Hududiy markazi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI TASARRUFIDAGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI HUZURIDAGI
XALQ TA’LIMI XODIMLARINI QAYTA TAYYoRLASh
VA ULARNING MALAKASINI OShIRISh
HUDUDIY MARKAZI

«Tasdiqlayman»
markaz direktori
________ M.Yu.Atadjanov
__ ________ 2019 yil

“PEDAGOGIKA, PSIXOLOGIYa VA TA’LIM TEXNOLOGIYaLAR” KAFEDRASI

UMUMTA’LIM MAKTABLARI AMALIYoTChI PSIXOLOGI HUQUQINI BERISh BUYIChA KASBIY QAYTA TAYYoRLASh KURSINING “TARBIYaVIY IShLAR USLUBIYoTI”
MODULI BO’YIChA O’QUV-USLUBIY MAJMUA


Farg’ona – 2019

Mazkur o’quv reja va dastur A.Avloniy nomidagi XTXQTMOMI Ilmiy kengashining 2019 yil 4 yanvardagi 1-sonli qarori bilan ma’qullangan namunaviy reja va dastur asosida ishchi reja va ishchi dasturlar ishlab chiqilib, “Pedagogika, psixologiya va ta’lim texnologiyalar” kafedrasining 2019 yil ___ apreldagi ___-sonli yig’ilishida muhokama etildi va Farg’ona VXTXQTMOHMning 2019 yil ___ apreldagi navbatdan tashqari _____- sonli ilmiy kengash qarori bilan tasdiqlandi.

Tuzuvchilar: M. Qo’chkarov Pedagogika va psixologiya, ta’lim
texnologiyalari kafedrasi mudiri

I. Teshaboev Pedagogika va psixologiya ta’lim

texnologiyalari kafedrasi o’qituvchisi

TARBIYaVIY IShLAR USLUBIYoTI MODULI BO’YIChA O’QUV- MAVZU REJASI

№	Mavzular	Jami	Ma’ruza	Amaliy mashg’ulot	Seminar
1	“Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti” kursining maqsad va vazifalari	6	4		2
2	Pedagogik texnika – pedagogik mahoratining birinchi bosqichi sifatida	2	2
3	Jamoani shakllantirish uslubiyoti	4	2		2
4	Jamoada shaxsni tarbiyalash shakllari va usullari	4	2	2
5	Oila, jamoa o’quv bilim yurtining tarbiyaviy ishlarini hamkorligi	4	2		2
6	Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlarni tashkil etish	6	2	2	2
7	Mehnat tarbiyasi va uning tashkiliy shakllari	4	2		2
8	Munosabat pedagogikasi	4	2		2
9	“Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti” fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullari	6	2	2	2
10	Ta’lim – tarbiya muassasalarida bayramlarni, ommaviy tadbirlarni namunali o’tkazish	6	2	2	2
Jami		46	22	8	16

1 – mavzu. “Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti” kursining maqsad va vazifalari

Ma’ruza mashg’ulotining ta’lim texnologiyasining modeli

Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 soat	Tinglovchilar soni
O’quv mashg’ulotining shakli:	Ma’lumotli ma’ruza
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:	Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti kursining predmeti, tarbiyaviy ishlar uslubiyoti faning rivojlanishi tarixi, tarbiyaviy ishlar uslubiyoti faninning maqsad va vazifalari, Pedagogik malakalarni ta’minlovchi umumiy xususiyatlar, tarbiyaviy ishlar uslubiyati fanining boshqa fanlar bilan hamkorligi. Jamiyatning tarixiy taraqqiyoti davomida tarbiyaviy ishlar fanini o’rni va rolining ortib borishi. Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti faning ijtimoiy fanlar tizimidagi o’rni va ularga nisbatan bo’lgan munosabatining o’ziga xosligi. Tarbiyaviy ishlarning ilmiy, nazariy, amaliy va kelajakni belgilash funksiyalari. Yosh avlod tarbiyasi hamda ta’lim muammosini ishlab chiqishda ushbu fanning ahamiyati. Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti faning asosiy kategoriyalari: tarbiya, ta’lim, munosabat, mahorat, o’zini-o’zi tarbiyalash, texnika.
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti fani tog’risidagi bilimlar bilah qurollantirish.
Pedagogik vazifalar: Mavzuni sharhlash. Mavzuning asosiy maqsadini yoritib berish. Turli nazariyalar bilan tanishtirish. Fanning maqsad va vazifasi haqida tushuncha berish.	O’quv faoliyatining natijalari: Mavzudagi asosiy tushunchalarni aytib berish. Erkin shahsni shakllantirish tarbiyasi haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya tushun-chalarining ma’nosini anglash. Fanning maqsad va vazifasi haqida ma’lumot oladilar.
Ta’lim metodi	Ma’ruza, suhbat,
Ta’limni tashkil etish shakli	Ma’ruza, frontal, umumjamoa
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Kompyuter bilan ta’minlangan auditoriya
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotlaridan kutilayotgan natijalar ma’lum qiladi. «Debat» bahs mavzusi.	Eshitib, yozib oladilar. 1.2. «Debat» bahs mavzusi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Tinglovchilarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor-savol javob o’tkazish. 2.2. O’qituvchi vizual mate-riallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon qiladi. 2.3. «Debat» bahs mavzusi. 2.4. Taqdimot tehnologiyasi yordamida asosiy tushunchalar bilan tanishtirish. 2.5. Jalb qiluvchi savollar bilan murojaat qiladi.	2.1. Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.2. O’ylaydi va yozib oladi. 2.3. « Debat » bahs mavzusi. 2.4. Shema va jadvallar mazmunini muhokama qiladi. Savol berib asosiy joylarni yozib oladi. 2.5. Misollar keltiradi, eslab qoladi.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. « Debat » bahs mavzusining ustunini to’ldirishni so’raydi. 3.2. « Debat » bahs mavzusini bajarish orqali Tinglovchilar tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Mustahkamlash uchun vazifalar beradi.	3.1. «Debat» bahs mavzusini mustaqil bajarib, boshqa Tinglovchilarning ishlari bilan taqqoslaydi. 3.2. Topshiriqlarni yozma ravishda bajarib keladilar.

Tayanch konspekt

Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti faninning maqsad va vazifalari. Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga etkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.
Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g’oyasi turlicha ifodalangan bo’lsada, ammo yo’naltiruvchanlik xususiyati hamda obhektiga ko’ra yakdillikni ifoda etadi.
Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot - yo falokat, yo saodat – yo falokat masalasidur»¹. Ushbu fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi xussiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo’lishi avlodlar tarbiyasiga ko’p jihatdan bog’liq.
Yosh avlodni o’qitish va tarbiyalashning sifati o’qituvchiga uning tayyorgarligigi va mahoratiga bog’liq. Tinglovchilarni tayyorlashda tarbiyaviy ishlar metodikasi fani alohida o’rin tutadi, bu bilan qurollantiradi, pedagog faoliyatiga ijodiy yondoshish yo’llarni ko’rsatadi va pedagogik fikrlash madaniyatini tarbiyalaydi. Hozirgi davr talablari shundan iboratki, o’qituvchi tarbiyachini mutahassis sifatida tayyorlashda o’quv jarayonida tarbiyaviy vazifalarni darsdan tashqari vaqtda jamoatchilik, oila, maktab yordamida hal qilish kerak. Tinglovchilar o’quvchilar bilan tarbiyaviy ishlarni olib borishda va ularni ishlab chiqarishda faol qatnashadilar va jamoatchilik yondoshuviga o’z hissalarini qo’shadilar.
Sinf rahbarining tarbiyaviy ishlarini tashkil etish metodikasi
Sinf rahbarining tarbiyaviy ishlarini tashkil etish metodikasi kursi predmeti, maqsadi va vazifalari
Sinf rahbari deganda o’quvchilarni bir hil saviyada, bir hil yoshda, bilimi jihatidan ham teng bo’lgan jamoani boshqarib turuvchi pedagog –sinf rahbari deb ataladi.
Sinf rahbarining asosiy maqsadi, o’quvchilarini to’g’ri tarbiyalash jarayonida o’quvchi va sinf rahbari bilan bir-birini tushuna olishi va sinf rahbari tomonidan o’quvchilarga e’tiborliroq bo’lishi kerak.
Maktabda o’quvchilarga tarbiya sinf rahbarining ishlari orqali beriladi.
Jumladan, tadbirlar, mushoiralar, har hil kechalar, uchrashuvlar, tanlovlar va boshqa o’yinlar orqali o’kuvchilarga ta’lim tarbiya beriladi. Shunga qarab o’quvchilarning fikrlash qobiliyati rivojlanib boradi.

Maktabdagi tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyati, tashkil etish metodikasi

Tarbiyachining shahsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o’quvchilar ongining va hulqining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishni o’zi etarli emas. U o’z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o’z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi, ahloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o’gkazadi. Chunki, tarbiyachilik qobilyati juda ko’p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko’ngil qo’yish, bolalarga bo’lgan cheksiz, muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq temperament, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat sipolik va vazminlik kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik tehnikasi qo’shimcha ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik tehnikasi sinf rahbarining asosiy qurolidir.
Sinf rahbarning tarbiyaviy faoliyati samaradorligini oshirish shart-sharoitlari.
Sinf rahbarining faoliyati kamol topayotgan kishi shahsini tarkib toptirishga qaratilgandir. Bu faoliyatning natijalari tarbiyalanuvchining qiyofasida, uning shahsidagi hususiyatlarida, harakter va hulq-atvorida o’z aksini topadi. Agar tarbiyachi pedagog nimaga intilayotganini ravshan va aniq tushunilmagan joyda tarbiyalanuvchilar shahsini takomillashtirishga astoydil intilish bo’lmaydi, balki tarbiyada o’tkaziladigan ish tasodifiy tusga ega bo’lib, buning uchun ajratilgan vaqtni to’ldirish uchungina olib boriladi. Tarbiya faoliyatining maqsadlarini aniq bilmagan va bu maqsadlarni hisobga olmagan holda to’la qimmatli tarbiya yo’q va bo’lishi ham mumkin emas. Ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat talablariga bog’liq bo’lib, bu talablar o’z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o’qitish va tarbiyalash ishlarining hammasi yosh avlodda ma’naviy ahloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga hizmat qilishi lozim.
Tarbiyaviy jarayon ongli, mas’uliyatli faoliyat bulib unda tarbiyachi tarbiyalanuvchilarni komil inson qilib etishtirishda unga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi fanning predmeti, bo’lajak tarbiyachi-o’qituvchilariga kelajak avlodni ma’naviy jihatdan yuksak fazilatlar egasi kilib tarbiyalash san’atining kirralari, shakl va yullarini, hamda bilim, malaka hosil kilish hakida bahs yuritadi.
Bulajak o’qituvchilar, tarbiyachilar tarbiyaviy tadbirlarning mazmundorligini ta’minlashda boy milliy va umum insoniy kadriyatlardan keng foydalanishi,tarbiyaviy ta’sirga ega bo’lgan manbalarni ajrata bilishi; o’quvchilar ham jamoasining tarbiyaviy darajasini urganib, unga tarbiyaviy ta’sir kursatish mahoratiga ega bo’lishi:
Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.
Ijtimoiy fanlardan tarih, falsafa, sotsiologiya, iqtisod, fiziologiya, tibbiyot, odam anotomiyasi, pedagogika, psihologiya fanlari bilan bevosita aloqador.
Prezidentimiz I.A.Karimov uzining "Uzbekistonning siyosiy - ijtimoiy va iqtisodiy iqbolining asosiy tamoyillari" nomli risolasida shunday deb yozgan edi:
"Yurtiga, Vataniga muhabbat, insonparvarlik tuygulari halqimizning qon - qoniga singib ketgan azaliy hususiyatidir. Ana shu noyob insoniy fazilatlarni asrab - avaylash va yanada takomillashtirish, farzandlarimizni ozod va demokratik Uzbekistonning munosib ugil - qizlari etib tarbiyalash masalasi, ma’naviyat yuzasidagi ishlrimizning asosiy yunalishini tashkil etmogi lozim".
O’quvchilar jamoasi mustaqil tashkilotdir, ammo u pedagogik rahbarlikka muhtojdir. O’quvchilarni uz holiga tashlab quyish ham, ayni vaqtda bolalar jamoasiga nisbatan ma’muriyatchilik ham, buyruqbozlik yuliga utib olish ham mumkin emas. Birinchi holda sinf rahbari bu ishlardan umuman chetlashib, o’quvchilar bilan aloqaning susayishiga yul quysa, ikkinchi holda tazyiq yuliga utib, o’quvchilar mustaqilligini yuqqa chiqaradi.
Sinf rahbarining bosh vazifasi bolalar jamoasi faoliyatini mohirlik bilan boshqarish, o’quvchilar tashabbuskorligini ustirish, sinf jamoasi faolligi va mustaqilligini tarkib toptirishdan iboratdir.
O’quvchilarni pedagogik kuzatish o’quvchilar hayoti va faoliyatini urganishning eng ishonchli usullaridan biridir Bu ish darslarda, darsdan tashqari vaqtlarda ijtimoiy mehnat sharoitida hamda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida amalga oshiriladi.
O’quvchilarni kuzatish nafaqat maktabda, balki kucha - kuyda, oilada, teatrda, sayru - tomoshada, sport uyinlarida, oddiy gurunglarda ham olib boriladi.
O’quvchilarni kuzatish qanchalik puhta, aniq izchil reja asosida olib borilsa ish shunchalik oson kechadi.
Tajribali sinf rahbarlari o’quvchilarning turli ahloqiy va jismoniy hislatlarini bir qancha sinflar orqali aniqlashadi. Jismoniy tarbiya darslarida turnikka tortilish, qiyin va nozik mashqlarni bajarishda, bir oz qiyinroq mehnat topshiriqlarida, ulardan uzoqdagi biror kishini chaqirib kelishi, yoqtirmagan ishni buyurishi orqali ulardagi iroda va qurqoqlik kuch va nimjonlik, qat’iylik va jur’atsizlik, mehnatsevarlik va yalqovlik kabi hislatlar namoyon buladi.
O’quvchilarni kuzatish va undan tuplangan ma’lumotlar umumiylik va nisbiylik kasb etishini unutmaslik lozim. Shuning uchun ham tasodifiy va shoshilinch hulosalar chiqarmaslik kerak. O’quvchilar hulq - atvoridagi tashqi jihatdan bir hildagi voqea - hodisalar turli sabablarga kura sodir bulishi mumkin.
O’quvchilarni kuzatish davomida, ayniqsa ularning ba’zi bir hatti - harakatlarini baholashda ularning keltirib chiqargan sababalarini aniqlab olish juda muhimdir. Masalan, o’quvchi darsga kechikib keldi, deylik. Sinf rahbari uni koyishdan oldin vaziyatni aniqlab olishi, balki ota - ona aybdordir, balki u kur kishini kuchadan utkazib quygandir, balki yulda aganab tushib, kiyimlarini qayta almashtirib kelgandir ....
Hayotda hamma narsa bulishi mumkin. Buni hech qachon inkor qilib bulmaydi.
Ba’zi hollarda o’quvchi uqituvchining gaplarini e’tiborsiz tinglaydi. Bu uqituvchida norozilik uygotadi va u haq. Balki uning oilasida notinchlik bulganu u tun buyi uhlamasdan bezovta bulib chiqqan, darsda fikrini bir joyga tuplay olmaydi.
Nima bulganda ham, o’quvchilarni kuzatish yuksak madaniy, sahiy qalb, sinchkovlik, etuk mahorat va malaka talab etadi.
Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir kursatish mahorati o’quvchiga u yoki bu yuksk ahloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qullanadigan uqituvchi - tarbiyachining ish usullaridan biridir.
O’quv - tarbiya jarayonida uqituvchi - tarbiyachi uz maqsadiga erishish uchun doimo o’quvchilarga uz talablari bilan yondoshadi. Ularni ragbatlantiradi, ogohlantiradi, tanbeh beradi.
Uqituvchi - tarbiyachi pedagogik asosda quyilgan talablarni o’quvchilarga tushuntirish, nojuya harakatlardan ularni saqlash, jamoaga moslashishi uchun keng sharoit yaratish lozim. Yuqoridagi talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorat va obruyiga bogliq.
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da madaniy - estetik, ilmiy tehnikaviy, sport va boshqa yunalishlarda, maktabdan tashqari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish. Ta’kidlangan hamda ta’lim sifatini yahshilash, uning tuzilmasi va mazmuni - mundarajasini takomillashtirish vazifalari belgilab berilgan.
Bugungi kunda maktab va sinfdan tashqari vaqtda o’quvchilar shahsiy ishini samarali tashkil etish zamon talabidir. Buning uchun ularga mehnatni ilmiy tashkil qilishning oqilona eng oddiy usullarini urgatish zarur. Bu bilan ularga eng kam kuch sarflab, eng kup samaraga erishish imkonini yaratgan bulamiz.
Mehnatni ilmiy tashkil qilishning quyidagi asosiy talablari mavjud.
Maqsadni aniklab olish.
Ishni qismlarga ajratish.
Qismlarni keraksiz narsalardan tozalash, qolganlarini oqilona joylashtirish.
Eng kerakli qurol - asboblarni tanlash.
Eng yahshi usullarni urganish.
Maqsadga erishish.
Bularni o’quvchilar hayotiga quyidagicha tatbiq etish mumkin.
Uqish - aqliy mehnat turlaridan biri. Mamlakatimizda millionlab o’quvchilar maktablarda uqishadi. Uqish - bu uziga hos hususiyatga ega mehnatdir. Shu narsa aniqki, bu mehnat ham ayni bir natijaga erishish uchun kup yoki oz kuch sarflashiga qarab u yoki bu darajada samarali bulishi mumkin.
O’quvchilarni har bir ishga kirishishdan oldin hoh yozma, hoh ogzaki reja tuzib olishga urgatish kerak. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ham, shahsiy ishda ham tartiblilik, tejamlilik rejaning mavjudligi va mukammalligiga bogliqdir.
Reja - ishdagi muvaffaqiyatning asosidir.
Reja - harakat uchun dastur.
Rejaning tarkibiy qismlari:
a) ish maqsadini aniqlash;
b) ish uchun kerakli narsalar;
v) ish tartibi, ish jarayoni, vaqti, joyidan iborat.
Nihoyat, ishning uzini: uning nimadan boshlanishi, qanday borishi, nimadan keyin niam kerakligini aniq tasavvur qilishi kerak.
Ishni bajarish uchun eng avvalo tegishli ish urni kerak. Maktabdagi stol singari ish urni tuliq kifoya qiladi.
Endi ish urniga quyidagi talablar quyiladi.
Ish urnida hech qanday ortiqcha narsa bulmasligi kerak. Aks holda kerakli narsani topish uchun kup vaqt sarflanadi.
Ish urnida tozalikni ta’minlash kerak. Ish urni qanchalik toza bulsa ishlash shunchalik oson, zavqli buladi.
Ish urnida bajariladigan ishga muvofiq tartib ta’minlanishi lozim. Bizga kerak buladigan hamma narsani bir tomonidan bajarilgan va foydalanilgan narsalar yaqinroq turishi kerak.
Stolda tartib saqlanishi uchun ruchka, qalam, qisqich, uchirgich va mahsus qalamdondan foydalanish urinlidir. Shuni unutmaslik kerakki, sinf honasidagi tartib, ozodalik har bir ish urnidagi tartib - ozodalikka bogliq.
Bu hildagi ish jarayoni o’quvchilarni tartiblilikka, ozodalikka, uz - uzini nazorat qilishga, qiziqib mehnat qilishga urgatadi.
O’quvchilar faoliyati natijalarini tahlil qilish. Maktab tomonidan amalga oshirilayotgan tarbiya jarayonining natijalari kup jihatdan uning borishini nazorat qilishning qanchalik samarali bulishiga bogliq. Nazorat qilish, yul - yuriq kursatish bilan uzviy bogliq bulsada, biroq u uz hususiyatlariga ham ega. Agar pedagogik yul - yuriqlar kursatish, uqituvchilarning, sinf rahbarlarining ta’lim - tarbiya berish mahoratini oshirishga qaratilgan bulsa, nazorat qilish esa o’quv -tarbiya jarayonining samarasini, pedagoglar faoliyatining sifatini va o’quvchilarning hulq - atvorini aniqlash uchun nihoyatda zarurdir.
Sinf rahbarining nazorat qilish aniq bir maqsadga, ya’ni sinf uqituvchilarining o’quv - tarbiya faoliyatiga hamda o’quvchilar qilayotgan ishlari va hatti - harakatlariga qaratilgan buladi. Tekshirish uqituvchiga tarbiyaviy ishning maqsadi va mohiyatini, o’quvchiga esa uz hatti - harakatlarining mohiyatini va harakterini yahshi tushunib olishga yordam beradi.
Tekshirish jarayonida uqituvchi va o’quvchi urtasidagi munosabat uzaro ishonch va hurmat munosabatini yoki qandaydir sovuq yoki zurma - zuraki munosabat ekanligi, shuningdek, maktab o’quvchisining tarbiyalanganlik darajasi aniqlanadi. tekshirish yordamida sinf rahbari tarbiya ishini tashkil etish va tarbiya usullarini tanlashni, o’quvchi shahsining kamol topib borishini muljallab oladi. Tarbiyalanganligini aniqlash o’quvchiga turli vaziyatda uz hulq - atvoridagi kamchilik va hatolarini payqab olishga yordam beradi. Sinf rahbarlari tarbiyaviy faoliyatini muayyan izchillikda va doi-miy ravishda aniqlash barcha o’quvchilarning mas’uliyatini oshiradi va intizomli qiladi.
Sinf rahbari o’quvchi shahsini urganishda uning ruhiy faoliyati hususiyatlari bilan bir qatorda shahsiy - ruhiy ehtiyojlar, qiziqishlar, mijoz, hulq - atvor va boshqalarni ham hisobga olish ayniqsa zarurdir.
Zamonamiz olimlari tomonidan ishlab chiqilgan o’quvchi shahsini urganishning turli pedagogik - ruhiy usullari sinf rahbari ishini bir muncha osonlashtiradi. Quyida ayrimlari keltiriladi.
O’quvchining uz kamtarligini baholashi. (I.Mnasakiyan buyicha)
O’quvchilarga kamtarlik belgilari ifodalangan surov - jadval havola qilinadi. Ular buni uqishib, u yoki bu belgilarga uz munosabatlarini 6 ball baholash yuli bilan bildiradilar.

