Hududlarni rivojlantirish nazariyalari

Hududiy ishlab chiqarish majmualarining funksional tiplari va klassifikatsiyasi.

Hududiy ishlab chiqarish majmualari ham tizim-tarkib g‘oyasiga ko‘ra ko‘p bosqichli, pog‘onasimon (ierarxiyali) bo‘ladi. Bunda birlamchi element sifatida oddiy korxona xizmat qiladi. Jumladan, sanoat asosida vujudga kelgan hududiy majmualarning negizini, birlamchi elementini sanoat korxonasi tashkil qiladi. Sanoat korxonasi sanoat ishlab chiqarishining texnologik xo‘jalik hamda yuridik (huquqiy) jihatdan tashkil etilishining birlamchi bo‘g‘inidir. Ular zavod yoki fabrika ko‘rinishida bo‘ladi. Zavodlarda, odatda, ishlab chiqarish vositalari, fabrikalarda esa iste’mol mollari ishlab chiqariladi.
Sanoat korxonasi mavjud bo‘lgan joy sanoat punkti hisoblanadi. Agar bir joyda bir necha sanoat korxonasi mavjud bo‘lsa, u holda sanoat markazi vujudga keladi. Yirik sanoat markazlari atrofida sanoat punktlarining joylashuvi navbatdagi, ya’ni sanoat ishlab chiqarishini hududiy tashkil etilishining to‘rtinchi pog‘onasi, bosqichi- sanoat tugunini shakllantiradi. Aynan sanoat tugunlarida hududiy majmualar mukammal tus oladi. CHunki, bunday sharoitda sanoat korxonalarining oddiy hududiy guruhi emas, balki ular o‘rtasida aloqadorlik (ishlab chiqarish, texnologik, infratuzilma, aholi va mehnat resurslari aloqalari) mavjud bo‘ladi. Binobarin, sanoat tugunlarini sanoat ishlab chiqarish majmualarining eng etuk shakli, deb baholash to‘g‘riroqdir.
Sanoat tugunlari, ya’ni sanoat korxonalarini bir joyda g‘uj holda mujassamlashuvi sanoat aglomeratsiyasi, deb ham ataladi. Sanoat korxonalarini joylashtirishda aglomeratsiya omilini hisobga olish esa, avval ta’kidlaganimizdek, nemis olimi Alfred Veberga tegishli. Aglomeratsiya ham mujassamlashuv kabi katta iqtisodiy (ammo ekologik emas) samaradorlikga ega.
Darvoqe, hududiy ishlab chiqarish majmualarining vujudga kelishida ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etishning barcha turlari-ixtisoslashuv, mujassamlashuv, kooperatsiya (hamkorlik) va kombinatlashuv ishtirok etadi. Aslida esa hududiy ishlab chiqarish majmualari bevosita kombinatlashuvning hududiy ko‘rinishidan boshqa narsa emas. Faqat korxonalar o‘rtasidagi kooperatsiya hamma vaqt ham kichik bir hududda mavjud bo‘lavermaydi.
Alohida tanlab olingan joyni barcha infratuzilma ob’ektlari bilan oldindan tayyorlash negizida sanoat parklari vujudga keladi. Bunday joylar tadbirkorlarga sotiladi yoki ijaraga beriladi.
Masalan, respublikamizda xorijiy mamlakatlar firmalarining sarmoyalari yordamida qurilayotgan aksariyat qo‘shma korxonalar aynan ana shunday tayyor bino va infratuzilma shahobchalari muhayyo bo‘lgan joylarda tashkil etilmoqda. Demak, aytish mumkinki, sanoat majmualarining asosini bunday sharoitda sanoat parklari tashkil etadi.
Nikolay Nikolaevich Kolosovskiyning hududiy ishlab chiqarish majmualari g‘oyasini qaysi bir jihatdan A.Veberning ishlab chiqarish aglomeratsiyasi ta’limotiga yaqinligiga yoki o‘xshashlik alomatlari borligiga oldinroq ishora qilgan edik. Ammo uning boshqa bir ilmiy g‘oyasi-energiya ishlab chiqarish sikllari ta’limotiga hech qanday e’tiroz bo‘lmasligi kerak. CHunki u bu g‘oyani bevosita amaliyotdan kelib chiqqan holda (N.N.Kolosovskiy o‘zining asl kasbi bo‘yicha muhandis-iqtisodchi bo‘lgan) yaratgan.
Energiya ishlab chiqarish sikllari ma’lum xom ashyo va energiya (bu erda energiya keng ma’noga ega) asosida ishlab chiqarishning texnologik jihatdan uzluksiz, hatto uning chiqindilari asosida tashkil etilishini nazarda tutadi. Bunda, YU.G.Saushkin iborasi bo‘yicha, daraxtning tanasi-asosiy ishlab chiqarish tarmog‘i (qora yoki rangdor metallurgiya, kimyo sanoati, dehqonchilik va h.k.), uning shoxlari esa ana shu asosiy ishlab chiqarish jarayoni bilan texnologik jihatdan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha tarmoq yoki tarmoqchalarning ayrim korxonalari demakdir.
