagan
tirik hujayralarning aniq tasvirini va ulaming quruq vaznini aniqlash
mumkin. Bundan tashqari, bu usul yordamida hujayralarning qa-
linligi, tarkibidagi quruq moddalaming zichligini, shuningdek suv,
nuklein kislotalar, oqsil va fermentlaming miqdorini bilish mumkin.
Interferentsion usulda bo‘yalgan preparatlarda hujayraning yadrosi,
odatda qizilga, sitoplazmasi esa zangori rangga bo‘yaladi.
Lyuminestsent (yoki flyuorestsent) mikroskopda ko‘rish. Lyu-
minestsentsiyada qator moddalarning atomlari (molekulalari) qisqa
to iq in li nurlanish yutar ekan, u qo‘zg‘algan holatga keladi. Ulam
ing qo‘zg‘algan holatdan normal holatga o ‘tishi esa y o rugiikni katta
to iq in uzunligida tarqatib yuborish hisobiga b oiad i. Binobarin, pre-
parat unga nur ta’sir qilish vaqtida hosil b o ig a n energiya hisobiga
nurlanadi, ya’ni flyuorestsentsiyalanadi.
Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko‘rish. Bu mikroskop linzalari
kvarsdan yasalgan b o iib , u faqat ultrabinafsha nurlarini oikazadi.
Bu mikroskopda kvartsdan yasalgan buyum oynasi va qoplagich
oynachalar ishlatiladi. Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko‘rish
hujayrani chuqurroq o ‘rganishga imkon beradi.
Polyarizatsion mikroskopda ko‘rish. Bu usul hujayra va
to ‘qimalaming anizatrop yoki ikki xil nur sindimvchi tuzilmalarini
o ‘rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan tuzilmalardagi mole-
kulalaming joylanishini o ‘rganish mumkin va hujayralar tuzilmasi
aniqlanadi. /
Bu mikroskop hujayra boiinishi, xromosomalar va organoid tuz-
ilishini o ‘rganishda xam qo‘l keladi.
181
Do'stlaringiz bilan baham: |