№	Belgilar	Baholar
1	Uz muvaffaqiyatlarimni tugri baholayman va qabul qilaman
2	Uzimga talabchanman
3	Boshqalarga uzimni kuz - kuz qilishni yoqtirmayman
4	Boshqalardan ustun bulishga intilmayman
5	Uzimni kursatishni yoqtirmayman, uzim haqimda gapirmayman
6	Uz sha’nimni saqlash hissi bilan yashayman
7	Uzimga ishonaman
8	Urtoqlarim fikriga qushila olaman
9	Hulq qoidalariga amal qilaman
10	Uz hatolarimni tugri baholayman va kayd qilaman
11	Oddiy va soddadilman
12	Diqqat marakazida bulishni yoqtirmayman
13	Talabchanlikda urtachaman
14	Erishilgan muvaffaqiyatda uz hissamni ozgina deb bilaman
15	Uzimga e’tiborsizman
16	Uz ustimda ishlashga intilaman
17	Odamlar urtasida uzimga past baho berish qobiliyatiga egaman
18	Uz muvaffaqiyatlarimda boshqalarning ham hissasi borligini e’tirof etaman
19	Boshqalarni hafa qilmaslikka tirishaman
20	Uz tashqi kurinishimni kuz - kuz qilishni hush kurmayman

Olingan baholarni hisoblash ushbu ifoda orqali amalga oshiriladi.

Kq(N*100)G’100 bunda K kamtarlik bahosi kursatkichi N tuplangan baholar soni
Yozuv orqali uziga hosligini aniqlash usuli (Sh.Baratov buyicha)

	Usulni qullash tartibi. Shartli belgilar	Shartli ballar
I	Harf hajmi: Juda kichik Kichik Urtacha Katta	3 7 17 20
II	Harfning qiyaligi: Chap tomonga butunlay qiya Chap tomonga biroz qiya Ung tomonga butunlay qiya Ung tomonga biroz qiya Tik yozuv	2 5 6 14 10
III	Harf kurinishi: Yumaloq Ma’lum kurinishsiz Qiya	9 10 19
IV	Dasthat yunalishi: Yozuv qatori yuqoriga "urmalaydi" Yozuv qatori tugri Yozuv qatori pastga "urmalaydi"	16 12 1
V	Yozuvda qul kuchining ishlatilishi: Engil kuch bilan yozish Urtacha kuch ishlatish Harflarni kuchli bosim bilan	8 15 21
VI	Harflarning boglanishi: Harflar bir - biri bilan boglangan Harflar boglanmagan Harflar goh boglangan, goh boglanmagan	11 18 15
VIII	Umumiy baho: Harflar tartibli joylashgan Ba’zi harflar aniq, ba’zilari noaniq yozilgan Harflar tartibsihz, yozuv esa tushunarsiz	13 9 4

Natijalar ilanmasi:
Agarda o’quvchi 38-51 ball tuplagan bulsa, uning sogligi zaif, harakteri esa melanholik tipga yaqinroq. 52 balldan 63 balgacha - kam harakat, jur’atsiz, indamas, harakterida esa flegmatik temperament elementlari kuproq uchraydi. 54-75 ball - yumshoq, ba’zan beqaror, uta ishonuvchan, gururi va e’tiqodi kuchli. 76-87 ball - nihoyatda ochiq kungil, yahshi taassurotlarga boy, istarasi issiq, odamlar bilan muomalasi yahshi, uziga hos hurmatga ega. 88-98 ball - aniq va puhta ish yurita oluvchi, kuchli va barqaror, tashabbuskor, muammolarni qat’iy va oqilona hal qila oladi. 99-109 ball - egoistik harakter kuproq uchraydi. Ba’zan betga chopar, ba’zan bosiq, ba’zan engiltak. Odatda birovning fikrlari bilan hisoblashmaydi, tez ranjiydi, birovni tez hafa qilishi ham bir hilda yahshi muomalada bulishi qiyin, mayda gap, serjahil. lekin bunday kishilar orasida juda iqtidorli va ijodiy ishga qobiliyati yuksak kishilar kuproq uchraydi. 110-121 ball - bunday dasthat mas’uliyatsiz, qupol, balandparvoz, uta gururli kishilarda kuproq uchraydi.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining ilmiy-tadqikot metodlar:
Ilmiy tadqiqot metodlari ko’proq tarbiyaviy muammolarni hal qilish maqsadida tadqiqotchilar tomonidan olib boriladi. Tarbiyaviy muammolarni o’rganish uchun dastlab manbalarga murojat etiladi.
Adabiyotlarni o’rganish metodi. doir adabiyotl Tarbiyaviy ishlarni o’rganish jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiruvchi, mutafakkir va ma’rifatparvar pedagogik olimlarning asarlari, Musta kil Uzbekistonning iqtisodiy, siyosiy, va ma’naviyatiga doir adabiyotlar, Uzbekiston yurtboshisi I.A.Karimov asarlari risola va maqolalar, pedagogik, psihologik, badiiy va ommaviy adabiyotlarni o’rganish.
Kuzatish metodi. – Kuzatish adabiyotlarni o’rganishdan keyin boshlanadi. Kuzatish rejalashtiriladi, uning dasturi tuziladi. Bunda kuzatish tezligi, soni, manzili, vaqti, vaziyatni kuzatish, materiallarni qayd qilish muddati belgilanadi. Kuzatish muddatiga ko’ra ikki turga ajraladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish. Qisqa kuzatish ob’ektning kundalik faoliyatidagi o’zgarishlardan ma’lum hulosaga kelish. Uzoq muddatli kuzatish - qo’yilgan maqsad,reja va dastur asosida olib borilib, ma’lum ilmiy, yakuniy hulosaga kelinadi. Kuzatishning yakunini qayd qilishda kinos’yomka, video yozuvi, televideniya va boshqa tehnik vositalardan foydalanish mumkin. Kuzatish metodidan to’g’ri foydalanish o’quv – tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi. Yangi ijodiy faoliyatga boshlaydi.
Suhbat metodi - Tadqiqot mavzusining biror tomoni yoki hodisalari haqida bilib olish maqsadida ma’lum ma’sul shahslar bilan og’zaki savollar berilib, ulardan ahborot olish jarayonidir. So’roqlar mavzu doirasida mantiqan, mazmunli, tartibli, aniq ifodasiga ega bo’lishi lozim va uni to’g’ri yoki noto’g’riligiga qarab jadval tuzib natijasi aniqlanadi. Suhbat metodi jarayonida intervyu ham olish mumkin. o’rinli, mantiqan yuksak javoblar yoki noaniq javoblar magnit lentalariga yozib boriladi va tahlil etiladi. Yozma javoblarni ommaviy ravishda yig’ib olish metodi anketa metodi deb ataladi. Anketalar ishlab chiqish murakkab ilmiy jarayon. Tadqiqot natijalarining ishonchligi anketalar mazmuniga, berilgan savollar shakliga, to’ldirilgan anketalar soniga bog’liq bo’ladi. Odatda anketalar anketa ma’lumotlarini eHMda qo’llab matematik statistika metodlari bilan ishlashga imkon beradigan
qilib tuziladi. Hujjatlarning etarli darajada aniqlik bilan shunday tahlil qilinishi aniq pedagogik jamoalarning real faoliyatidagi sababli bog’linishlari va bog’liqliklarini aniqlashga yordam beradi.
Pedagogik eksperiment. - Har qanday ilmiy – pedagogik tadqiqotning asosidir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy gipotezalarning ishonchliligi tekshiriladi, pedagogika tizimlarining ayrim elementlari o’rtasidagi bog’liqlik va munosabatlar aniqlanadi. Tabiiy eksperiment va laboratoriya eksperimenti pedagogik eksperiment asosiy turlari hisoblanib, ular ko’pgina turlarga bo’linadi. Tabiiy eksperiment sharoitida Yangi o’kuv rejalari, dasturlar darsliklar va hokazolar odatdagi o’quv rejimini buzmay turib tekshiriladi. Pedagogik eksperiment – bu ham kuzatish, lekin u pedagogik jarayonning o’tish sharoitlarini muntazam o’zgartirish munosabati bilan mahsus tashkil etilgan bo’ladi. Pedagogik jarayon aniqroq o’rganish uchun eksperimentator o’zi tashkil etgan jarayonni kuzatadi. U pedagogik jarayoniga aralashadi, tarbiyalanuvchilar bilan tarbiyachi faoliyatining muayyan sharoitlarini yaratadi. Pedagogik eksperiment dastlabki ma’lumotlarini, aniq sharoitlarni va o’qitish usullarini yoki tadqiq qilinadigan materiallarni aniq belgilashni, shuningdek, eksperiment natijalarini har tomonlama hisobga olishini talab etadi. Laboratoriya pedagogik eksperiment ilmiy taqiqotning qat’iy shaklidir. Juda keng pedagogik konteksdan uning muayyan tomoni ajratib olinadi, natijalari aniq tekshirib borishga va o’zgaruvchan kattaliklar o’rnini almashtirishga imkon beradigan sun’iy sharoit yaratiladi. Quyidagilar pedagogik eksperimentning bosqichlari hisoblanadi: eksperimentni rejalashtirish, eksperiment o’tkazish va natijalarni sharhlash. Rejalashtirish eksperiment maqsadi va vazifasini belgilash, eksperiment natijasi ta’sir etuvchi omillar va ular darajasining miqdorini aniqlashni, kerakli kuzatishlar soni, eksperiment o’tkazish tartibi, olingan natijalarni tekshirishmetodlarini o’z ichiga oladi. Eksperimentni tashkil eti shva o’tkazish belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda olib borilishi kerak. Sharhlash bosqichida ma’lumotlar yig’iladi va qayta ishlanadi. Eksperiment o’tkazish ishonchlilik tamoyiliga javob berish uchun quyidagi shartlarga rioya qilish kerak, ya’ni:
Tekshiruvchilar soni va tajribalar miqdorining optimal bo’lishi;
Tadqiqot metodlarini ishonchliligi;
Farqlarning statistik jihatdan ahamiyatliligini hisobga olish.
Turli metodlarning samaradorligini va sifatini oshirishga imkon beradi. Bunga matematika metodlarining hamda hisoblash – echish qurilmalari yordamidagi eksperiment natijalarining pedagogikaga kirib kelishi ham yordamlashadi. Odatda o’rtacha arifmetik miqdor, modda, merdiana, dispersiya, tanlab olinadigan to’plam majmuining o’rtacha kvadratik chetga chiqishi, o’rtacha olingan qiymat hatosi, belgilarni tuzatish koeffitsientlari hisoblab chiqiladi. Ilmiy tadqiqot natijalarini amalda qo’llanishi. Tugallangan tadqiqotda eng muhim narsa uning natijalarini amalda qo’llashdir. Mustaqil o’zbekiston sharoitida Yangi ilmiy bilimlar juda tez to’planib bormoqda. Biroq ularni amaliy ishga joriy etish yo’lida qiyinchiliklar ham borligi ko’zga tashlanmoqda. Bu qiyinchiliklar tarbiya jarayonini takomillashtirish usullari haqidagi bilimlarining ortib borishi bilan ulardan foydalanishning faol imkoniyatlari o’rtasidagi nomuvoqlikdan iboratdir. Shunday bo’lsa – da, bu ularni joriy etish yuzasidan maqsadga muvofiq ishlar olib borishni istisno etmaydi. Joriy etish jarayoni pedagogik tajribani takomillashtirishga qaratilgan foliyat deb qaraladi. Shu sababli joriy qilinishi lozim bo’lgan tavsiyalarga yuqori talablar qo’yiladi. Talablarning ilmiy asoslanganlik darajasi, ular mazmuni aniqligi asosiy talablar qatoriga kiradi. Talablar mazmunining aniqligi pedagoglar bilan o’quvchilarning mo’ljallagan kuch g’ayrati mezonining to’g’ri baholashni nazarda tutadi. Joriy etish butun bir tadbirlar kompleksi bo’lib, u olingan hulosalar haqida pedagogik jamoatchilikni habardor qilishning yangi o’quv va metodik qo’llanmalar yaratishning metodik yo’l – yo’riq va metodik tavsiyalar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi.
Bolalarni ijodiy qobiliyatini o’rganish metodi – bolalarni ijodini hamda ularni turli – tuman ishlarini o’rganish va tahlil qilish pedagogik tadqiqotning samarali metodlaridan biridir. Iqtidorli bolalar aqliy qobiliyatlari, olijanob ahloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinchkovliklari va qiziquvchiliklari bilan ajralib turadi. Ta’lim konunida va milliy dasturida pedagogika fani bolalar ijodining manbalari va faktorlarini chukur bilishga hamda ularni yanada tarakkiy ettirish va takomillashtirishning tugri yullarini kursatib berishga karatilgan.
Statistika ma’lumotlarini analiz va sintez kilish metodi – pedagogik tadqiqot kerakli statistika ma’lumotlarini ma’lum bir maqsad bilan tizimli o’rganish mustaqil Uzbekistonda Fan madaniyat, ta’lim – tarbiyani taraqqiy etishga salmoqli hissa qushadi.
Anketalar metodi –so’rash usuli bo’lib, u o’quvchilar jamoasining ma’lumotlari to’g’risidagi kerakli ma’lumotlarni olish uchun ularning fikrlari va qarashlarini aniqlash uchun va kasbga yo’llashni belgilash uchun mahsus shaklda ishlangan bo’lmog’i lozim. Anketada ko’zlangan maqsadga muvofiq savollari bo’lib, ularni javoblaridan pedagogik natijalar kelib chiqmog’i lozim.
2 – mavzu. Pedagogik texnika – pedagogik mahoratining birinchi bosqichi sifatida
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik modeli

O’quv vaqti: 80 minnut	Tinglovchilar soni
O’quv mashg’ulotining tuzilishi Ma’ruza rejasi	Pedagogik texnikaning tuzilishi, pedagogik texnika pedagogik mahoratining tarkibiy qismi sifatida. Pedagogik texnikaning tarkibiy qismi: mimika, pantomimika, imo-ishora, ma’noli qarash, istehzoli tabassum, savodli gapirish va h.k. Pedagogik mahorat haqida tushuncha, pedagogik faoliyatidagi vositalar, maqsadlar va natijalarning muhim ahamiyat kasb etishi, mahorat va tajribaning hamohangliligi, pedagogik texnikani egallash yo’llarini o’rganish. Pedagogik texnika malakalarining individual-shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib darslarni tashkil etish. Pedagogik texnik malakalarini shakllantirishda guruhlarda ish olib borishga ahamiyat berish.
O’quv mashg’ulotining maqsadi : Tinglovchilarga pedagogik texnika va nutq texnikasi haqida nazariy bilim berish va uni amaliyotda qo’llash ususllarini tushuntirish.
Pedagogik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo’yicha tushunchalarni shakllantirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Tinglovchilar pedagogik texnika, pedagogik mahorat haqida tasavvurga ega bo’ladilar, asosiy ma’lumotlarni kospektlashtiradilar. Guruhlarda ishlash jarayonida mustaqil fikrlash davomida taklif qilingan kichik muammolarni echimini topadilar.
Ta’lim usullari:	Ma’ruza, Klaster
O’quv faoliyatini tashkil qilish shakli	Ommaviy
Ta’lim vositalari	Slaydlar, marker, flipchart, jadval
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O’quv mashg’ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchining	Tinglovchining
1 bosqich 1.1 O’quv xujjatlarini to’ldirish va davomatni tekshirish 5m. 1.2 Kirish 5m.	1.2. Pedagogik texnika va uning tarkibiy qismlari haqida ma’lumot beriladi.	Tinglashadi aniqlashtirishadi, oldigi mavzuni eslaydilar, savollar beradilar.
2 bosqich Asosiy 56 min	2.1 Pedagogik texnika va uning tarkibiy qismlariga tushunchalar beriladi. 2.2. O’qituvchining o’z ruhiy holatini boshqara olish texnikasi. Psixotexnikaning ilmiy asoslari tushuntirib beriladi. 2.3. O’qituvchilarning harakter va individual xususiyatlariga ko’ra toifalarga bo’linishi ma’lumot beriladi. 2.4. Nutqning inson hayoti va jamiyat taraqqiyotidagi o’rni haqida tushunchalar klaster metodi haqida tushuntirib beriladi va izohlanadi. 2.5. Nutq madaniyati va texnikasi Nutq uslubi. Haqida ma’lumot beriladi. 2.6. O’qituvchining nutq mahoratini takomillashtirish yo’llari haqida ma’lumot beriladi.	Konspekt yozishadi, tinglashadi, xotira turlarini sxemasini chizib oladilar. Atamalarni konspektlashtirib, jadvallarni chizib boradilar.
3 bosqich. Yakuniy natijalar 15 min.	3.1 Mavzu bo’yicha xulosa qilish va bilish faoliyati yuzasidan umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 3.2 Tinglovchilarga “Nima uchun?” diagrammasini to’ldirish taklif etiladi, va o’quv mashg’ulotning maqsadiga erishish darajasi taxlil qilinadi 3.3 Mavu yuzasidan o’quv vazifasi beriladi. Amaliy mashgulotga tayyorlanish	O’rganilgan mavzu bo’yicha olgan ma’lumotlarga tayangan xolda “Klaster”diagrammasini to’ldiradilar. Pedagogik texnologiya, nutq va uning uslublarini “Nima uchun” o’rganishanligi haqida fikrlar bildiradilar, olgan ma’lumotlarini yana bir bor ahamiyatini anglashga intiladilar..