N.N.Kolosovskiy o‘z davrida qora metallarning pirometallurgik sikli, rangdor metallar, mashinasozlik, neft-gaz-kimyo, agroindustrial, o‘rmon-yog‘och-sellyuloza kabi 8 ta asosiy energiya ishlab chiqarish sikllarini ajratgan. Hozirgi kunda ularning soni 20 ga yaqinni tashkil qiladi.
Alohida ta’kidlash joizki, energiya ishlab chiqarish sikllari aslo hududiy birlik emas, aksincha ular ishlab chiqarishning texnologik birligidir. SHu bois bunday sikllar nisbatan kattaroq hudud miqyosida vujudga keladi. Ko‘rinib turibdiki, HICHM va energiya ishlab chiqarish sikllari bir-biridan tubdan farq qiladi; ikkinchisi birinchisining o‘zagi bo‘lishi mumkin, ammo uning o‘zginasi emas.
YAna shuni e’tirof etish lozimki, umuman ilmiy nuqtai nazardan to‘g‘ri bo‘lgan hududiy ishlab chiqarish majmualari g‘oyasi sobiq Ittifoq sharoitida ko‘zda tutilgan natijalarni to‘laligicha bermadi. Sababi-bunday majmualar nihoyatda katta hududlarda «rejalashtirildi», ma’muriy chegaralar e’tiborga olinmadi, ijtimoiy va ekologik omillar nazardan chetda qoldirildi, eng muhimi-ularning yagona «egasi»-boshqaruv organlari bo‘lmadi. Vaholanki, rivojlangan xorijiy mamlakatlarda hududiy majmualar aynan nisbatan kichik miqyosda yaratildi va ularning faoliyati davlatning mintaqaviy hamda munitsipial siyosatida boshqarib tartibga solinib boriladi.
SHunday qilib, HICHMlarning ilmiy nazariy asoslari, Rossiyada, taniqli olim Nikolay Nikolaevich Kolososvkiy tomonidan yaratildi. U ushbu masalani iqtisodiy rayonlashtirish muammolari bilan bog‘liq ravishda o‘rgandi.
Umuman olganda, N.N.Kolosovkiyning bunday dunyoqarashiga uning transport (temir yo‘l transporti) muhandisi ekanligi va geografiya uchun an’anaviy ahamiyatga ega bo‘lgan kompleks yondoshuvining uyg‘unligi asos bo‘ldi; «hudud+kompleks» ishlab chiqarishning hududiy birikmalari yoki majmualarini (komplekslarini) tashkil etadi.
CHindan ham kompleks-majmuaning¹ ilmiy-amaliy ahamiyati katta. CHunonchi, u:
√ tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan atroflicha foydalanish;
√ ishlab chiqarishni mumkin qadar chiqindisiz yo‘lga qo‘yish;
√ ishlab chiqarishni tizim-tarkib asosida hududiy tashkil qilish;
√ iqtisodiy geografiya va uning asosiy tushunchasi bo‘lgan iqtisodiy rayonlarni o‘rganish;
√ iqtisodiy rayonlar xo‘jaligi tarkibini qayta qurish va boshqalarda ahamiyatlidir.
Aytish mumkinki, agar N.N.Kolosovskiy transport muhandisi, ya’ni o‘ziga xos injenerlik fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lmaganda, ehtimol, bunday ilmiy cho‘qqilarga, olamshumul yutuqlarga erisha olmasdi. Sababi-transport hamma vaqt masofa va uni kesib (kezib) o‘tish, tashish, olib o‘tish kabi ma’nolarni bildiradi; masofani mumkin qadar qisqartirish, «yaqinroq» yo‘l qidirish esa har qanday muvaffaqiyatning garovi, iqtisodiy samaradorlikning asosi hisoblanadi. shu o‘rinda tayyor mahsulot tannarxi, qiymatida transport xarajatlari hatto 50-60 foizgacha etishini unutmaslik kerak. Qolaversa, ishlab chiqarish korxonalarning qulay yoki noqulay joylashuvi, mahsulotning qimmat yoki arzon bo‘lishi ko‘p jihatdan aynan transport omiliga bog‘liq.
Demak, ishlab chiqarish tarmoqlarini ma’lum iqtisodiy makonda o‘zaro aloqadorlikda joylashtirish, transport omilini e’tiborga olish, barcha yordamchi tarmoqlarni (hozirgi zamon tilida-infratuzilma shahobchalarini) umumiy tarzda tashkil etish katta iqtisodiy samaradorlikga olib keladi. SHuningdek, bunday samaradorlikga energiya, xom ashyo, ishchi kuchi va boshqa omillardan to‘g‘ri foydalanish, «masshtab samaradorligi» (mujassamlashuv) negizidagina emas, balki «xilma-xillik» samaradorligi asosida erishiladi.

4.