Tarqatma material nusxasi

Pedagogik texnika - o’qituvchining fe’l-atvori, yurish-turishini tashkil etuvchi usullar majmuasi.
Pedagogik texnika vositasi: verbal va noverbal kommunikatsiya.
Pedagogik texnikaning tarkibiy qismlari.
O’qituvchining o’z xulqi, xatti-harakatini boshqara olish qobiliyati bilan bog’liq bo’lgan ko’nikmalari.
Ijtimoiy perseptiv qobiliyati;
Didaktik tashkilotchilik, konstruktiv va kommunikativ qobiliyatini ifodalovchi ko’nikmalar.
«Klaster» metodi.
Klasterlarga bo’lish - bu pedagogik strategiya bo’lib, Tinglovchilarning u yoki bu mavzu bo’yicha erkin va bemalol o’ylashga yordam beradi. U faqat g’oyalar orasidagi bog’lanishlarni fikrlashni ta’minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi. U fikrlashning oddiy shakli emas, balki miya faoliyati bilan ziya bog’lanadi.
Klasterlarga bo’lishdan axborotlarni chorlash bosqichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab o’rganilguncha fikrlash faoliyatini ta’minlashda foydalanilishi mumkin. Klasterlarga bo’lish Tinglovchilarning tasavvurlarini yangi bog’lanishlari yoki ularning grafik ifodalari ko’rinishlarini ta’minlovchi sifatida ham o’tganliklarini yakunlash vositasi sifatida qo’llanilishi mumkin. Bu o’z bilimlariga, muayyan mavzu to’g’risida tasavvuriga va uni tushunishga yo’l ochadigan nazardagi strategiyadir.
Klasterlarga bo’lish quyidagi usullarda amalga oshiriladi:
Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib olish. Bu fikrlarni muhokama qilmang, shunchaki yozib olavering.
Xatni yoki matnni kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang.
Sizga berilgan vaqt nihoyasiga etmagunga qadar yozishdan to’xtamang. Miyangizga fikr kelishi to’xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelgunga qadar qog’ozda nimalarnidir chizib o’tiring.
Imkoni boricha, bog’lanishi mumkin bo’lgan g’oyalarni tizib chiqing, g’oyalarning oqimi sifati va ular orasidagi aloqalarni chegaralab qo’ymang.
Tayanch tushunchalar
Mimika – imo ishoralar, yuz harakatlari vositasi va yordamida o’qituvchining o’z fikrini ifoda eta olish san’atidir.
Pantomimika bu tana, oyoq, qo’l harakatlaridir.
Nutq texnikasi - nutqning tinglovchi yoki o’quvchiga etkazishda qo’llaniladigan vositalar tushuniladi
Og’zaki nutq texnikasi - tovush, bo’g’in,so’zlarni, uning shakllarini talaffuz etishni yaxshilash borasida nutq organlarini faollashtiruvchi mashqlarni anglatadi
Jarangdorlik - (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi);
Keng diapazonlik- (ovozning eng patslikdan eng yuqorigacha bo’lgan darajasi);
Havodorlik- (erkin so’zlaganda yaxshi eshituvchanlikka ega bo’lishi);
Suggetsivlik- (ovozning hayajon ifodalash va bu orqali, qanday so’z aytilayotganidan qat’iy nazar, tinglovchining xulqiga ta’sir qilish xususiyati).
1. Pedagogik texnikaning tuzilishi, pedagogik texnika pedagogik mahoratining tarkibiy qismi sifatida.
Pedagogik texnika - o’qituvchining nafaqat ta’lim-tarbiya jarayo­nida, balki butun kasbiy faoliyatida zarur bo’lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir. Pedagogik texnikaning muhim jihatlari -bu avvalo o’qituvchining mahoratini belgilovchi kasbiy ko’nikmalari hisoblanadi, ya’ni uning savodli va ifodali so’zlay olishi, o’z fikr mulohazasini va bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi, his-tuyg’usini jilovlay olishi, o’zining shaxsiy xususiyatlariga xos mimik va panto-mimik qobiliyatlarga ega bo’lishi, aniq imo-ishora, ma’noli qarash, rag’batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum, so’zning cheksiz qudrati orqa­li o’quvchilar ongiga va tafakkuriga ta’sir o’tkazishi, hozirjavoblik, psixologik bilimlarga ega bo’lishi kabilardir.
Tajribali, o’z kasbini ustasi hisoblanmish o’qituvchilar, pedagogik hodimlar ish faoliyatini kuzatsangiz ular o’quvchiga ta’sir o’tkazishning o’ziga hos yo’llarini o’ylab topishganini, turli xildagi pedagogik masalalarni moxirona echish usullaridan foydalanishlarining guvoxi bo’lasiz. Bularni amalga oshirishda o’qituvchiga maxsus malakalar yordamga keladi. Bular:
o’quvchilarni jadal sur’atda bilish, faoliyatga tortish.
Savollarni o’rinli qo’ya bilish.
Jamoa va uning har bir a’zosi bilan muomalada bo’lish.
Kuzatishlar o’tkazish.
Uzining xatti – harakatlari, ovozi, kayfiyati va mimikalarini boshqara olish.
Pedagogik texnika o’qituvchining ichki his tuyg’ulari, ma’naviy dunyosini uning tashqi harakatlari bilan uyg’unlashish imkoniyatlarini yaratib beradi.
Pedagogik mahorat o’qituvchidan qalb go’zalligini, ma’naviy dunyosining boyligini, ko’ngil kengligini, fikrlar teranligini, keng qamrovli dunyoqarashni, mexr – oqibat va saxovatni talab qiladi.
O’qituvchining ma’naviy qalb go’zalligining, kasbiga, o’quvchilarga bo’lgan mexri – muruvvatini namoyon qiladigan imkoniyat - o’qituvchi qo’llaydigan usullar majmuasidir. Ana shu usullar majmuasiga pedagogik texnika deyiladi.
Demak, pedagogik texnika bu usullar majmuasi bo’lib, uning omili nutq va muloqotdir.
Pedagogik texnika usullari majmuasi ikki guruhga bo’linadi:
Birinchi guruh usullari majmuasiga o’qituvchining o’zining xatti – harakatlarini boshqara olishi bilan bog’liq bo’lganlari kiradi.
Yuqorida qayd qilganimizdek, birinchi guruh usullar majmuasiga o’zining xatti – harakatlarini boshqara olish malakalari bilan bog’liq bo’lganlarini kiritganmiz.
O’zining xatti – harakatlarini boshqarish o’z navbatida yuz harakatlarini boshqarish (mimika), tana harakatlarini boshqarish (pantomimika) ga ajraladi.
Bulardan tashqari birinchi guruh usullar majmuasiga o’z hissiyoti, his – tuyg’ularini boshqarish, ijtimoiy - pertseptiv qobiliyati, nutq texnikasi ham kiradi.
Demak, birinchi guruh usullarga:
Mimika – yuz harakatlarini, ya’ni imo – ishoralarni;
Pantomimika – tana xatti - harakatlari;
His – tuyg’ularni boshqarish, jilovlab olish;
Ruxiy tanglikni yumshata olish, ijodiy hissiyotni vujudga keltirish,
Diqqat qilish, kuzatish, tasavvur qila olish,
Nafas, nutqiy ohang.
Ikkinchi guruh usullar majmuasi tarkibiga jamoa va shaxsga ta’sir o’tkaza olish, ta’limiy va tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish, boshqarishning texnologik jixatlari: didaktik, tashkilotchilik, kommunikativlik malakalari, talab qilish va talablar qo’ya olish, pedagogik muloqot va muomalani boshqara olish, jamoaning ijodiy faolligini shakllantira bilish malakalari kiradi.
Pedagogik texnika o’qituvchiga o’quv faoliyatida ham, o’qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo’lgan umumiy pedagogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Xo’sh, o’qituvchining pedagogik texnikasi qanday malakalarni o’z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko’rsatishdagi roli qanday?
Avvalo pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida o’qituvchining nutq malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o’z nutqini chiroyli va tushunarli ta’sirchan qilib bayon etish, o’z fikr va his-tuyg’ularini so’zda aniq ifodalash malakalarini aytib o’tish mumkin.
Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi pedagogning mimik va pantamimik ifodaligidir. Aniq imo, ishora, ma’noli qarash, rag’batlantiruvchi yoki istexzoli tabassum pedagogik ta’sir ko’rsatishda ko’p so’zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo’ladi.
Pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining o’z xissiy (psixik) holatini boshqarish, o’zida eng qulay xissiy (ijodiy) jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixoxlik kayfiyatini saqlash, o’zining xissiy dam olishini tashkil qilish mahorati muhim rol o’ynaydi.
Bu mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o’z-o’zini nazorat qilishini ta’minlaydi, ko’p yillar davomida sog’lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, xissiy va aqliy zo’riqishdan o’zini tiyishga yordam beradi.
Samarali pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatishni tashkil etish uchun o’qituvchi aktyor va rejissorlik mahorati tarkibiy qismlarini egallash zarur, ular o’qituvchiga bolalar bilan muomila qilishda tarbiyalanuvchilarning aql-idrokigagina emas, balki ularning xis-tuyg’ulariga ham ta’sir ko’rsatish, ularga olamga bo’lgan xissiy-qadriyatli munosabatda bo’lish tajribasini ancha to’liq bera bilishga yordamlashadi.
Shunday qilib o’qituvchining pedagogik texnikasi-bu shunday bir malakalar yig’indisidirki, u pedagogga tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o’z fikrlari va qalbini etkazish imkonini beradi. Bolalar bilan bevosita muomila qilishda pedagogning xuddi ana shu malakalari (yoki ularning yo’kligi) uning xulq-atvorida namoyon bo’ladi.
Pedagogik texnika o’qituvchi malakalarining xuddi shunday yig’indisidirki, u o’qituvchining eng yaxshi ijodiy xulq-atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko’rsatishga yordam beradi.
Pedagogik texnikaning xususiyatlari
Pedagogik texnikaning hamma uchun umumiy bo’lgan malakalarini tadbiq etish sohasini pedagogning bolalar bilan bevosita muomalasini qayd qilib o’tamiz. Xuddi ana shu narsa pedagogik texnika malakalarining namoyon bo’lishini ma’lum darajada vaziyat taqozosi bilan, ichki sabab natijasida vujudga keladigan-aytish mumkinki, to’satdan bo’lgan narsaga aylantiradi.
Rivojlangan pedagogik texnika o’kituvchiga o’quvchilar bilan muomila qilganda zarur so’z, gap ohangi qarash, imo-ishorani tez va aniq topish, eng o’tkir va kutilmagan pedagogik vaziyatlarda osoyishtalikni va aniq fikr yuritish, taxlil qilish qobiliyati saqlab qolish imkonini beradi. Bundan tashqari, haqiqiy pedagog ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining pedagogik texnika sohasidagi barcha malakalari bir vaqtda namoyon bo’ladi.
Nutq uzluksiz o’zini tuta bilash ta’sirchan vositalarni tanlashga, muvaffaqiyatli ravishda tuzatish, kirib borish, imkonini beradi va hokazo.
Pedagogik texnika malakalarining boshqa muhim xususiyati shundan iboratki, ularning hammasi aniq ifodalangan individual - shaxsiy tusda bo’ladi, ya’ni pedagogning indivudual psixik-fiziologik xususiyatlari asosida tarkib topadi. Individual pedagogik texnika pedagogning yoshi, jinsi, mijozi, fe’l-atvori, sihat - salomatligi, anatomik – fiziologik xususiyatlariga ancha bog’liq bo’ladi.
Pedagogik texnika malakalari o’qituvchining individual-shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas bog’liqligi faqat shu malakalarning individual tusda bo’lishi emas, balki ularning shakllanishi va rivojlanishi pedagogik shaxsiga ta’sir ko’rsatishda ham namoyon bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilganidek, pedagogik texnika malakalari vaziyatga bog’liq ravishda, pedagogning xulq-atvorida ayni bir daqiqada namoyon bo’ladi. Shu ma’noda gapirganda, bu malakalarni egallash o’qituvchining pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq-atvorini tashkil etish vositalaridan biri sifatida qaralishi mumkin. Pedagogik texnikaning shakllanishi shaxsning unchalik payqab bo’lmas sifatlariga ham rivojlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi.
Pedagogik texnika to’g’risida aytilganlarning hammasi har bir pedagog uchun bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq-oydin ko’rsatib turibdi.
Pedagogik texnika vositalari
Vosita maqsad bilan natija o’rtasidagi o’rta bo’g’in hisoblanadi. Ayrim pedagogik vosita shart - sharoitga qarab foydali yoki zararli, zaif yoki ta’sirchan bo’lishi mumkin.
Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va tarbiyachi o’rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlar o’rtasida g’oyat murakkab bog’liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, bolalarning maqsadlari bilan to’qnash kelib qoladi. Axir bolaning ham o’z maqsadlari (hatto, strategik maqsadlari) bor. O’quvchining rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish bo’lmaydi. O’qituvchi bilan o’kuvchining maqsadlari bir-biriga mos kelsa, navbatdagi «to’siqlar»ni engish uchun birgalikda vositalar izlansa, chinakkam tarbiyaviy jarayon sodir bo’ladi. Chinakkam mahorat turli-tuman vositalardan foydalana bilishdan ifodalanadi. Agar bunday mahorat yo’q bo’lsa, o’qituvchi bir vositaning boshqalaridan ustun bo’lishiga malham berishi juda qiyin bo’ladi.
Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatani doimo tahlil qilib borish zarur. Har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar bilan bog’liq bo’ladi, ular pedagogik jarayonning muayyan bosqichida ta’sir ko’rsatish natijasini belgilab beradi.
Pedagogikada universal vositalar yo’q, lekin har bir pedagogik vosita o’zining qarama-qarshi tomoniga aylanishi mumkin.
Pedagogik texnika va mahorat
Pedagogik san’at vaziyat bilan bog’liq. Bu erda har gal hamma narsa go’yo yangidan sodir bo’lganday tuyuladi. Binobarin, kishi o’zining har bir qadamini oldindan ko’rishi, rejalashtirishi amalda mumkin bo’lmaydi. Pedagogning mehnati – bu bexad izlanish va azob-uqubatli kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish oni, ko’pdan-ko’p kundalik ishlar, xafsalasi pir bo’lish va bolalar bilan birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat hosil qilishdir. Pedagogik san’at-bu qandaydir qo’l bilan tutib bo’lmaydigan, fahm-farosat bilan amalga oshiriladigan narsadir, degan taassurot tug’iladi.
Har qanday ijodkorlik, buning ustiga pedagogik ijodkorlik quruq joyda, faqat hissiy reaksiyalar asosida boshlanishi mumkin emas. Pedagogik kadrlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirishning butun sistemasi ana shu bilib olishga qaratilishi kerak. Biroq hali hech kim oliy o’kuv yurtida o’qib, yoki o’qituvchilar malakasini oshirish kursini tamomlagandan keyin usta pedagog bo’lib qolmagan. Pedagogik mehnat ustalari maktabda vujudga keladi, bolalar bilan muomalada tarbiyalanadi.
Xo’sh, pedagogik mahorat nima va nimalardan tashkil topadi? Bu fahm-farosat va bilimlarning, chinakkam ilmiy, tarbiyaviy qiyinchiliklarni engishga qodir bo’lgan nufuzli rahbarlikning, bolalar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo’lgan bola shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondashish, donolik va ijodiy dalillik, ilmiy tahlil, hayol va fantaziyaga bo’lgan qobiliyat mujassamidir.
Pedagogik mahorat pedagogik bilimlar, fahm-farosat bilan bir qatorda pedagogik texnika sohasidagi malakalar ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab, ko’proq natijalarga erishish imkonini beradi. Albatta, pedagogning mahorati erishilgan narsalar chegarasidan tashqariga chiqishiga doimo intilishni ham nazarda tutadi.
Biz pedagogik hodisaning eng umumiy, eng muhim, ya’ni doimo takrorlanib turadigan tomonlari bilan ish ko’rgan joyimizda aniq tavsiya bo’lishi mumkin.
Maqsad o’ziga xos ichki yo’l ko’rsatkich hisoblanadi, u butun pedagogik jamoaning, har bir ayrim pedagogning faoliyatini yo’naltirib turadi.
Hozirgi zamon fan va texnika taraqqiyoti o’qituvchini ijodkor bo’lishini, fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olish, fan yutuqlarini o’quvchilarga etkaza olish va nihoyat o’quvchilari ham erkin fikrlashga, tadqiqot ishlariga o’rgata olishni talab qiladi. Shuning uchun o’qituvchi avvalo tadqiqodchilik malakalarini egallashi zarur.
O’qituvchi ilmiy - tadqiqot ishlari olib borishi davomida omillarni to’playdi, tahlil qiladi, ular asosida xulosalar chiqaradi.
2.Pedagogik texnika vositasi: verbal va noverbal kommunikatsiya.
Pedagogik texnikaning verbal va noverbal vositasi o’qituvchining kommunikativ qobiliyatida namoyon bo’ladi. O’qituvchining faoliyatida eng muhim narsa bu uning nutqi va o’quvchilar bilan muloqatidir. Nutq bu og’zaki kommunikatsiya, ya’ni til yordamida munosabat qilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajribada biron - bir mohiyatni anglatadigan so’zlar og’zaki kommunikatsiya vositasi hisoblanadi. So’zlar eshittirib yoki ovoz chiqarmasdan aytilishi, yozib qo’yilishi, kar-soqov kishilarda biron-bir mohiyatga ega bo’lgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi mumkin. Odamlar o’rtasidagi munosabatni telegraf orqali axborot berishga o’xshatish mumkin emas.
Odamlar munosabatiga aloqa bog’lovchilarning xis-hayajoni ham qonuniy ravishda jalb etilgan bo’ladi.
U kommunikatsiyaning mazmunini hisoblanganligini narsaga ham munosabatga kirishganlarga nisbatan muayyan tarzda taalluqli bo’lib, nutqiy fikr-mulohazalari bilan qo’shilgan bo’lib, yuzaga chiqadigan bu xis-xayajonli munosabatlar axborot ayriboshlashning alohida, nutqsiz jihati, o’zgacha nutqsiz kommunikatsiya tarkib topadi.
Nutqsiz kommunikatsiya vositalariga noverbal ya’ni qo’l, barmoq va yuz harakatlari, imo-ishora, ohang, pauza, turq-tarovat, kulgu, ko’z yosh qilish va shu kabilar kiradi.
Og’zaki nutq kommunikatsiyasi verbal bo’lib, uning ta’sirini kuchaytirishda munosabatga kiruvchilarning fazoga joylashuvi muhim ahamiyatga egadir. Sira o’ylanmasdan tashlangan luqma kommunikatorning retsipientiga munosabatni aniq ifodalaydi. Ta’limning ba’zi turlarida o’kituvchi o’quvchilarni sinfda qabul qilinganidek bir-birining orqasidan emas, balki doira shaklida, bir-biriga yuzma-yuz o’tkazilganini afzal ko’radi.
Nutqsiz kommunikatsiyada qo’llanilayotgan vositalarning axborotni so’z bilan etkazish maqsadlariga va mazmuniga muvofiqligi munosabat madaniyatining tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Bunday muvofiqlik ham og’zaki ham nutqsiz kommunikatsiya vositalari kasb faoliyatining quroli hisoblangan pedagog uchun juda muhimdir.
Ayni paytda nutqsiz kommunikatsiya imo-ishora, pantamimika nutqsiz ohangdagi rang-baranglik ham rivojlanib boradi.
3.Pedagogik texnikaning tarkibiy qismlari: O’qituvchining o’z hulqi, xatti-harakati, fe’l-atvorini boshqara olish qobiliyati bilan bog’liq bo’lgan ko’nikmasi: yuz qiyofasi, xis bo’lgan tuyg’usi va kayfiyatini boshqara olish; ijtimoiy-perseptiv qobiliyati;
Biz asosan o’qituvchining o’z xatti – harakatlari va xulq – atvorini boshqara olishi bilan bog’liq bo’lgan usullar majmuasi ustida tuxtaymiz
Mimika.Mimika – imo ishoralar, yuz harakatlari vositasi va yordamida o’qituvchining o’z fikrini ifoda eta olish san’atidir. Aniq fikrni, nuqtai – nazarni ifoda qiluvchi yuz ifodasi, nigox ko’p hollarda aytilgan so’zdan ta’sirliroq bo’ladi.
Shuning uchun o’qituvchi ta’sir o’tkazish, fikr bildirish uchun albatta so’z vositasidan foydalanibgina qolmay balki imo – ishora, nigox, nazardan ham foydalanishi mumkin. O’qituvchi nigoxi hamma vaqt ham uning ichki his-tuyg’usini ifoda etibgina qolmay uni yashirish, pardalash uchun ham hizmat qiladi.
Imo – ishora, sevinch, kuvonch, qoniqish, tasdiqlash, qoralash, qo’llab – quvvatlash, qiziqish, befarqlik, qoniqmaslik, ko’ngil to’lmaslik, norozilik, g’azablanish belgilarini ifodalashi mumkin.
Kulimsirab, suxbatdoshingizni ko’ziga qarab uni diqqat bilan tinglash, unga hamfikr ekaningizni imo – ishora bilan bildirish - suxbatdan qoniqish his – tuyg’usini, qoshlarini chimirib sal jiddiylashgan holda nigoh tashlab turish - tushinmaslik, qoniqmaslik, norozilik belgisini, ko’zlarni katta – katta ochib, qoshlarini ko’tarib qarash - lol qolish belgilarini namayon etadi.
Yuz harakatlarida eng e’tiborlisi ko’z karashlaridir. Ko’z kishi qalbining ko’zgusi bo’lib, unda shaxsning ko’nglidan kechayotgan kechinmalalari o’z aksini topadi. Jonsiz nigox ko’ngildagi bo’shliqning belgisidir.
O’qituvchi o’zining yuz harakatlarini ta’sir etish imkoniyatlarini yaxshilab o’rganishi lozim, olazarak, ko’zlar, yuz muskullarini tez –tez harakatga keltirish, jonsiz nigox o’qituvchi uchun mumkin bo’lmagan harakatlardir.
O’qituvchi qoniqish his – tuyg’usi, ochiq chexra, samimiy tabassum bilan o’quvchisining ko’zlariga qarab uning diqqatini jalb qilishi, do’stona suxbatga, fikr bildirishga chorlashi darkor.
Pantomimika. Pantomimika bu tana, oyoq, qo’l harakatlaridir. O’z kasbiga mexr qo’ygan, pedagogik faoliyatidan ilxom oluvchi, kasbini ulug’lovchi o’qituvchining yurishi, doska oldida turishi, yangi mavzuni bayon qilishi, umuman uning tana harakatlarida kishini o’ziga jalb qiluvchi tomonlari bulmog’i lozim. Mazkur tana harakatlarining har biri o’qituvchining o’quvchiga, tarbiyalanuvchiga, o’z kasbiga bo’lgan fidoyiligining, kasb madaniyatining tashqi ko’rinishi sifatida namayon bo’ladi. Ilxom bilan yangi mavzuni bayon qilayotgan o’qituvchi tana harakatlarida, qo’l, oyoq, qadam bosishi, nutq harakatlari, berilayotgan mavzuga monand ohang bilan uyg’unlashib go’zal bir jozibani vujidga keltiradi. Go’zal hamoxang tana harakatlari o’qituvchining o’zining bilimi va ta’limiy – tarbiyaviy kuchiga bo’lgan ishonchining yorqin belgisidir.
Ma’lumki, o’qituvchini bir umrga doska oldiga chaqirilgan o’quvchi deyishadi, shuningdek, o’qituvchi - bir aktyorlik teatrdir.
Shuning uchun o’qituvchi doska oldida turish holatlarini ishlab chiqishi yoki doska oldida turish malakasini shakllantirishi lozim. O’qituvchi gavdasinni tik tutib, ikki oyog’i oraligini 12-15 santimetrdan keng tutmagan holda, bir oyog’ini sal oldinga qo’yib turmog’i lozim. Bemavrud chayqalib turish, hadeb oyoqni harakatga keltirish, ketma – ket uyoqdan bu oyoqqa tashlab turish, stulga ikki qo’li bilan tiralib turish, qo’lida begona buyumlarni aylantirib yurish, sinf xonasida hadeb borib – kelib, sochni silayverish kabi salbiy tana harakatlari o’qituvchining bilimini sayozligi, o’z ta’sir kuchiga ishonchsizligi bo’shang, lapashangligidan dalolat beradi. Bu hol o’quvchilarning o’qituvchi ustidan xukmron bo’lishiga olib keladi, o’quvchi o’qituvchi so’zini inobatga olmaslikka, unga bo’ysunmaslik taraddudida bo’ladi. Bunday o’qituvchi sinfni boshqara olish tizimini o’quvchilarga berib qo’yadi.
Pertseptiv qobiliyatlar.Bu bolaning ichki dunyosi, his – hayajon va kechinmalarini bir qarashda sezish, tushuna olish qobiliyatidir... «-Insonning afti – basharasiga qarab, bolaning yuziga qarab o’qiy olish kerak ... Birovning yuziga qarab uning ichki kechinmalarini bilib olishda hech qanday ayyorlik, aql bovar qilmaydigan narsa yo’q». –deb yozgan edi. A.S.Makarenko. Bu qobiliyat o’qituvchiga ruhiyatning eng nozik, murakkab masalalarini sezishga, bolaning ruhiy holatini dar hol ilg’ab olishga yordam beradi. Bu qobiliyatga ega bo’lishi uchun o’qituvchi bolalar bilan doimo, ya’ni, tanaffus paytida ham, darsda ham, darsdan keyin ham birga bo’lishi, muloqot qilishi, kuzatib yurishi lozim. Shundagina o’qituvchi har bir kishida insonga hos hislatlarni ko’ra olishi mumkin.
Pertseptiv qobiliyat, shuningdek, o’zining qat’iy, irodali so’zi bilan zarur bo’lgan natijaga, maqsadga erishish, tegishli ta’sir o’tkazishdir. Bu – emotsional - irodaviy ta’sir natijasida o’quvchilar o’qituvchi ko’rsatmasi bilan kelishishga rozi bo’lishi va uni so’zsiz bajarishlari demakdir. Suggestiv qobiliyat deganda boshqalarga ta’sir etish, uqtirish layoqatini tushunamiz. Bunday qobiliyat o’qituvchi obro’si (avtoriteti), irodaviy hislatlari, o’qituvchining o’ziga bo’lgan ishonchi, o’zining kilgan hatti – harakatlariga haqligi bilan bog’liqdir. Shuni aytish keraki shaxs obro’si va suggestiv qobiliyatlari o’rtasida dialektik bog’liqlik mavjud. Ammo, o’qituvchi shaxsining hurmat etilishi, uning obro’sini tan olish o’quvchilar tomonidan bo’lishi kerak.
Shunday qilib, pertseptiv qobiliyat deganda biz o’quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o’quvchi shaxsining vaqtinchanlik psixik holatlari bilan bog’liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatdir. Qobiliyatli o’qituvchi bolalarning har qanday mayda-chuyda xatti-harakatlarida, yorqin ifodalangan ayrim tashqi holatlarida hamda ularning ichki dunyosida yuzaga keladigan o’zgarishlarni sezdirmasdan bilib oladi. Ana shunday hollarda o’quvchilar o’z o’qituvchilari to’g’risida: «... Farida opamlar qaysi birimizning fe’limizda o’zgarish bo’lsa yoki kimdir darsga tayyorlanmay kelgan bo’lsa ko’ziga qarab biladi», yoki «... Tarixdan dars beruvchi Sobir aka biz tomonga qaramay tursa ham hamma narsani, har kimni ko’rib turadi», - deb gapirishadi.
4.Nutq texnikasi.
O’qituvchilik kasbi bevosita o’qituvchining ovoz xususiyatlari bilian bog’liq. Yoqimli va jarangdor ovozga ega bo’lgan o’qituvchi o’z o’quvchilarini ovozining shiradorligi bilan asir etadi. Bunday muvaffaqiyatga erishi uchun o’qituvchi o’z ovozini kuchini, shiradorligini, yoqimliligini bilishi zarur. Lozim bo’lganda undan foydalani bilish malakasiga ega bo’lishi kerak. O’z ovozida kamchilik sezgan o’qituvchi uni yo’qotishga harakat qiladi. Buning uchun ovozdan foydalanish va uni yaxshilash texnikasi utsida hamma vaqt uzluksiz mashq qilib borishi lozim bo’ladi. Chunki bir-ikki mashq bilan ovozni yaxshilab bo’lmaydi.
O’qituvchining ovozida quyidagi xususiyatlar bo’lmog’i lozim:
jarangdorlik (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi);
keng diapazonlik (ovozning eng patslikdan eng yuqorigacha bo’lgan darajasi);
havodorlik (erkin so’zlaganda yaxshi eshituvchanlikka ega bo’lishi);
ixchamlik, harakatchanlik;
chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo’lishi);
moslashuvchanlik (dinamika, tembr, melodikaning eshtilish sharoitiga moslasha olishi);
qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik (halaqit beruvchi shovqinga tembr va tessituraning o’zgarib turishi);
suggetsivlik (ovozning hayajon ifodalash va bu orqali, qanday so’z aytilayotganidan qat’iy nazar, tinglovchining xulqiga ta’sir qilish xususiyati).
Nutq texnikasi deyilganda, nutqning tinglovchi yoki o’quvchiga etkazishda qo’llaniladigan vositalar tushuniladi. Nutq ikki xil ko’rinishda bo’lganidan, uning texnikasi ham ikkil ko’rsatish mumkin:
1. og’zaki nutq texnikasi;
2. yozma nutq texnikasi.
Og’zaki nutq texnikasi tovush, bo’g’in,so’zlarni, uning shakllarini talaffuz etishni yaxshilash borasida nutq organlarini faollashtiruvchi mashqlarni anglatadi. Bunga nafasdan foydalanish, tovush tembrlarini yaxshilash, fiktsiyaga e’tibor berish, tovushlarning pats-baland tovlanib turishi, unli va undoshlarni talaffuz etish, ohang kabilar kiradi.
O’zbek adabiy tili og’zaki nutq texnikasining rivojiga o’zbek madaniyatining atoqli namoyondalari, shoirlar, yozuvchilar, san’atkorlar, aktyorlar katta hissa qo’shdilar. Bu borada H.Olimjon, G’.G’ulom, H.G’ulom, aktyorlardan: A.Hidoyatov, Sh.Burhonov, O.Xo’jaev, S.Eshonto’raeva, R.Hamroev, H.Umarov, suhandonlardan: U.Burhon, T.Yunusxo’jaeva, q.Maxsumov, N.qambarova, O’.Jobirov so’z utsasi: M.Hamidovlarning hizmatlarini ko’rsatib o’tish joizdir. Ularo’zlarining shirali ovozlari bilan tinglovchilarni maftun qilib kelganlar.
Hozirgi she’r o’qish texnikasida ikki xil yo’nalish mavjud. Bu she’rxonlikda yaqqol sezilib turadi. Biri an’anaviy he’r o’qish bo’lib, unda asosan she’r turoqlarga, she’r birikmalariga bo’lib o’qiladi. Bu usul keska shoirlarning she’r o’qiganida eshitamiz.
Ikkinchi xil she’r o’qishni esa, shoir A.Oripov va H.Xudayberdievalar boshlab berdi. Bu usulda, asosan misradagi har bir so’zga alohida urg’u beriladi, so’zlar bir-biridan kichik pauza bilan ajratib o’qiladi.
Yoshlar orasida keyingi yo’nalishga, usulga ergashish kuchlidir. Bunday yangicha she’r o’qish usullariga mutaxassislar tomonidan hali baho va nom berilgan emas.
Yozma nutq texnikasi o’z mohiyatiga ko’ra ikki turga bo’linadi.
Har qanday yozma nutq uchun zarur bo’lgan texnik xususiyatdir.
Ish qog’ozlariga xos bo’lgan texnik xususiyatdir.
Yozma nutq ham xuddi og’zaki nutq kabi tinglovchi (o’quvchi) uchun yaratiladi. Uning qulayligidan, o’quvchiga tez va butun mohiyatibilan etib borishidan yozuvchi ham, o’quvchi ham manfaatdor. Shuni nazarda tutganda yozma nutq texnikasi quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
a) har qanday yozma nutq xat boshidan, bosh harf bilan boshlanishi kerak, har bir gap mazmunan nisbatan tugallangan bo’lishi, yorqin fikr anglatilishi kerak. Gap tugagandan keyin mazmunga ko’ra tegishli tinish belgilari qo’yilgan bo’lishi kerak;
b) ma’lum bir fikr bayon etilgandan so’ng, nutqning tarkibiy qismi bo’lgan boshqa fikr ham boshidan boshlanishi zarur. Xat boshilar (abzatslar) bir-biri bilan mantiqiy bog’langan bo’lishi lozim;
v) dialoglardan tashkil topgan yozma nutqda har bir shaxsning gapi tire orqali yoziladi;
g) ko’chirma gaplar, ko’chirmalar, o’z ma’nosida ishlatilmagan so’zlar, birikmalar qo’shtirnoq ichiga olinadi;
d) nutq uchun ikkinchi darajali hisoblangan, undagi gaplarning tarkibiy qismi hisoblanmaydigan narsalar tire yoki qavs bilan ajratiladi;
e) ot, kesim (bog’lamasiz bo’lganda), izohlovchi, undalma, ajratilgan bo’laklar tegishli tinish belgilar bilan ajratiladi;
j) nutqning xat boshidan yirik qismlari boblarga bo’lib ko’rsatiladi.
Ish qog’ozlari ham yozma nutq hisoblanadi. Ularning yozilishi ham nutqqa xos umumiy talablardan chetga chiqmaydi. Ish qog’ozlari ham o’quvchiga mo’ljallab yoziladi. Ish qog’ozlari mazmun va shakl jihatidan turli-tumandir. Masalan, ariza, ma’lumotnoma, tilxat, qaror, buyruq (farmon), annotatsiya, taqriz, ishonch qog’ozi, tavsifnoma, tavsiyanoma, hisobot, rahmatnoma, munosabatnoma, telegramma, axt, salomxat va h.k.
Ish qog’ozlarining katta qismi o’zining qat’iy texnik shakliga ega. Bunday qat’iy shakl ularni tayyorlashni engillashtirishdan tashqari o’quvchi uchun o’zida bayon etilgan fikrni tezroq va yorqinroq anglashga ham yordam beradi. Hamma texnik qoidalarga amal qilib yozilgan ish qog’ozlarga o’z tashqi ko’rinishi bilan chiroyli, mazmunan ravshan bo’ladi va o’quvchida qandaydir darajada zavq uyg’otadi.
Har bir ish qog’ozi lug’aviy tarkibi bilan boshqasidan va o’zga nutq ko’rinishlaridan ajralib turadi. Masalan, ma’lumotnoma uchun xos bo’lgan so’zlar, tavsifnomaga yoki qarorga muvofiq bo’lmaydi. Ish qog’ozlarida gaplar kam so’zli, har bir so’z esa, aniq maqsadni ko’zlagan bo’ladi. Ish qog’ozlarida badiiy adabiyotga xos qochirimlar, o’xshatishlar, so’z o’yinlari deyarli ishlatilmaydi.
Har bir ish qog’ozining boshqasidan ajratib turadigan o’z shakli (tashqi ko’rinishi) bo’ladi. Masalan, ma’lumotnomaga chap tomondan shtampga joy qoldiriladi, sarlavha sifatida birinchi bo’lib, ma’lumotnoma so’zi yoziladi. Arizada esa, avval ariza beriladigan tashkilot, rahbarning nomi, so’ngra satrning yarmidan arizachining manzilgohi, tashkiloti, familiyasi yozilib, «Ariza» so’zi o’rtadan bosh xarf bilan boshlanadi va h.k.
3 – mavzu. Jamoani shakllantirish uslubiyoti
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik modeli

Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 soat	Tinglovchilar soni -
O’quv mashg’ulotining shakli:	Ma’lumotli ma’ruza
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:	Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq, uni yaratish metodikasi ishlab chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat: talablar quyish, faollarni tarbiyalash, o’quv, mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istiqbollarni tashkil etish, sog’lom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an’analarni yaratish va ko’paytirish. Jamoaning rivojlanish darajasini belgilash metodikasi. Tinglovchilarning jamoa turmush normalari va qoidalarining, intizomning buzilishiga munosabatlarini kuzatib, jamoaning tashkiliy tuzilishi ta’sirchanligiga ishonch hosil qildirish. Tarbiya usullarini jamoaning rivojlanish darajasiga bog’liqligi, jamoani shakllantirish uslubiyoti turlari, jamoani shakllantirishda pedagogning bugungi kundagi tutgan o’rni.
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tinglovchilarda tarbiya haqidagi tushunchalarini mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar: Mavzuni sharhlash. Mavzuning asosiy maqsadini yoritib berish. Turli nazariyalar bilan tanishtirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Mavzudagi asosiy tushunchalarni aytib berish. Erkin shahsni shakllantirish tarbiyasi haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi. 3.Jamoa tarbiya tushunchalarining ma’nosini anglash.
Ta’lim metodi	Ma’ruza, suhbat,
Ta’limni tashkil etish shakli	Ma’ruza, frontal, umumjamoa
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Kompyuter bilan ta’minlangan auditoriya
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

Ma’ruzaning texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotlaridan kutilayotgan natijalar ma’lum qiladi. «Debat» bahs mavzusi.	Eshitib, yozib oladilar. 1.2. «Debat» bahs mavzusi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Tinglovchilarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor-savol javob o’tkazish. 2.2. O’qituvchi vizual mate-riallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon qiladi. 2.3. «Debat» bahs mavzusi. 2.4. Taqdimot tehnologiyasi yordamida asosiy tushunchalar bilan tanishtirish. 2.5. Jalb qiluvchi savollar bilan murojaat qiladi.	2.1. Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.2. O’ylaydi va yozib oladi. 2.3. « Debat » bahs mavzusi. 2.4. Shema va jadvallar mazmunini muhokama qila-di. Savol berib asosiy joy-larni yozib oladi. 2.5. Misollar keltiradi, eslab qoladi.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. « Debat » bahs mavzusining ustunini to’ldirishni so’raydi. 3.2. « Debat » bahs mavzusini bajarish orqali Tinglovchilar tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Mustahkamlash uchun vazifalar beradi.	3.1. «Debat» bahs mavzusini mustaqil bajarib, boshqa Tinglovchilarning ishlari bilan taqqoslaydi. 3.2. Topshiriqlarni yozma ravishda bajarib keladilar.

1. Jamoa nazariyasi qoidalari
Har bir jamoa boshqa jamoalar bilan uzviy aloqadorlikda mavjud bo’ladi. Muayyan jamoaning har bir a’zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish jarayonida o’z jaomasi bilan birgalikda ishtirok etadi. Jamoa a’zolarini intilishlarini tushunish, jamoa oldiga qo’yilgan maqsad mohiyatini chuqur his etish hamda uning shaxsni shakllantirishdagi o’rni va rolini to’g’ri baholay olish jamoa a’zolarining umumiy va xususiy (shaxsiy) maqsad, qiziqishi, ehtiyoj va faoliyatlari o’rtasidagi birlikni namoyon etadi hamda jamoaning bo’linishga yo’l qo’ymaydi.
Har bir jamoa o’z-o’zini boshqarish organiga ega va umumiy jamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsadning birligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bog’lanadi. Ijtimoiy jamiyat ehtiyojini qondirishga yo’naltirilgan birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim xususiyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g’oyaviy yo’nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o’z aksini topishi muhim ahamiyatga egadir.
Jamoa xususiyatini aniqlashda kishilar guruhining yagona ijtimoiy tizimini o’rnata olishdagi usuli, ya’ni, jamoani tashkil qilish usuli ham muhim hisoblandi.
Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun ma’suliyat hissini uyg’ota borib, jamoa a’zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, a’zolarda jamoaga mansublik hissini paydo bo’lishiga ko’maqlashadi, jamoa bilan munosabatda bo’lish ehtiyojini oshiradi. Jamoa a’zolari orasida o’zaro hissiy birlik (bir-birini yoqtirish hissi) yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko’pincha o’z-o’zidan paydo bo’ladi hamda ular o’qituvchiik ta’sir ko’rsatish uchun qo’l keladi. Jamoa a’zolari o’rtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil bo’lgan ishchanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bog’liqdir.
Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzilishini bir-biridan farqlash lozim. Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli ko’rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan tashkiliy jihatlari ko’zda tutiladi. Mazkur jihat bir tomondan jamoa a’zolari o’rtasida yuzaga kelgan ishchanlik munosabati mazmunini ifoda etsa, ikkinchi tomondan, rahbarlik vazifasini bajaruvchi shaxslar tomonidan jamoa a’zolarining xatti-harakatlari va intilishlarini muvofiqlashtirish yo’lida tashkil etilayotgan boshqaruv faoliyati mohiyatini yoritishga xizmat qiladi.
Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a’zolari o’rtasidagi shaxslararo ma’naviy-psixologik munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashqil qiluvchi ayrim a’zolar o’rtasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi. Jamoaning har bir a’zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o’rinni egallaydi. O’quvchining jamoadagi o’rni uning shaxs sifatida shakllanishi va kamolotga erishishiga muhim ta’sir ko’rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo’lganda, jamoaning rasmiy etakchilari norasmiy munosabatlar tizimida ko’zga ko’ringan o’rinni egallagan holdagina u chinakam jamoa bo’la oladi. Shuningdek, norasmiy guruhlar (mikroguruhlar) umumjamoa ijtimoiy manfatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo’lgandagina jamoa o’zini chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin.
Maktab jamoasi tarkibida eng barqaror bo’g’in - bu muayyan sinflar negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Sinf jamoasi tarkibida o’quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faoliyat o’qish faoliyati sanaladi. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. Shuningdek, sinflar jamoalari negizida maktab jamoasi shakllanadi. Maktab jamoasi ikki muhim bo’g’in – o’qituvchilar jamoasi hamda o’quvchilar jamoasi asosida tarkib topadi. O’quv yurtlari jamoasi tarkibida o’quvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil etadi. O’quvchilar jamoasi - bu ijtimoiy ahvoli shuningdek, umumiy saylov organlari oldidagi umumiy javobgarlik, barcha a’zolarning huquq va burchlari tengligi asosidagi o’zaro birlikka ega o’quvchilar guruhidir.
Jamoaning vujudga kelish uchun to’rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab o’qituvchi butun guruhga talab qo’yadi hamda mazkur jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga alohida e’tibor qaratadi. Navbatdagi bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a’zolari oldiga ma’lum talablarni qo’yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa umumiy holda jamoaning har a’zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi. So’nggi (to’rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a’zosi o’z oldiga mustaqil ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo’yish layoqatiga ega bo’ladi. Jamoaga qo’yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi bosqichini aniqlovchi yorqin tashkiliy ko’rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati mazmuni, jamoa a’zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o’rtasidagi ijodiy hamkorlik, shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini ko’rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo’ladi. Jamoani shakllantirishda uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur.
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo’lishi ushbu davr uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o’qituvchi faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo’ladilar. Faollar o’qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar.
Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa faolining o’qituvchi talabini qo’llab-quvvatlash hamda o’z navbatida uning o’zi bu talablarni jamoa a’zolari zimmasiga qo’yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o’qituvchi jamoada paydo bo’lgan va u bilan bog’liq muammo, masalalarni yolg’iz o’zi hal qilmaydi. Jamoa faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orqali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni, jamoa o’z-o’zini boshqarishga o’tadi.
O’quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning muhim ishlarini o’quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishi, tadbirlarni o’tkazishga tiyyorgarlik, uni o’tkazish hamda faoliyat natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini ko’rsatuvchi omillar sanaladi.
Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida motiv (rag’bat)larning paydo bo’lishi, ijodiy hamkorlik va o’zaro yordam munosabatlarining tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi.
Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo’lishi, o’z burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o’z mavqelaridan noo’rin foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o’rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan “jamoa vijdoni” deya bergan ta’rifini eslab o’tish joizdir. Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo’lsada, ayni paytda uning o’ziga ham oshirilgan talablarning qo’yilishi maqsadga muvofiqdir.
Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to’xtab qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko’rsatayotgan kuch jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda to’xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa a’zolari bilan qarama-qarshi qo’yish xavfli tug’ilishi mumkin. Bu bosqichda jamoaning barcha a’zolarining alohida faollik ko’rsatishga erishishlari zarur sanaladi.
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichi. Jamoa faliyatida bu bosqich anchagina sermahsul hisoblanadi. A.S.Makarenkoning aniqlashiga ko’ra, bu davrda butun jamoa “ayrim o’zini chetga olib qoluvchi, injiq shaxs”larga talab qo’ya boshlaydi.
Jamoa ishiga ushbu bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a’zolari qiziqadi. Jamoa hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. O’qituvchi mazkur yo’nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a’zolari xatti-harakati jamoa bo’lib muhokama qilinadi, turli mavzularda suhbatlar va ma’ruzalar uyushtiriladi, o’quvchilar o’rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g’oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ’iboti tashkil etiladi. O’qituvchi jamoa a’zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a’zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo’shish imkonini beradigan o’zaro munosabatlarini shakllantirishga ta’sir ko’rsatadigan shakl va metodlardan foydalanadi.
Jamoaning har bir a’zosida, ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish ko’nikmasini hosil qila olishi jamoa a’zolari orasida barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi.
Jamoada barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi - uning a’zolarini ijobiy, madaniy-ma’rifiy mazmunga ega bo’lgan ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishlaridir.
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko’rsatib o’tilgan xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki jamoaning har bir a’zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni qo’ya boshlaydilar.
Jamoa rivojlanishining to’rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning barcha a’zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o’z-o’zlariga talablar qo’ya olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, har bir bosqich jamoa a’zolarining o’ziga nisbatan muayyan talab qo’yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo’yilgan har bir talab o’ziga xos yo’nalishi (masalan o’yindan umuminsoniyat baxti yo’lida kurashishiga intilish o’rtasidagi farq) bilan ajralib turadi.
To’rtinchi bosqich jamoa a’zolarining o’ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo’ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a’zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o’z-o’zini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi roli va o’rnini pasaytirmaydi. To’rtinchi bosqichda amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas’uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo’yish uchun mutlaqo qulay sharoit yaratiladi.
Bolalar jamoasi rivojining asosiy shart-sharoitlari.
Bugungi kunda o’qituvchi-olimlar (L.I.Nikova va boshqalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining mohiyatini tahlil qilar ekanlar, uni qo’yidagi uch bosqichga bo’ladilar:
a) jamoani dastlabki jipslashtirish;
b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a’zosini individual rivojlantirish;
v) jamoaning umumiy faoliyatini yo’lga qo’yish.
Jamoa hayotida muhim o’rin tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko’rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning etakchi ahamiyatini ta’kidlaydi.
A.S.Makarenko jamoa a’zolari o’rtasida yuzaga keluvchi munosabatlarining ichki xususiyatlariga katta ahamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng muhim quyidagi belgilarni ajratib ko’rsatgan edi:
1) major - doimiy tetiklik, o’quvchilarning faoliyat (harakat)ga tayyorliklari;
2) o’z jamoasining qadriyatlari mohiyatini tushunish, uning uchun g’ururlanish asosida o’z qadr-qimmatini anglash;
3) jamoa a’zolari o’rtasidagi do’stona birlik;
4) jamoaning har bir a’zosida qaror topgan do’stona birlik;
5) tarbiyali, ishchan harakatga yo’llovchi faollik;
6) hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish ko’nikmasi.
Jamoani shakllantirishda jamoa a’zolari va ularning faoliyatlariga qo’yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi.
Yagona talab o’quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jamoat joylari hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o’z ichiga oladi.
Puxta o’ylab qo’yilgan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning o’rnatilishini ta’minlaydi.
O’qituvchilar tomonidan qo’yilgan talablar quyidagi sharoitlarda ijobiy natija beradi:
1. Qo’yilayotgan talablar o’quvchi shaxsini hurmat qilish tuyg’usi bilan uyg’unlashgan bo’lishi kerak.
2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan holda qo’yilishi lozim.
3. Jamoaga nisbatan qo’yilayotgan talablar aniq bo’lishi lozim.
4. O’quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi hamda muomalasiga nisbatan qo’yilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi shart.
O’quvchi qo’yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab qo’yish metodikasini ham o’zlashtira olgan bo’lishi kerak.
O’quvchilar jamoasiga nisbatan talablarni qo’yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish hamda o’quvchilar faoliyat, shuningdek, qo’yilayotgan talablarning bajarilish holatini muntazam suratda nazorat qilib turishdan iborat.
O’quvchilarni talablar bilan tanishtirish ko’pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta’lim muassasasining direktori yoki o’quv ishlari bo’yicha direktr o’rinbosari istiqbol rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o’quvchilarni tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko’rsatish, keyinroq sinflar bo’yicha sinf majlislari yoki maxsus suhbatlarni uyushtirish asosida amalga oshiriladi.
Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan talablar bilan tanishtirish mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan qo’shib olib borilishi kerak. Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab ish. O’quvchilar talablar mohiyatini yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat hollarda ularga rioya qilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi.
Talablarning qo’yilishi jarayonida ularga o’quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o’rnatish lozim. Nazorat qilib borish turli shakllar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar. Qo’yilayotgan talablarning bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan nazorat muntazam ravishda, izchil olib borilishi va haqqoniy bo’lishi zarur. Olib borilgan nazorat natijalaridan o’quvchilarni ogoh etib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash bilan chambarchas bog’liq. Har bir o’qituvchining jamoani shakllantirish borasidagi harakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi.
Jamoa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib chiqadi.
Ishonchli, ishchan jamoa faolini yaratish uchun o’qituvchi o’quvchilar faoliyatini ularning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi har bir o’quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlash zarur.
Jamoa faolini shakllantirishda o’quvchilarning jamoadagi obro’sini ham inobatga olish lozim. Jamoa faoli tarkibini bolalarning o’zlari, albatta, o’qituvchi ishtirokida va rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq bo’ladi. O’qituvchi jamoa faoli bilan maslahatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil etadi.
Jamoa faolining har bir a’zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, ularning ma’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish maqsadga muvofiq. O’qituvchi aynan faolga oshirilgan talab qo’yadi. O’quvchilar jamoasida faol rahbarligida o’z-o’zini boshqarish jamoa a’zolaridan ayrimlarining boshqasi ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak.
Shu bois o’qituvchi faolni maqsadga muvofiq faoliyat yuritishini nazorat qilib borishi lozim.
O’quvchilar jamoasini shakllantirishda an’analar muhim o’rin tutadi. Jamoa an’analari jamoa a’zolari tomonidan birdek qo’llab-quvvatlanuvchi barqarorlashgan odatlar bo’lib, ularning mazmunida munosabatlar xususiyati hamda jamoaning ijtimoiy fikri yorqin ifodalanadi.
Jamoa an’analari shartli ravishda ikkiga bo’linadi:
a) kundalik faoliyat an’analari;
b) bayram an’analari.
Kundalik faoliyat an’analari o’quvchilarning o’quv faoliyati (o’zaro yordam turlari), va mehnat faoliyati (ko’chatlar o’tkazish, hasharlar uyushtirish va boshqalar)ni o’z ichiga oladi.
Bayram an’analariga ijtimoiy ahamiyatga ega turli voqea hamda hodisalar bilan bog’liq sanalar (xususan, “Alifbe bayrami”, “Mustaqillik bayrami”, “Navro’z bayrami”, “Xotira va qadrlash kuni” va boshqalar)ni nishonlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat kiradi.
An’anaviy bayramlar o’quv muassasalarida turlicha o’tkaziladi. O’quvchilar an’analar mohiyatini anglasalar, ularga nisbatan ongli munosabatda bo’lsalargina uning ta’sir kuchi yuqori bo’ladi.
An’analarning yuzaga kelishida o’quvchilarning unga nisbatan munosabati katta ahamiyatga ega. Maktab rahbariyati va o’qituvchilar o’quvchilar jamoasiga muayyan sanalarga bag’ishlab haddan ziyod ortiqcha tadbirni uyushtirish talabini qo’ymasligi zarur.
Tadbirlarni tashkil etish va o’tkazishda o’qituvchilar jamoasi yoki o’qituvchi tomonidan ushbu jarayonda o’quvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib borish, ularni an’analarni davom ettirishga o’rgatish masalasiga alohida e’tibor qaratishlari pedagogik jihatdan ijobiy natijalarni beradi.
Yuqorida bildirilgan fikrlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin.
1. Jamoa bir necha a’zo (kishi)lardan tashkil topgan muayyan guruh bo’lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy maqsad asosida birlashadi hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo’naltirilgan faoliyatni tashkil etadi.
2. Jamoa o’zida bir necha xususiyat (belgi)larni namoyon etadi.
3. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo’ysunadigan uzoq muddatli, murakkab jarayon bo’lib, u ko’pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlariga ko’ra to’rt bosqichdan iborat bo’ladi.
4. Jamoani shakllantirish o’ziga xos metodika asosida amalga oshriladi. Ushbu metodika doirasida jamoaga nisbatan talablarning qo’yilishi, jamoa faoli (aktivi)ni tarbiyalash masalasi alohida ahamiyatga egadir.
5. Jamoaning mustahkam bo’lishi, uning a’zolari o’rtasida o’zaro yordam hamda hamkorlikning qaror topishida jamoa an’analari muhim ahamiyat kasb etadi.
Didaktik tashkilotchilik, konstruktiv va kommunikativ qobiliyatini ifodalovchi ko’nikmalar, pedagogik munosabatni boshqarish hamda jamoaning ijodiy ishini tashkil eta olish qobiliyati.
Didaktik qobiliyatlar.Bu shunday qobiliyatlarki, ular o’quvchilarga o’quv materialini tushunarli, qiziqarli, aniq – ravshan va lo’nda qilib bayon etilishining asosini tashkil qiladi. O’qituvchining pedagogik mahorati o’quvchilarga o’quv materiali mazmunini tushunarli, qiziqarli va aniq bayon eta olishi bilangina chegaralanib qolmaydi. O’qituvchi, shuningdek, o’quvchilar ongini, Aqlini «uyg’ota olishi», «xayojonga keltirishi», «bezovta qilishi», o’quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg’otishi ham kerak.
O’qituvchidan zarur hollarda o’quv materialini o’zgartira olish, kiyin mavzuni oson, oddiyroq qilib, noaniq narsani tushunarli qilib o’quvchilarga etkaza olish ham talab etiladi. Albatta, qobiliyatli pedagog sinf o’quvchilari ruhiyatini, tarbiyalanganlik darajasini, bilim va kamolotini hisobga oladi hamda o’z darsini shunga yarasha tashkil etadi.
Tajribasiz, ba’zan o’z ustida ishlamaydigan va o’z pedagogik qobiliyatini rivojlantirishga intilmaydigan o’qituvchilar uchun ayrim o’quv materiallari oddiy, tushunarli, alohida izoxni talab etmaydigandek bo’lib ko’rinadi. Ular o’zlarini o’quvchilar o’rniga qo’yib ko’rmaydilar. Qobiliyatli, tajribali o’qituvchi esa ularni hisobga oladi, o’zi uchun tushunarli va oson bo’lgan mavzu o’quvchilarga tushunilishi kiyin, mavhum bir narsa bo’lishi mumkinligini biladi va shunga ko’ra ish tutadi. U mavzuni bayon etishning har akter va shaklini alohida o’ylab chiqadi, rejalaydi.
Materiallarni bayon etish paytida qobiliyatli o’qituvchi sinf o’quvchilarining qanday uzlashtirayotganliklarini bilib boradi, zarur bo’lsa bayon qilish usulini o’zgartiradi: lanjlik, loqaydlik, bo’shashishlarga barham berish uchun dam olishlariga imkon beradi va sinfda tagin ishchanlik vaziyati vujudga kelmaguncha ishini boshlamay turadi. Chunki ba’zan darsni juda tez sur’atda davom etishi, materialning murakkabligi, o’quvchilarning miya faoliyatini tumanlashtiradi va ularda muxofaza kiluvchi holatni vujudga keltiradi. Natijada o’qituvchining tushuntirishlari zarur darajada idrok qilinmaydi. O’qituvchining tushunish kiyin bo’lgan materialni tushunarli, osonroq, soddaroq qilib, o’quvchilarga moslashtirib bayon etib bera olish hislatlari haqida o’quvchilar odatda: «... Matematikadan dars beradigan o’qituvchimiz eng qiyin masalalarni ham aniq – ravshan va tushunarli qilib tushuntiradi. Bunday o’qituvchining qo’lida o’qigan sayin o’qiging keladi...»; «... Biologiya o’qituvchisi esa hech narsani aniq tushuntirib bera olmaydi. Barcha mavzularni zerikarli va noaniq – mujmal qilib tushuntiradi, bidirlab ko’p gapiradi, bir xil so’zlarni tez-tez takrorlab aytaveradi. Biz bunday o’qituvchini yoqtirmaymiz...», deydilar.
Xozirgi tushunchamizdagi kasbiy mahorat , shunchaki bilimlarni osonroq, hammabop va tushunarli qilib o’quvchilar ongiga etkazib berish qobiliyatinigina emas, balki, shu bilan birga o’quvchilarning mustaqil ishlarini, ularning bilish faolligini oqilona va moxirlik bilan boshqarib, ularni kerakli tomonga yunaltirib turishdan iborat qobiliyatni ham o’z ichiga oladi.
Kommunikativlik qobiliyati.Kommunikativlik shunday qobiliyatki, bunda o’qituvchi o’quvchilar bilan o’zaro to’g’ri muloqat o’rnatishi natijasida o’quvchilarda o’ziga nisbatan ishonch, xayrihoxlik uyg’otadi. Natijada o’quvchilar o’z o’qituvchisi bilan birga bo’lishga, o’qishga, jamoat ishlarida u bilan birga katnashishga xoziru – nozir bo’lishadi. Kommunikativ qobiliyatlar tashkilotchilik qobiliyatlari bilan birga uyg’unlashib ketsa o’quvchilarga yanada samaralirok ta’sir etishga yordam beradi va o’zaro shaxslararo to’g’ri munosabatlar o’rnatishni ta’min qiladi. O’quvchilarga to’g’ri muomala qila olish, bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o’zaro munosabatlar o’rnata bilish, pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi.
Kommunikativ qobiliyat – bu o’qituvchining tarbiyalanuvchilar bilan aloqa o’rnata olish faoliyatini tashkil qilishi uchun zarur bo’lgan bilim, malaka, ko’nikma va tajribasidir. O’qituvchining kommunikativ qobiliyati pedagogik faoliyat jarayonida shakllanadi. Buning uchun quyidagi asosiy shartlar mavjud:
o’quvchilarning yuz ifodasini o’qish va o’qish qobiliyati;
o’quvchining tashqi ko’rinishidan uning psixik holatini aniqlagan
holda uning adekvat modelini yasab chiqish;
o’qituvchi-o’quvchi bilan muloqot va muomala qilishga imkoniyat yarata bilishi kerak. Unga yo’l ochib berishi va yo’l berishi kerak;
o’qituvchi o’zini ota – onaning, o’quvchining o’rnida qo’ya bilishi va yuzaga kelgan vaziyatni ijobiy, ziddiyatsiz echishda ular kabi fikrlay olishi kerak.
Tashkilotchilik qobiliyati.Bu qobiliyat, birinchidan: o’quvchilar o’rtasida tashkilotchilik ishlarini olib bora olishida, ularni har turli ijtimoiy – foydali faoliyatga faol jalb eta olishi, sinf jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishida ko’rinadi. Ikkinchidan, bu shunday qobiliyatki, bunda o’qituvchi o’zining shaxsiy faoliyatini tashkil eta bilishi uchun unda aniqlik, tartib – intizom, mas’uliyat, shaylik, batartiblikning bo’lishidir. Qobiliyatli o’qituvchi o’z ishini to’g’ri rejalashtira olishi, ishini nazorat qilib borishi, tanqidiy baho berishi, shuningdek, vaqtni his eta bilishi, ya’ni ishni vaqtga karab to’g’ri taksimlay olishi kerak. Darhaqiqat, ko’pchilik hollarda dars davomida kutilmaganda ortiqcha sarflash hollari uchrab turadi. Ana shunda o’qituvchi darsning rejasini o’zgartira olishi, qolgan vaqtni to’g’ri taqsimlashi va darsdan ko’zlangan asosiy maqsadga to’la erishish qobiliyatiga ega bo’lishi zarur.
O’quvchilar o’z o’qituvchilari haqida turlicha fikrda bo’ladilar. Jumladan, ayrim o’quvchilar: «... Biz Sodiq akani juda yaxshi ko’ramiz. Ular sinfimizda bir zumda ishchanlik kayfiyatini uyushtirib, barchamizni o’zining puxtaligi, ozodaligi, epchilligi va tadbirkorligi bilan hayratda qoldiradi...» - desalar, ayrim o’quvchilar ... «Sobir akam ko’p ishga urinadi, ammo birortasini ham oxiriga etkazmaydi. Unga qarab bizning ham ishdan ixlosimiz qaytadi, xafsalamiz bir pul bo’ladi...» - deydilar. Yuqorida aytib o’tilganidek, o’qituvchining o’z ishini tashkil qila bilishi deganda uning o’z ishini to’g’ri rejalashtirib, uni nazorat qila olishi nazarda tutiladi. Tajribali o’qituvchilarda, shuningdek, vaqtga nisbatan o’ziga hos sezuvchanlik bo’ladi. Masalan, ular vaqtni seza bilishni urganish uchun dars rejasida yoki matnda vaqtni nazorat qilish maqsadida belgilar qo’yib borishni tavsiya etadilar. Jumladan: darsning 10,20,30 va boshqa minutlari davomida, agarda ko’zda tutilmagan vaqt ortib qolgan taqdirda foydalanish uchun qanday qo’shimcha materiallarni tayyorlash yoki vaqt etmay qolgan taqdirda qanday materialni keyingi darsga qoldirish mumkinligi haqida maslaxat beradilar.
4 – mavzu. Jamoada shaxsni tarbiyalash shakllari va usullari
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik modeli

Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 soat	Tinglovchilar soni -
O’quv mashg’ulotining shakli:	Ma’lumotli ma’ruza
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:	Jamoada va jamoa orqali tarbiyalash tarbiyaning eng muhim tamoyilaridan bir ekanligi. Jamoa odamlarning biror-bir muayyan ijtimoiy ahamiyati bo’lgan faoliyat asosida birlashuvlarining tashkiliy formasidir. Pedagogning vazifasi o’zini boshqara oladigan jamoani vujudga keltirish. Jamoada legal va nolegal liderlarni ajratib olish. Jamoada shaxsni tarbiyalashda yakka tartibda yondoshish, yondoshishni maqsadga qaratilganligi, shaxs haqida tushuncha, shaxsni tarbiyalashda muhitning roli, jamoada shaxsni tarbiyalash usullari, shaxsni shakllantirishning tamoyillari. O’quv – bilish faoliyati bilan bog’liq istiqbollar jamoa rivojlanishining barcha darajalarida muhimdir. «Ta’lim beruvchi – ta’lim oluvchi” dialogidan voz kechish va “Ta’lim beruvchi – guruh – ta’lim oluvchi” ko’rinishidagi uch tomonlama o’zaro munosabatga o’tish.
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tinglovchilarda jamoada shaxsni tarbiyalash shakllari va usullari haqidagi tushunchalarini mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar: 1.Mavzuni sharhlash. 2.Mavzuning asosiy maqsadini yoritib berish. 3.Turli nazariyalar bilan tanishtirish. Insonparvarlashgan peda-gogik g’oyalar haqida tushun-cha berish. Barkamol shahs tarbiyasi haqida tushuncha berish.	O’quv faoliyatining natijalari: 1.Mavzudagi asosiy tushunchalarni aytib berish. 2.Erkin shahsni shakllantirish tarbiyasi haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi. 3.Shaxs, jamoa, lider tushunchalarining ma’nosini anglash. 4.Barkamol shaks tushunchasi haqida ma’lumot oladilar.
Ta’lim metodi	Ma’ruza, suhbat,
Ta’limni tashkil etish shakli	Ma’ruza, frontal, umumjamoa
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Kompyuter bilan ta’minlangan auditoriya
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

Ma’ruzaning texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotlaridan kutilayotgan natijalar ma’lum qiladi. «Debat» bahs mavzusi.	Eshitib, yozib oladilar. 1.2. «Debat» bahs mavzusi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Tinglovchilarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor-savol javob o’tkazish. 2.2. O’qituvchi vizual mate-riallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon qiladi. 2.3. «Debat» bahs mavzusi. 2.4. Taqdimot tehnologiyasi yordamida asosiy tushunchalar bilan tanishtirish. 2.5. Jalb qiluvchi savollar bilan murojaat qiladi.	2.1. Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.2. O’ylaydi va yozib oladi. 2.3. « Debat » bahs mavzusi. 2.4. Shema va jadvallar mazmunini muhokama qila-di. Savol berib asosiy joy-larni yozib oladi. 2.5. Misollar keltiradi, eslab qoladi.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. « Debat » bahs mavzusining ustunini to’ldirishni so’raydi. 3.2. « Debat » bahs mavzusini bajarish orqali Tinglovchilar tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Mustahkamlash uchun vazifalar beradi.	3.1. «Debat» bahs mavzusini mustaqil bajarib, boshqa Tinglovchilarning ishlari bilan taqqoslaydi. 3.2. Topshiriqlarni yozma ravishda bajarib keladilar.

Tayanch konspekt
Shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchidir
Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lib, tarbiya jarayoni mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari, uni tashkil etish muammolarini o’rganadi.
Tarbiya - muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni.
Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga etkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.
Tarbiya metodi (yunoncha “metodos” – yo’l) tarbiya maqsadiga erishishning yo’li; tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullari. Maktab amaliyotiga tatbiq etilganda, metodlar – bu tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullaridir.
Suhbat. O’quvchi shaxsini g’oyaviy va ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda o’qituvchining jonli so’zi eng ta’sirchan usul hisoblanadi. Suhbat uchun mavzu tanlashda uning mazkur sinf o’quvchilari uchun dolzarbligi, o’quvchilarda ma’naviy-axloqiy ishonch uyg’otishning suhbat mazmuniga bo’lgan munosabatlari va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish zarur. Suhbat quyidagi mavzularda uyushtirilishi mumkin:
Namuna. O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy sifatlarni ko’rishlari va ibrat olishlari nihoyatda muhim.
O’z-o’zini baholash mavjud fazilatlari, xatti-harakati, xulq-atvorini tahlil qilish asosida o’z shaxsiga baho berishga yo’naltirilgan faoliyat usuli.

Shahsga jamoaviy tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning shakl va metodlari.

Shaxsning jamoada qaror topishi. Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi muayyan jamiyat a’zosi bo’lib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan ma’naviy-axloqiy, shuningdek, huquqiy me’yorlar mohiyatini o’zlashtiradi. Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi mehnat faoliyatini yo’lga qo’yadi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini qondirish yo’lida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi.
Shaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud bo’la olmaydi. Buning misoli sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin. Garchi, inson bolasi bo’lsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish ko’nikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha olmaydi.
Bola yoshligidan o’yin, mehnat va o’qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki o’zligini anglash uchun ham imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bo’lishi, uning jamoa ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy faollikni yuzaga keltiradi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o’rni va roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq, unda kechayotgan o’zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub bo’lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, alloma o’qitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi.
Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson blshqalar bilan munosabatda bo’lish, ularning yordami va qo’llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana shu ehtiyojni qondirish yo’lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga etaklaydi, deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o’zaro yordam, hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o’rnini belgilab beradi.

Jamoa haqida tushuncha. Jamoa (lotincha «kollektivus» so’zining tarjimasi bo’lib, yig’ilma, omma, birgalikdagi majlis, birlashma, guruh) bir necha a’zo (kishi)lardan iborat bo’lib, ijtimoiy ahamiyatga ega umumiy maqsad asosida tashkil topgan guruh demakdir. Zamonaviy talqinda «jamoa» tushunchasi ikki xil ma’noda ishlatiladi. Birinchidan, jamoa deganda bir necha kishilarning muayyan maqsad yo’lida birlashuvidan iborat tashkiliy guruhi tushuniladi (masalan ishlab chiqarish jamoasi, zavod jamoasi, o’quv yurti jamoasi, xo’jalik jamosi va hokazo). Ikkinchidan, jamoa deganda yuqori darajada uyushtirilgan guruh tushuniladi. Chunonchi, o’quvchilar jamoasi yuqori darajada uyushtirilgan birlashma hisoblanadi.

Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo’lgan tamoyillardan biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi rol o’ynashi to’g’risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davrlaridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari o’rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan birgalikda rivojlanshini ta’minlaydi. Lekin har qanday guruhni ham jamoa deb hisoblab bo’lmaydi. Jamoa bir qator belgilarga egadirki, mazkur belgilar jamoani kishilarning etarli darajada uyushgan har qanday guruhdan ajratib turadi.
O’quvchilar jamoasi o’ziga xoslik kasb etuvchi muhim belgilarga egadir. Quyida jamoa va uning xususiyatlari (belgilari) borasida so’z yuritamiz.
Jamoa ijtimoiy jamiyatning bir qismi hisoblanadi, unda ijtimoiy hayot va kishilik munosabatlarining barcha me’yorlari o’z ifodasini topadi. Zero, jamoa jamiyatdagi mavjud munosabatlar tizimida namoyon bo’lar ekan, jamoa va ijtimoiy jamiyat maqsadi, intilishida o’zaro birlik, uzviylik, aloqadorlik yuzaga keladi.
Shu bois jamoa hayotining aniq (yagona) maqsadga qaratilganligi va ijtimoiy-g’oyaviy xususiyat kasb etishi uning etakchi belgisi sanaladi.
Har bir jamoa boshqa jamoalar bilan uzviy aloqadorlikda mavjud bo’ladi. Muayyan jamoaning har bir a’zosi jamiyat ijtimoiy faoliyatini tashkil etish jarayonida o’z jaomasi bilan birgalikda ishtirok etadi. Jamoa a’zolarini intilishlarini tushunish, jamoa oldiga qo’yilgan maqsad mohiyatini chuqur his etish hamda uning shaxsni shakllantirishdagi o’rni va rolini to’g’ri baholay olish jamoa a’zolarining umumiy va xususiy (shaxsiy) maqsad, qiziqishi, ehtiyoj va faoliyatlari o’rtasidagi birlikni namoyon etadi hamda jamoaning bo’linishga yo’l qo’ymaydi.
Har bir jamoa o’z-o’zini boshqarish organiga ega va umumiy jamoaning uzviy qismi sanaladi. Shuningdek, u maqsadning birligi va tashkil qilish xususiyatlari orqali umummilliy jamoa bilan bog’lanadi. Ijtimoiy jamiyat ehtiyojini qondirishga yo’naltirilgan birgalikdagi faoliyat jamoaning navbatdagi muhim xususiyatidir. Jamoa faoliyatining ijtimoiy-g’oyaviy yo’nalishi ham jamoaning faoliyati mazmunida o’z aksini topishi muhim ahamiyatga egadir.
Jamoa xususiyatini aniqlashda kishilar guruhining yagona ijtimoiy tizimini o’rnata olishdagi usuli, ya’ni, jamoani tashkil qilish usuli ham muhim hisoblandi.
Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa, xususan, uning a’zolari o’rtasida o’zaro ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun g’amxo’rlik, o’zaro yordam, jamoa manfaati uchun qayg’urish, mazkur yo’lda amaliy harakatlarni tashkil etish hamda javobgarlik hissi qaror topadi.
Birgalikdagi faoliyat umumjamiyat ishi uchun ma’suliyat hissini uyg’ota borib, jamoa a’zolarini bir-biriga yaqinlashtiradi, a’zolarda jamoaga mansublik hissini paydo bo’lishiga ko’maklashadi, jamoa bilan munosabatda bo’lish ehtiyojini oshiradi. Jamoa a’zolari orasida o’zaro hissiy birlik (bir-birini yoqtirish hissi) yuzaga keladi. Ushbu munosabat ko’pincha o’z-o’zidan paydo bo’ladi hamda ular o’qituvchiik ta’sir ko’rsatish uchun qo’l keladi. Jamoa a’zolari o’rtasidagi ruhiy birlik mazmuni ular orasida hosil bo’lgan ishchanlik faoliyatining xarakteriga bevosita bog’liqdir.
Jamoaning rasmiy (ishchanlik) va norasmiy (hissiy) tuzilishini bir-biridan farqlash lozim. Jamoaning rasmiy tuzilishi deganda jamoa faoliyatining turli ko’rinishlarini amalga oshirish uchun zarur bo’ladigan tashkiliy jihatlari ko’zda tutiladi. Mazkur jihat bir tomondan jamoa a’zolari o’rtasida yuzaga kelgan ishchanlik munosabati mazmunini ifoda etsa, ikkinchi tomondan, rahbarlik vazifasini bajaruvchi shaxslar tomonidan jamoa a’zolarining xatti-harakatlari va intilishlarini muvofiqlashtirish yo’lida tashkil etilayotgan boshqaruv faoliyati mohiyatini yoritishga xizmat qiladi.
Norasmiy tuzilma jamoaning barcha a’zolari o’rtasidagi shaxslararo ma’naviy-psixologik munosabatlarning umumiy tizimi va mikroguruhni tashqil qiluvchi ayrim a’zolar o’rtasidagi tanlash munosabatlari mazmunini ifodalaydi. Jamoaning har bir a’zosi mavjud munosabatlar tizimida u yoki bu o’rinni egallaydi. O’quvchining jamoadagi o’rni uning shaxs sifatida shakllanishi va kamolotga erishishiga muhim ta’sir ko’rsatadi. Maktab yoki sinfdagi rasmiy va norasmiy tuzilmalar bir-biriga muvofiq bo’lganda, jamoaning rasmiy etakchilari norasmiy munosabatlar tizimida ko’zga ko’ringan o’rinni egallagan holdagina u chinakam jamoa bo’la oladi. Shuningdek, norasmiy guruhlar (mikroguruhlar) umumjamoa ijtimoiy manfatlari uchun kurashuvchi guruhlar bo’lgandagina jamoa o’zini chinakam jamoa tarzida namoyon etishi mumkin.

Komil inson shahsini tarbiyalashda jamoaning roli va ahamiyati.

Yashash joylarida o’zaro birikkan bolalar guruhlari qanchalik ahil va inoq munosabat asosida tashkil topgan bo’lmasin haqiqiy jamoa bo’la olmaydi. Chinakam jamoa ijtimoiy ahamiyatga moyillik faoliyatini tashkil eta olishi, jamoa a’zolari o’rtasida o’zaro hamkorlik va ishchanlik xarakteridagi aloqa va munosabalarni qaror toptirishi lozim. Jamoaning majburiylik belgisi unga o’qituvchiik rahbarlikning yo’lga qo’yilishidir.
Shunday qilib, jamoa bir necha (a’zo) kishidan iborat guruh bo’lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy maqsad asosida tashkil topadi. Jamoa tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyat uning oldiga qo’yilgan maqsad mazmunini ifoda etadi. Jamoa a’zolari o’rtasida qaror topgan o’zaro birlik, shuningdek, ular o’rtasida tashkil etiluvchi munosabat jarayonidagi tenglik jamoaga rahbarlik qilish, jamoa a’zolarining guruh etakchilariga bo’ysunishlari, shuningdek, ular tomonidan jamoa oldidagi javobgarlik hissini anglashlari uchun zamin yaratadi.
Jamoa va uni shakllantirish o’qituvchiik faoliyatining maqsadi hisoblanidi. Muhim tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega bo’lgan sub’ektlarning alohida namuna ko’rsatishlari jamoani shakllantirishning muhim vositasi bo’lib, ushbu vosita yordamida jamoaning barcha yoki muayyan a’zosini tarbiyalash ijobiy samaralar beradi.
Jamoa tomonidan hal etilishi ko’zda tutilgan etakchi tarbiyaviy vazifa shaxsni har tomonlama tarbiyalash, unda ijobiy sifatlarni tarbiyalash hamda mustahkam hayotiy pozitsiyani qaror toptirishdan iboratdir.
Umumiy o’rta ta’lim hamda o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida jamoani shakllantirish mas’uliyatli vazifa sanaladi.
Maktab jamoasi tarkibida eng barqaror bo’g’in - bu muayyan sinflar negizida shakllangan jamoalar sanaladi. Sinf jamoasi tarkibida o’quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faoliyat o’qish faoliyati sanaladi. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib topadi. Shuningdek, sinflar jamoalari negizida maktab jamoasi shakllanadi. Maktab jamoasi ikki muhim bo’g’in – o’qituvchilar jamoasi hamda o’quvchilar jamoasi asosida tarkib topadi. O’quv yurtlari jamoasi tarkibida o’quvchilar jamoasi asosiy qismni tashkil etadi. O’quvchilar jamoasi - bu ijtimoiy ahvoli shuningdek, umumiy saylov organlari oldidagi umumiy javobgarlik, barcha a’zolarning huquq va burchlari tengligi asosidagi o’zaro birlikka ega o’quvchilar guruhidir.
O’quvchilar jamoasi unga rahbarlikni olib boruvchi o’qituvchilar hamda bolalardan iborat jamoaning murakkab birlashmasi bo’lib, o’z-o’zini nazorat qilish hamda o’z-o’zini boshqarish huquqi, shuningdek, o’ziga xos psixologik muhit va an’analariga ega bo’ladi.
Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo’ysunadigan uzoq muddatli murakkab jarayondir.

Bolalar jamoasining shakllanish bosqichlari. Jamoaning vujudga kelish uchun to’rt bosqich zarur. Jamoaning shakllanish bosqichlarida dastlab o’qituvchi butun guruhga talab qo’yadi hamda mazkur jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga alohida e’tibor qaratadi. Navbatdagi bosqichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a’zolari oldiga ma’lum talablarni qo’yadi. Uchinchi bosqichda esa jamoa umumiy holda jamoaning har a’zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab qiladi. So’nggi (to’rtinchi) bosqichda esa jamoaning har bir a’zosi o’z oldiga mustaqil ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni qo’yish layoqatiga ega bo’ladi. Ushbu jarayon mohiyatini qo’yidagicha bayon etish mumkin:

Jamoaga qo’yilayotgan talablar mazmunidagi farq jamoa rivojlanishi bosqichini aniqlovchi yorqin tashkiliy ko’rsatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati mazmuni, jamoa a’zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular o’rtasidagi ijodiy hamkorlik, shuningdek, ularning xulq-atvori axloqiy kamolot darajalarini ko’rsatuvchi muhim belgilar sifatida namoyon bo’ladi. Jamoani shakllantirishda uning hayotini belgilovchi ichki jarayonining mohiyatini inobatga olish zarur.
Jamoaning shakllanish bosqichlarini belgilash shartli hisoblanadi, zero, jamoaning shakllanishi muayyan chegara yoki oraliqqa ega emas. Shunga qaramay o’qituvchiik nuqtai nazardan jamoaning shakllanishini muayyan bosqichlarga ajratish juda muhimdir. Bolalar jamoasini ma’lum rivojlanish bosqichlarga ajratish alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar jamoasi rivojlanishining har bir bosqichi jamoa a’zolariga nisbatan samarali o’qituvchiik ta’sir ko’rsatishning maqbul shakl va metodlarini tanlash imkonini beradi.
Jamoa rivojlanishining birinchi bosqichi. Mazkur bosqichda talab faqat o’qituvchilar tomonidan qo’yiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlang’ich nuqtasidir. Ushbu davrdagi jammoa hali tarbiyalovchi jamoa bo’lmay, balki «tashkil etuvchi birlik» (sinf yoki guruh) hisoblanadi. Ushbu bosqichda o’quvchilar o’qituvchi tomonidan talablarning qo’yilishiga e’tiborsiz qaraydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil qilish va ularni muayyan (yagona) maqsad atrofida birlashtirishga erishish orqaligina jamoa qaror topadi. O’quvchilarning jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta sekin boyib boradigan tajriba, faoliyat natijasini birgalikda muhokama qilish, qilinajak ishlarni rejalashtirish jamoa a’zolarida mas’uliyat, javobgarlik, faoliyat biriligi, shuningdek, ishchanlik munosabatining paydo bo’lishi, shuningdek, o’quvchilarda jamoa faoliyatiga nisbatan qiziqishni paydo bo’lishiga olib keladi. Bolalarning jamoa faoliyatini tashkil etish borasdagi tajribaga ega emasliklari bois so’z yuritilayotgan bosqichda o’qituvchining asosiy maqsadi jamoa a’zolarini oddiy tarzda uyushtirishdan iborat bo’ladi.
Ushbu bosqichda o’qituvchining talabchanligi, jamoaning barcha a’zolariga birday talabni qo’ya olishi, u tomonidan qo’yilayotgan talabning qat’iyligi, izchilligi hamda murosasizligi muhim omil hisoblanadi. Bu vaziyatda o’qituvchining «hukmdorlik» davri uzoq davom etishi mumkin emasligi, bir qarashda intizomning vujudga kelganligi ma’lum bo’lsada, ayni vaqtda guruh a’zolarining faolliklarini rivojlantirish uchun zarur bo’luvchi sharoitning hali mavjud bo’la olmaganligini hisobga olish zarur.
Jamoa hayotining birinchi bosqichida jamoa faolining paydo bo’lishi ushbu davr uchun xarakterli hodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruhning shunday a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofiq tarzda harakat qiladilar, o’qituvchi faoliyati va talabiga nisbatan xayrixohlik bilan munosabatda bo’ladilar. Faollar o’qituvchining yaqin yordamchilari sifatida ish olib boradilar.
Jamoa rivojlanishining ikkinchi bosqichi. Ushbu bosqich jamoa faolining o’qituvchi talabini qo’llab-quvvatlash hamda o’z navbatida uning o’zi bu talablarni jamoa a’zolari zimmasiga qo’yishi bilan tafsiflanadi. Endilikda o’qituvchi jamoada paydo bo’lgan va u bilan bog’liq muammo, masalalarni yolg’iz o’zi hal qilmaydi. Jamoa faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orqali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu bosqichda jamoa hayotini tashkil qilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni, jamoa o’z-o’zini boshqarishga o’tadi.
O’quvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrining muhim xususiyati sanaladi. Ikkinchi bosqichda jamoaning muhim ishlarini o’quvchilar tomonidan mustaqil rejalashtirilishi, tadbirlarni o’tkazishga tiyyorgarlik, uni o’tkazish hamda faoliyat natijalarini muhokama qilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini ko’rsatuvchi omillar sanaladi.
Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida motiv (rag’bat)larning paydo bo’lishi, ijodiy hamkorlik va o’zaro yordam munosabatlarining tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi.
Jamoada mustaqil faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli beqiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a’zolari orasida hurmat qozona olishi, ularga namuna bo’lishi, o’z burchlarini aniq va puxta bajarishi hamda o’z mavqelaridan noo’rin foydalanmasliklari juda muhimdir. Bu o’rinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan «jamoa vijdoni» deya bergan ta’rifini eslab o’tish joizdir. Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (huquqlar)ga ega bo’lsada, ayni paytda uning o’ziga ham oshirilgan talablarning qo’yilishi maqsadga muvofiqdir.
Jamoaning rivojlanishi bu bosqichda to’xtab qolishi mumkin emas, chunki faoliyat ko’rsatayotgan kuch jamoaning bir qismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu bosqichda to’xtatib qolinsa, jamoa faolining guruhning boshqa a’zolari bilan qarama-qarshi qo’yish xavfli tug’ilishi mumkin. Bu bosqichda jamoaning barcha a’zolarining alohida faollik ko’rsatishga erishishlari zarur sanaladi.
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichi. Jamoa faliyatida bu bosqich anchagina sermahsul hisoblanadi. A.S.Makarenkoning aniqlashiga ko’ra, bu davrda butun jamoa «ayrim o’zini chetga olib qoluvchi, injiq shaxs»larga talab qo’ya boshlaydi.
Jamoa ishiga ushbu bosqichda faqat faolgina emas, balki uning butun a’zolari qiziqadi. Jamoa hayotidagi uchinchi bosqich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. O’qituvchi mazkur yo’nalishda maqsadga muvofiq va izchil ish olib borgan sharoitdagina ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maqsadda u yoki bu tadbir rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a’zolari xatti-harakati jamoa bo’lib muhokama qilinadi, turli mavzularda suhbatlar va ma’ruzalar uyushtiriladi, o’quvchilar o’rtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-g’oyaviy, axloqiy, estetik, ekologik, huquqiy, iqtisodiy va hokazo bilimlarning targ’iboti tashkil etiladi. O’qituvchi jamoa a’zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a’zolarining ijodiy tajribasiga hissa qo’shish imkonini beradigan o’zaro munosabatlarini shakllantirishga ta’sir ko’rsatadigan shakl va metodlardan foydalanadi.
Jamoaning har bir a’zosida ijtimoiy ahamiyatli faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish ko’nikmasini hosil qila olishi jamoa a’zolari orasida barqaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi.
Jamoada barqaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi - uning a’zolarini ijobiy, madaniy-ma’rifiy mazmunga ega bo’lgan ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishlaridir.
Jamoa rivojlanishining uchinchi bosqichda ko’rsatib o’tilgan xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu bosqichda jamoa faoligina emas, balki jamoaning har bir a’zosi bir-birlariga nisbatan axloqiy mazmundagi talablarni qo’ya boshlaydilar.
Jamoa rivojlanishining to’rtinchi bosqichi. Bu bosqich uning barcha a’zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida o’z-o’zlariga talablar qo’ya olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, har bir bosqich jamoa a’zolarining o’ziga nisbatan muayyan talab qo’yishi bilan tavsiflanadi, ammo qo’yilgan har bir talab o’ziga xos yo’nalishi (masalan o’yindan umuminsoniyat baxti yo’lida kurashishiga intilish o’rtasidagi farq) bilan ajralib turadi.
To’rtinchi bosqich jamoa a’zolarining o’ziga nisbatan yuksak axloqiy talablar qo’ya olishlari bilan ahamiyatlidir. Jamoaning hayoti va faoliyati mazmuni jamoa a’zolarining har biri uchun shaxsiy ehtiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni o’z-o’zini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Biroq bu holat jamoaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi roli va o’rnini pasaytirmaydi. To’rtinchi bosqichda amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas’uliyatlidir. Mazkur bosqichda jamoa oldiga istiqbolli, yuksak va murakkab talablarni qo’yish uchun mutlaqo qulay sharoit yaratiladi.
Bugungi kunda o’qituvchi-olimlar (L.I.Nikova va boshqalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining mohiyatini tahlil qilar ekanlar, uni qo’yidagi uch bosqichga bo’ladilar:
a) jamoani dastlabki jipslashtirish;
b) jamoani shakllantirish asosida uning har bir a’zosini individual rivojlantirish;
v) jamoaning umumiy faoliyatini yo’lga qo’yish.
Jamoa hayotida muhim o’rin tutuvchi har bir bosqichni ajratib ko’rsatish yuqorida bayon etilgan fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning etakchi ahamiyatini ta’kidlaydi.
O’quvchilarda intizomlilikni tarbiyalashning usul va metodlari

A.S.Makarenko jamoa a’zolari o’rtasida yuzaga keluvchi munosabatlarining ichki xususiyatlariga katta ahamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng muhim quyidagi belgilarni ajratib ko’rsatgan edi:

1) major - doimiy tetiklik, o’quvchilarning faoliyat (harakat)ga tayyorliklari;
2) o’z jamoasining qadriyatlari mohiyatini tushunish, uning uchun g’ururlanish asosida o’z qadr-qimmatini anglash;
3) jamoa a’zolari o’rtasidagi do’stona birlik;
4) jamoaning har bir a’zosida qaror topgan do’stona birlik;
5) tarbiyali, ishchan harakatga yo’llovchi faollik;
6) hissiyotni boshqara olish hamda muloqot odobiga amal qilish ko’nikmasi.
Jamoani shakllantirishda jamoa a’zolari va ularning faoliyatlariga qo’yiladigan yagona talablar muhim ahamiyat kasb etadi.
Yagona talab o’quvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashqari ishlar vaqtidagi, shuningdek, jamoat joylari hamda oiladagi xulq-atvor qoidalarni o’z ichiga oladi.
Puxta o’ylab qo’yilgan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning o’rnatilishini ta’minlaydi.
O’qituvchilar tomonidan qo’yilgan talablar quyidagi sharoitlarda ijobiy natija beradi:
1. Qo’yilayotgan talablar o’quvchi shaxsini hurmat qilish tuyg’usi bilan uyg’unlashgan bo’lishi kerak.
2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni hisobga olgan holda qo’yilishi lozim.
3. Jamoaga nisbatan qo’yilayotgan talablar aniq bo’lishi lozim.
4. O’quvchilarning tashqi qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi hamda muomalasiga nisbatan qo’yilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat qilishi shart.
O’quvchi qo’yilayotgan talablar hajmi va tizimini bilibgina qolmasdan, talab qo’yish metodikasini ham o’zlashtira olgan bo’lishi kerak.
O’quvchilar jamoasiga nisbatan talablarni qo’yish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirish, talablarning ahamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish hamda o’quvchilar faoliyat, shuningdek, qo’yilayotgan talablarning bajarilish holatini muntazam suratda nazorat qilib turishdan iborat.
O’quvchilarni talablar bilan tanishtirish ko’pincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta’lim muassasasining direktori yoki o’quv ishlari bo’yicha direktr o’rinbosari istiqbol rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan o’quvchilarni tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim hollarda amalda ko’rsatish, keyinroq sinflar bo’yicha sinf majlislari yoki maxsus suhbatlarni uyushtirish asosida amalga oshiriladi.
Xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan talablar bilan tanishtirish mazkur talablar ustida mashq qildirish bilan qo’shib olib borilishi kerak. Xulq-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha murakkab ish. O’quvchilar talablar mohiyatini yaxshi anglashlari mumkin, biroq aksariyat hollarda ularga rioya qilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashq qildirish madaniy xulq-atvorni odatga aylantiradi.
Talablarning qo’yilishi jarayonida ularga o’quvchilarning amal qilishi ustidan nazorat o’rnatish lozim. Nazorat qilib borish turli shakllar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulq-atvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun stendda baholarni qayd etib borish va boshqalar. Qo’yilayotgan talablarning bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan nazorat muntazam ravishda, izchil olib borilishi va haqqoniy bo’lishi zarur. Olib borilgan nazorat natijalaridan o’quvchilarni ogoh etib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash bilan chambarchas bog’liq. Har bir o’qituvchining jamoani shakllantirish borasidagi harakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi.
Jamoa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan ehtiyoji mazmunidan kelib chiqadi.
Ishonchli, ishchan jamoa faolini yaratish uchun o’qituvchi o’quvchilar faoliyatini ularning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulq-atvorini kuzatib borishi har bir o’quvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layoqatini aniqlash zarur.
Jamoa faolini shakllantirishda o’quvchilarning jamoadagi obro’sini ham inobatga olish lozim. Jamoa faoli tarkibini bolalarning o’zlari, albatta, o’qituvchi ishtirokida va rahbarligida tanlasa maqsadga muvofiq bo’ladi. O’qituvchi jamoa faoli bilan maslahatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil etadi.
Jamoa faolining har bir a’zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, ularning ma’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidan hisobot berib borishlariga erishish maqsadga muvofiq. O’qituvchi aynan faolga oshirilgan talab qo’yadi. O’quvchilar jamoasida faol rahbarligida o’z-o’zini boshqarish jamoa a’zolaridan ayrimlarining boshqasi ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak.
Shu bois o’qituvchi faolni maqsadga muvofiq faoliyat yuritishini nazorat qilib borishi lozim.
O’quvchilarning o’z-o’zini boshqarishi bu o’qituvchilar tomonidan tashkil qilinadigan jamoa ishini uyushtirish va boshqarishda o’quvchilarning faol ishtirok etishidir. O’z-o’zini boshqarishning shakllari orasida jamoa a’zolarining yig’ilishi, konferentsiyasi hamda turli komissiyalar (masalan, o’quv komissiyasi yoki tozalik komissiyasi) faoliyati muhim o’rin tutadi.
O’quvchilar jamoasini shakllantirishda an’analar muhim o’rin tutadi. Jamoa an’analari jamoa a’zolari tomonidan birdek qo’llab-quvvatlanuvchi barqarorlashgan odatlar bo’lib, ularning mazmunida munosabatlar xususiyati hamda jamoaning ijtimoiy fikri yorqin ifodalanadi.
Jamoa an’analari shartli ravishda ikkiga bo’linadi:
a) kundalik faoliyat an’analari;
b) bayram an’analari.
Kundalik faoliyat an’analari o’quvchilarning o’quv faoliyati (o’zaro yordam turlari), va mehnat faoliyati (ko’chatlar o’tkazish, hasharlar uyushtirish va boshqalar)ni o’z ichiga oladi.
Bayram an’analariga ijtimoiy ahamiyatga ega turli voqea hamda hodisalar bilan bog’liq sanalar (xususan, «Alifbe bayrami», «Mustaqillik bayrami», «Navro’z bayrami», «Xotira va qadrlash kuni» va boshqalar)ni nishonlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat kiradi.
An’anaviy bayramlar o’quv muassasalarida turlicha o’tkaziladi. O’quvchilar an’analar mohiyatini anglasalar, ularga nisbatan ongli munosabatda bo’lsalargina uning ta’sir kuchi yuqori bo’ladi.
An’analarning yuzaga kelishida o’quvchilarning unga nisbatan munosabati katta ahamiyatga ega. Maktab rahbariyati va o’qituvchilar o’quvchilar jamoasiga muayyan sanalarga bag’ishlab haddan ziyod ortiqcha tadbirni uyushtirish talabini qo’ymasligi zarur.
Tadbirlarni tashkil etish va o’tkazishda o’qituvchilar jamoasi yoki o’qituvchi tomonidan ushbu jarayonda o’quvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib borish, ularni an’analarni davom ettirishga o’rgatish masalasiga alohida e’tibor qaratishlari pedagogik jihatdan ijobiy natijalarni beradi.
Jamoa va uning shaxsni shakllanishidagi o’rni va roli muammosi yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar shaxs va jamoa o’rtasidagi munosabatlarning rivojlanishi borasida quyidagi andozaning yaratilishini ta’minlaydi:

O’quvchilar jamoasi ijtimoiy-foydali ahamiyat kasb etuvchi umumiy maqsad va birgalikdagi faoliyatga asosan jipslashgan o’quvchilar birlashmasi, guruhidir. O’quvchilar jamoasi (shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilari jamoasi)ga rasmiy saylangan (tayinlangan) o’quvchi hamda o’qituvchilar yo’lboshchilik qiladi. Ular sirasiga guruh rahbari, guruh faollari (xususan, guruh etakchisi (starosta), «Kamolot» tashkilotining guruh bo’limi raisi, tozalik komissiyasi raisi, devoriy gazeta muharriri va boshqalar).

Bolalar jamoalarida rasmiy etakchilar bilan birga norasmiy yo’lboshchilarning mavjudligi ko’zga tashlanadi. Odatda rasmiy yo’lboshchilar tarkibini a’lo baholarga o’qiydigan, jamoa ishlarida faol ishtirok etuvchi o’quvchilar tashkil etsa, norasmiy liderlar garchi bu kabi sifatlarni namoyon etmasalarda, ayrim sifatlariga ko’ra tengdoshlarini o’z ortlaridan ergashtira oladilar. Bunday o’quvchilar boshqalardan jismonan kuchliligi, qat’iyatliligi, hech narsadan cho’chimasligi, o’ziga bo’lgan ishonchi bilan ajralib turadilar. Norasmiy liderlarning ma’naviy-axloqiy qiyofasi boshqa o’quvchilarga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bois sinf rahbari hamda maktab pedagogik jamoasi bunday liderlarning faoliyatini bevosita va bilvosita nazorat qilib borishlari zarur.
O’quvchilar uyushmasiga pedagogik rahbarlik, yuqorida qayd etilganidek, aksariyat holatlarda sinf rahbari tomonidan amalga oshiriladi. Shu sababli sinf rahbari guruhning umumiy hamda har bir a’zosining individual xususiyatlarini bilishi, ularni inobatga olgan holda jamoaga yondashishi zarur. Sinf rahbarining norasmiy liderlar va ularning shaxsi haqida to’laqonli ma’lumotlarga ega bo’lishi pedagogik faoliyatni samarali tashkil etishga yordam beradi.
Yuqorida bildirilgan fikrlardan quyidagi xulosalarga kelish mumkin.
1. Jamoa bir necha a’zo (kishi)lardan tashkil topgan muayyan guruh bo’lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy maqsad asosida birlashadi hamda mazkur maqsadni amalga oshirish uchun yo’naltirilgan faoliyatni tashkil etadi.
2. Jamoa o’zida bir necha xususiyat (belgi)larni namoyon etadi.
3. Jamoani shakllantirish muayyan qonuniyatlarga bo’ysunadigan uzoq muddatli, murakkab jarayon bo’lib, u ko’pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlariga ko’ra to’rt bosqichdan iborat bo’ladi.
4. Jamoani shakllantirish o’ziga xos metodika asosida amalga oshriladi. Ushbu metodika doirasida jamoaga nisbatan talablarning qo’yilishi, jamoa faoli (aktivi)ni tarbiyalash masalasi alohida ahamiyatga egadir.

Shahsini har tomonlama kamol topshirish.

Aqliy tarbiya shahsni har tomonlama tarqqiy ettirishda alohida va muhim urin egallaydi.
Aqliy tarbiyaga uz vaqtida Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, al-Horazmiy, Ulugbek kabi ulug allomalarimiz juda katta e’tibor bilan qarashgan. "Aqlli deb shunday kishiga aytiladiki, - deb yozadi Forobiy, - unda utkir zehn - idrok bulishi bilan birga fazilati ham bulsin. Bunday kishi uzining butun qobiliyati va idrokiga yahshi ishlarni amalga oshirishga. yomon ishlardan uzini saqlashga va tortishga qaratgan bulmogi lozim. Shunday odamnigina aqlli va tugri fikr yurituvchi deb atash mumkin". Yoki bulmasa Abu Bakr Muhammad al Horazmiy shunday deydi: " Aqlli kishi ikki yomon ishdan yahshisini tanlab oladi va ikkita ishonchli kishining eng adolatlisiga yon bosadi". Imom Buhoriy hadislarining birida shunday deyilgan: "Paygambarlardan "Islomda qaysi amal afzal hisoblanadi, deb surashibdi. Shunda u kishi: "Tilidan ham, qulidan ham boshqalarga zarari etmaydigan amal barcha amallardan afzaldur, deb javob berdilar". Paygambarimizning bu javobi ham aynan aqlli kishining sifatlariga monanddir.
Hozirgi ilmiy - tehnika rivojining ta’siri o’quvchilardan uqishga va mehnatga ongli munosabatda bulishni talab etmoqda.
O’quvchilarning chuqur va mustahkam bilim olishi uchun sinf rahbari olib boradigan ishlar mazmuni quyidagilardan iboratdir.
Jamiyat va har bir kishining hayoti uchun ta’limning ijtimoiy ahamiyatini uz vaqtida ma’lumot olish, chuqur va puhta bilim egallash zarurligini o’quvchilarga tushuntirish.
Uzining asosiy ijtimoiy vazifasi sifatida uqishga ongli va mas’uliyatni sezib munosabatda bulishni, maktab va o’quvchi talablarini bajarishda ongli intizomni tarbiyalash.
A’lochi o’quvchilar kuchi bilan uqishda orqada qoluvchi bolalarga urtoqlarcha uzaro yordamni kuchaytirish.
Uz bilimlarini tuhtovsiz takomillashtirib borishga intilish uygotish, mustaqil ravishda bilim olish yuli bilan uz dunyoqarashini ustirish.
Olgan bilimlarni ijtimoiy foydali ishlarda qullay bilish malakasini hosil qilish, o’quvchilar jamoasining chuqur va mustahkam bilim uchun kurashdagi faol harakatini rivojlantirish.
O’quv mehnatini tashkil etishning qulay usullarini tushuntirish, o’quvchilarning bilish qobiliyatlarini, turli - tuman narsalar yasash, tajribalar qilib kurish ishtiyoqini rivojlantirish.
O’quvchilarda o’quv intizomini buzuvchilarga, dangasa va ishyoqmaslarga nisbatan murosasizlik hissini tarbiyalash.
Kichik yoshdagi o’quvchilar jamoasi bulib uqish, "Sevimli kitoblar va qahramonlar" ertaklari, kitob haftaligi bayramlari, adabiy kechalar, bolalar yozuvchilari va shoirlari bilan uchrashuvchlar kabi kitob bilan ishlashning turli shakllaridan foydalanishlari mumkin.
Sinf rahbari o’quvchilari bilan ishlashda ularga ish rejasi tuzishni urgatish, mavzudan tayanch nuqtani topish, mavzuni ma’nolar buyicha qismlarga ajratish, umumlashtirish, hulosa chiqarishga urgatish, o’quv faoliyatida topshiriqlarni sekin - asta, birdaniga echish usullari, hotira usullaridan foydalanish, kundalik daftar asosida ishlashga intilish, o’quv va bilish faoliyatining umumiy rejasini tuzish usullari va boshqalardan foydalanish kerak.
Sinf rahbarining mazkur sohadagi faoliyati ayni vaqtda mehnatga ijobiy munosabat tarkib toptirish, o’quvchilarning ijtimoiy faolligini rivojlantirishning asosiy vositasidir.
Ahloq. hulq va atvor suzlari arabcha bulib, ular uzbek tilida ham uz ma’nosida ishlatiladi. Ahloq - insonning ham, oilaning ham, davlatning ham, jamiyatning ham gultojidir. Ahloqi va muomalasi guzal bulmagan kishi mukammal, komil inson bula olmaydi. Hulqiy tarbiya va uni amalga oshirish borasida paygambarimiz Muhammad Rasulloh sallallahu alayhu vassallamning quyidagi muborak suzlari bizlar uchun dasturiamal bulmogi kerak: "Har bir ota - ona uzining farzandiga yahshi tarbiya berish va odob urgatishdan ortiq hadya qilolmaydi". Ulardan "Ey, Rasululloh, biz ota - onaning haqqini bildik, ammo farzand haqqi nimadan iborat?" deb surashganda "unga chiroyli ism quyib guzal odob berish" deb javob bergan ekanlar.
Sinf rahbari ahloqiy tarbiyani amalga oshirishda o’quvchilarning yosh hususiyatlarini hisobga olgan holda ishlaydi.
Sinf rahbarining o’quvchilarni ahloqiy ruhda tarbiyalash yuzasida olib boradigan faoliyatining mazmunini:
a) o’quvchilarga milliy ahloq asoslarini tushuntirish;
b) bolalar va usmirlar hamda yoshlar tashkilotlarining ahloq qoidalari va qonunlarining ahamiyatini tushuntirish;
v) shahsiy va ijtimoiy munosabatlarni birga qushib olib borish, uz sinf jamoasi mafaatlarida ish kurish;
g) maktabda, uyda, jamoat joylarida, madaniy ahloqiy qoidalarni egallay olishga bulgan harakatni va uz - uzini ahloqiy jihatdan tarbiyalash, fe’l - atvorning ahloqiy - irodaviy sifatlari va hususiyatlarini tarkib toptirish ehtiyojini rivojlantirish;
d) o’quvchilarda beodob ishlarga va ahloqsizlikka, milliy ahloqimizga zid bulgan kurinishlarga va ayrim kishilarning hulq - atvoridagi eskicha sarqitlarga nisbatan murosasizlik hissini tarbiyalashni uz ichiga oladi.
O’quvchilar dars va darsdan tashqari tadbirlarga, suhbatlarda. kechalarda milliy ahloqi asoslarini, Sharq milliy ahloqi tugrisidagi ta’limot mohiyatini tushuntirib oladilar, mas’uliyatni his qilish, intizomli bulish, urtoqlariga uzaro yordam uyushtirishni urganib boradilar. Shu bilan birgalikda ularda Vatan, mehnat, dustlik, urtoqlik, rostguylik va haqqoniylik haqida tasavvur shakllanadi.
Ahloqiy tarbiyani olib borishda o’quvchilarga faqat quruq ma’lumotlar va bilim berish bilan chegaralanib qolmaslik kerak. Ularni ijtimoiy - ma’rifiy faoliyat bilan band qilish, ularda ijtimoiy hulq kunikmasi hosil qilish,fuqarolik burchini his etishga urgatish, oilada, maktabda, ota - onalar, uqituvchilar, sinf rahbarlari shahsiy namuna kursatishlari bu ishda muhim omillardan hisoblanadi.
Jismoniy va aqliy mehnatga birday hurmatda bulish kabi hislatlarni shakllantirish usib kelayotgan yosh avlodning tarbiyasidagi eng muhim vazifalardan biridir.
Respublikamizda bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllanayotgan bir kezda o’quvchilrda turmushga va mehnatga yangicha munosabatni, layoqatni shakllantirish - mehnat tarbiyasining asosiy maqsadlaridan biridir. Bunda albatta ishlab chiqarishning asosiy shakllarini, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarning yangi - yangi omillarini ularga tanish hizmat turlarini belgilab olish darkor.
Sinf rahbarining o’quvchilar mehnat tarbiyasi buyicha olib boradigan ishlarining mazmuni quyidagicha.
jamiyat va har bir kishining hayoti uchun mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tashviqot qilish va tushuntirish, hozirgi kunning va yaqin kelajakning hilma - hil kasblari tugrisida tasavvurlar hosil qilish, o’quvchilarning dastlabki kasb buyicha qiziqishlarini tarkib toptirish.
O’quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish, ularni mehnat mashgulotlariga tortish orqali unumli mehnatga jalb etish, ularda mehnat malakalari, kunikmalari va mehnat madaniyatini tarkib toptirish.
Jamoa bulib mehnat qilish tayyorgarligi va malakalarining tarkib toptirish. tashabbuskorlik va uzaro yordam kursatish, uz albi, sinfi, maktabi, oilasi, butun vatanimiz manfaatlari uchun vijdonan ishlash ishtiyoqini uygotish.
Ijtimoiy mulkka, mamlakatning tabiiy boyliklari, tabiati, hayvonot dunyosiga nisbatan yahshi munosabatda bulish hissini tarbiyalash.
Sinfda dangasalik, ishga vijdonsizlik bilan qarash, intizomsizlik, ijtimoiy mehnat topshiriqlarini bajarishga nisbatan mas’uliyatsizlik kurinishlariga murosasizlik hissini tarbiyalash.
Ularda uzlarining o’quv mehnati ahamiyatini tushuntirish hissini tarkib toptirish.
Mehnat tarbiyasi bolalarning mehnatga amaliy va nazariy jihatdan tayyorgarligi bilan chambarchas bogliqdir. Mehnat qilish kunikmasini amaliy ravishda egallamagan, zarur nazariy bilimga ega bulmagan odamda jamiyat foydasiga mehnat qilish kunikmasini tarbiyalash mumkin emas.
Sinf rahbari mehnat ta’limi uqituvchisi bilan birgalikda jamoa a’zolarini bir - biriga ma’lum talablar quyishga majbur qiladigan vaziyatlarni yaratish juda foydali ishlardan biri hisoblanadi.
Tarbiyaning bosh maqsadi - usib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy - ahloqiy tarbiyalashda halqimizning boy milliy, ma’naviy - tarihiy an’analariga, urf - odatlarga hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali. tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarini ishlab chiqish, amalga joriy etishdir.
O’quvchilar shahsini har tomonlama kamol toptirishda hizmat qiladigan tarbiya usullari haqida fikr yuritamiz.
1. Fuqarolar birligi, millatlararo hamkorlik, yosh va mustaqil mamlakatimizning asosiy negizidir. Respublikamizning mustaqil davlat sifatida shakllanishi jarayonida, yosh avlodni jamiyat yangilanishining mohiyatini va zarurligini tushunib etadigan, uzi uchun, uzi yashab turgan ulkaning gullab yashnashi uchun javobgarlikni his qiladigan darajada tarbiyalashdan iborat.
Har bir o’quvchi Vatan muvaffaqiyatida uzining ham shahsiy burchi va mas’uliyatli vaziflari borligini tula idrok etsin. kundalik tarbiyaviy ishlarni shunday tashkil etish zarurki, natijada o’quvchilar Respublika mustaqilligi sharoitida uning muammolarini uzinikidek qabul qiladigan bulsin. Ularning ogirligini uz elkasiga oladigan, mumkin qadar Vatanga foyda keltiradigan shahs bulib ulgaysin.
O’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning muhim tarkibiy qismlaridan biri harbiy vatanparvarlikdir. Ushbu tarbiya jarayoni o’quvchilarda uz ona Vatanini himoya qilish tuygusi va Vatan kuch - qudratiga nisbatan milliy gururni shakllantiradi.

2. Huquqiy tarbiyaning asosiy maqsad va vazifalari Konstitusiyani, Davlat haqidagi ta’limotni chunonchi, fuqarolar, oila, mehnat, hujalik, ma’muriy, nafaqa, sud ishlarini yuritish va boshqa huquqlarning ma’nosini tushuntirishdan, bolalarni davlat qonunlarini yuksak darajada hurmat qilish va ularga suzsiz rioya etish, tarbiya va intizomni buzuvchilarga nisbatan murosasiz bulish ruhida tarbiyalash, halqaro tashkilotlar faoliyati haqida o’quvchilarning umumiy tasavvurlarini shakllantirishdan iboratdir.

Huquqiy tarbiya buyicha darsdan tashqari ishlar o’quv jarayoni bilan tarkiban va mantiqan uygunlashgan holda bulishi kerak. Tugarak va klub faoliyati huquqiy bilimlar konferensiyalarini bahs - munozaralari o’quvchilarning yosh va aqliy hususiyatlariga muvofiq bulishi umumiy tarbiyaviy jarayonga mos kelishi zarur.
3. Iqtisodiy tarbiyaning umumiy maqsadi - jamiyat taraqqiyotini belgilovchi ijodkor shahsni hayotiy faoliyat vositasidan unumli foydalangan holda uning iqtisodiy vositasidan unumli foydalangan holda uning iqtisodiy savodhonligini, iqtisodiy ongini, iqtisodiy fikrlash va iqtisodiy madaniyatlilik darajasini oshirishdan iborat.
Iqtisodiy ta’lim - tarbiyani takomillashtirishni vaqt bilan qat’iy chegaralash mumkin emas. Uning uzluksizligini ta’minlovchi, iqtisodga yunaltirilgan ta’lim - tarbiya tadbirlari tizimidagi markaziy siymo - jahon andozasiga mos keluvchi ijodkor shahsdir. Iqtisodiy tarbiya buyicha darsdan tashqari ishlar o’quv jarayoni bilan tarkiban va mantiqan uygunlashgan holda bulishi kerak.
4. Ekologik tarbiya - o’quvchilarda atrof - muhitga. olam va odamga, hayvonot va usimlik dunyosiga mehr - muhabbat munosabatlarini shakllantiradi. Tarbiyaga ma’naviy, ahloqiy, estetik, ekologik bilimlarga ega bulishni taqozo etadi.
Ekologik tarbiya tabiatni urganish va uning muammolari hususida sinfdan tashqari har turli mashgulot shakllaridan foydalanishni talab qiladi. O’quvchilar Respublikamiz Qizil kitobini urganishlari, tabiat ob’ektlarini, ayniqsa mustahkam muhofazaga muhtojlarini jiddiy bilib olmoqlari lozim.
5. Estetik tarbiya - hissiyotning shakllanishi va rivoji, guzallikni tushunish va unga tashnalik, shuningdek shahs tarbiyasining ajralmas qismi bulgan guzallik qonunlari asosida yashash va yaratishga intilishdir.
O’quvchilarni serqirra, atroflicha ta’sir etuvchi estetik qadriyatlarga yunaltirish lozim. Birinchi navbatda milliy qadriyatlar, ona zamin tabiati, milliy halq san’ati, Sharqning, Uzbekistonning badiiy madaniyati, tarihiga muhabbat tuygularini rivojlantirishdan iborat. O’quvchilarni tarbiyalash jarayonida halq pedagogikasi asoslariga tayanish, Sharq mutafakkir asoslariga tayanish. Sharq mutafakkirlarining dono fikr - mulohazalaridan, jahon umuminsoniy qadriyatlaridan foydalanish lozim.
6. Jismoniy tarbiya yosh avlodni taraqqiy ettirishda muhim vosita hisoblanadi. Tugri tashkil etilgan jismoniy tarbiya, shahsning me’yoriy - jismoniy taraqqiyotini ta’minlaydi, salomatligini mustahkamlaydi, yoshlarni mehnatga, turmushga tayyorlaydi. Sinf rahbarlari bu tarbiya orqali o’quvchilarda juda kup kerakli, uziga hos, ahloqiy - irodaviy hislatlarni tarkib toptiradi. Jismoniy mashqlarni bajarish borasida o’quvchilar da iroda, tezlik, chaqqonlik, ihchamlik va chidamlilikni tarbiyalash, ular sogligini mustahkamlash kabi qoidalarni egallab olishga kumaklashish ayniqsa muhimdir.

Bola shahsining rivojlanishiga irsiyat, muhit va tarbiya kabi omillar ta’sir etadi.

Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo’lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o’zini yaxlit inson sifatida his etishi, o’z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmogi kerak.
“Individ” nima? Bola ma’lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ (lotincha “individium” so’zidan olingan bo’lib, «bo’linmas», «alohida shaxs», «yagona» ma’nolarini anglatadi) xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi biologik mavjudotdir.
Individuallik esa shaxsning o’ziga xos xususiyatlari bo’lib, uning namoyon bo’lishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puxta o’rganish, uning yashash sharoitlaridan etarli darajada xabardor bo’lish va ularning hisobga olinishini taqozo etadi.
Individual yondashuv o’quvchilarning aqliy qobiliyatlari, bilishga bo’lgan qiziqish hamda iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga ega.
Bola harakatlari ongli, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki natijasida shakllana boradi.
Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo’lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuharoning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo’nalishi bo’yicha mehnat qilish huquqni kafolatlaydi.
Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular ta’sirida odam inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi.
Rivojlanishning o’zi nima?
Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Rivojlanish mohiyatan oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib borishi, miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarashliklarni o’rtasidagi kurashdan iboratdir.
Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi.
Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi.
Inson butun umri davomida o’zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga etadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida o’ziga munosib o’rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi.
Shaxsning fazilatlarini to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim.
Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.
Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda.
Insonning shaxs sifatida rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning ta’siri kuchli bo’ladimi? Yoki tabiiy omillar etakchi o’rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o’rtasidagi o’zaro munosabati qanday?
Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar etakchi o’rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo’yadi. Ular tugma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’rnini belgilab bergan, deydilar.
XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi.
Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim – bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o’tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim e.Torndaykdir.
Progmatizm oqimi va uning vakillari D.D’yul, A.Kombe ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladilar.
Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog’laydilar.
Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog’liq deb ko’rsatadilar.
Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi.
Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs bo’lib kamolga etishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg’or pedagog olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi.
Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog’liq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga etadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o’z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum mahsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi yoki yo’q qilishi mumkin.
Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bo’lagi deb baholaydilar. Bu insondagi layoqat kurtaqlari bo’lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan g’oyani ifodalaydi.
Jamiyat taraqiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlarni yaratadi. Demak, shaxs bilan jamiyat o’rtasida ham uzviy aloqa mavjud.
Shunday qilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit, inson o’rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro’y beradi, inson ularga faol ta’sir etadi va shu yo’l bilan hayoti va o’z tabiatini o’zgartiradi.
Shaxsga ijtimoiy muhitning ta’siri ham muhim. Bu tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Ya’ni,
Birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’liq ko’nikma va malakalar hosil bo’ladi.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tugma kamchiliklar ham o’zgartirilib, shaxs kamolga etadi.
Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo’qotish mumkin.
To’rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi.
Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir.
Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham etakchi o’ringa ega bo’lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.
Shaxs rivojlanishida faoliyatnig o’rni. Shaxs rivojlanishida irsiyat, muhit, tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu degani inson qanchalik mehnat qilsa, uning rivojlanishi shunchalik yuqori bo’ladi.
Faoliyat o’zi nima? Faoliyat shaxs tomonidan tabiiy va ijtimoiy hayotni maqsadga muvofiq tashkil etiluvchi kundalik, ijtimoiy yoki kasbiy harakatlarning muayyan shakli, ko’rinishi. Insonning qobiliyati va yoshi u tomonidan tashkil etilayotgan faoliyat mohiyatiga ko’ra belgilanadi.
Faoliyat jarayonida inson shaxsi, har tomonlama va bir butun, yaxlit holda rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishi uchun uni to’g’ri tashkil etish lozim. Lekin ko’p holatlarda shaxsning rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilmaydi, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy mehnat, bilish faoliyatlari cheklangan bo’ladi.
O’smir va o’spirinlar faoliyatining asosiy turlariga o’yin, o’qish va mehnat kiradi. Ular yo’nalishiga ko’ra bilishga doir, ijtimoiy, sport, badiiy, texnik, hunarmandchilik hamda shaxsiy qiziqishga ko’ra tanlangan sohalardan iborat. Faoliyatning asosiy turi – muloqotdir.
Faoliyat faol va passiv bo’lishi mumkin. O’smir faoliyati muhit va tarbiya ta’sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson shaxsining rivojlanishida uning butun vujudi bilan sevib, o’z imkoniyatlarini namoyon etib, mehnat qilish, o’zini shaxs sifatida ko’rsata olishi unda o’z faoliyatidan qoniqish hosil qiladi. Uning ijtimoiy mehnatdagi ishtirokida faollik ko’zga tashlanadi.
Ta’lim jarayonida faollik o’quvchiga bilimlarni chuqur va mustahkam egallashga, o’z qobiliyatini namoyon etishga yo’llaydi. Bilishga bo’lgan faollik o’quvchining intellektual rivojlanishini ta’minlaydi.
Faollik ko’rsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil etadi. Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatining ham turlarini kengaytiradi. Shunga ko’ra, o’quvchining turli yosh davrlarida ularning faoliyati turlicha bo’ladi. Ta’lim muassasasida hamma vaqt bir xil talab shaxs rivojlanishida ijobiy natija beravermaydi. Turli yosh davrlarida faoliyatning turlari va mohiyati o’zgarib turishi kerak.
5 – mavzu. Oila, jamoa o’quv bilim yurtining tarbiyaviy ishlarini hamkorligi
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik modeli

Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 1 soat	Tinglovchilar soni
O’quv mashg’ulotining shakli:	Ma’lumotli ma’ruza Oila va jamoatchilikning tarbiyaviy ta’sirini muvofiqlashtirish yuzasidan pedagogning faoliyati, oila va jamoatchilikning tarbiyaviy ta’sirini vazifalari, ota-onalar va o’quv yurti bilan olib boradigan tarbiyaviy ishning ommaviy shakllari. "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" konsepsiyasi yoshlarni istiqlol g’oyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar etib tarbiyalashda muhimligini o’rgatish. "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" konsepsiyasining asosiy maqsadini tinglovchilar ongiga singdirish. Oilaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati, shaxslar va ota-onalarning o’ziga hos hususiyatlari. Ota-onalar bilan ish shakllari va usullarini tanlash yo’l –yo’riqlari. Ta’lim va tarbiya sohasiga e’tiborni kuchaytirish.
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tinglovchilarda sinf raxbarini ish faoliyati tog’risidagi bilimlar bilah qurollantirish.
Pedagogik vazifalar: Mavzuni sharhlash. Mavzuning asosiy maqsadini yoritib berish. Turli nazariyalar bilan tanishtirish. 4. Ota-onalar va o’quv yurti bilan olib boradigan tarbiyaviy ishning ommaviy shakllari.	O’quv faoliyatining natijalari: Mavzudagi asosiy tushunchalarni aytib berish. Erkin shahsni shakllantirish tarbiyasi haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi. "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" konsepsiyasining asosiy maqsadini anglash. Barkamol shaks tushunchasi haqida ma’lumot oladilar.
Ta’lim metodi	Ma’ruza, suhbat,
Ta’limni tashkil etish shakli	Ma’ruza, frontal, umumjamoa
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Kompyuter bilan ta’minlangan auditoriya
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

Ma’ruzaning texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotlaridan kutilayotgan natijalar ma’lum qiladi. «Debat» bahs mavzusi.	Eshitib, yozib oladilar. 1.2. «Debat» bahs mavzusi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Tinglovchilarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor-savol javob o’tkazish. 2.2. O’qituvchi vizual mate-riallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon qiladi. 2.3. «Debat» bahs mavzusi. 2.4. Taqdimot tehnologiyasi yordamida asosiy tushunchalar bilan tanishtirish. 2.5. Jalb qiluvchi savollar bilan murojaat qiladi.	2.1. Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.2. O’ylaydi va yozib oladi. 2.3. « Debat » bahs mavzusi. 2.4. Shema va jadvallar mazmunini muhokama qila-di. Savol berib asosiy joylarni yozib oladi. 2.5. Misollar keltiradi, eslab qoladi.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. « Debat » bahs mavzusining ustunini to’ldirishni so’raydi. 3.2. « Debat » bahs mavzusini bajarish orqali Tinglovchilar tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Mustahkamlash uchun vazifalar beradi.	3.1. «Debat» bahs mavzusini mustaqil bajarib, boshqa Tinglovchilarning ishlari bilan taqqoslaydi. 3.2. Topshiriqlarni yozma ravishda bajarib keladilar.

Maktab oila va jamoatchilik hamkorligi.

Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalashda maktabning oila va jamoatchilik bilan buladigan aloqalarini yulga quyish muhim va shartdir. Shuning uchun ham ota - onalar urtasida pedagogik - metodik tashkilotlarni olib borish maktabning ijtimoiy hayotida ota - onalar ishtirokini ta’minlash ayniqsa muhimdir.
Oila va maktabsiz ham usib kelayotgan bola shaxsiga uziga xos ta’sir kursatadi. Lekin shunday bulsa-da, bu omilni tula - tukis deb hisoblab bulmaydi.
Maktab urnini hech narsa bosa olmaydi. Bu erda bola jamoa ichida tarbiyalanadi, bilim oladi, shakllanadi. Shuni ham aytish kerakki, maktab ham oila va jamoatchiliksiz tuliq birmaqsadga erisha olmaydi.
Maktabning ota - onalar aloqalari borligini ham maktabdagi tarbiyaviy jarayonga ham oilaning hayot tarziga juda katta salbiy ta’sir utkazadi. Bunga ijtimoiy ahamiyat molik bulgan ulkan masala sifatida qarash mumkin.
Maktab va oila hamkorligini ta’minlash uchun 2 ta tashkiliy pedagogik vazifani amalga oshirish kerak. Bularning birinchi maktab uqituvchilari, oila va jamoatchilikning birgalikdagi harakatlarini muvofiqlashtirish boshqarish bulsa, ikkinchisi ota - onalarining pedagogik va uslubini tayyorgarligini oshirishdir.
Oilaviy tarbiyaga doir ishlar quyidagi sharoitlarda bajarilsa, tarbiya samaradorligi yanada oshadi.
Maktab uzining barcha ta’sirlari, mazmuni oilaviy tarbiya jarayoniga izchil yunaltirsa.
2. Uqituvchilar jamoasi oila bilan uzaro hamkorligi davrida uzlarining etik - pedagogik tarbiya talablarini tugri taqozo etsa.
3. Xalq ta’limi bulimi va muassasalar tashkiloti ota - onalarni tarbiyaviy jarayonga uyushtirsalar.
4. Uqituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o’quv yillarida davom ettirilsa.
Maktab bilan ota - onalar hamkorligini mustahkamlash maqsadida maktablarda ota - onalar qumitasi tashkil qilinadi. Bu qumitalarga maktab direktori rahbarlik qiladi. Bundan tashqari har bir sinfda ota - onalar qumitasi tuziladi.
Hamma ota - onalar qumitasi har bir o’quv yilining boshida butun o’quv yili uchun tuziladi. Sinf ota - onalar qumitasi ota - onalar yigilishida 3-5 kishidan iborat qilib saylanadi. Sinf ota - onalar qumitasining raisi maktab ota -onalar qumitasiga a’zo qilib hisobga olinadi. Shu sababli maktab ota - onalar umumiy yigilishida sinf ota - onalar majlisi tavsiya etgan kishilardan saylanadi. Maktab ota - onalar qumitasi a’zolarining soni har bir maktabning katta kichikligi, ish sharoitiga qarab ota - onalar umumiy yigilishini qarori bilan belgilanadi.
Sinf rahbarining oila bilan olib boradigan hamkorligi shakllariga quyidagilarni kursatish mumkin.
O’quvchi oilalariga borib turish.
Ota - onalarni maktabga taklif etish.
Ota - onalar bilan yozishmalar.
Sinf, ota - onalar majlisi.
Tarbiyaga oid bilimlarni targib qilish oilaviy tarbiya bilan ijtimoiy tarbiya uygunligini ta’minlash lozim. Bu ishlarni amalga oshirishda tarbiyaga oid jurnal va gazetalarda bosilgan tarbiyaviy mavzulardan muhokamalardan unumli foydalanish maqsadga muvofikdir. Hozirgi kunda tarbiyaga oid bilimlarni targib qilishda quyidagi shakllardan foydlanish maqsadga muvofiqdir.
Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalashda maktabning oila va jamoatchilik bilan bo’ladigan aloqalarini yo’lga qo’yish.
Ilmiy ta’limiy ishlarni jamiyatlar, ruhshunoslar, pedagoglar, ota - onalar qumitasi tahririyati oynasi - jahon kursatuvlarini olib boradi. Agar ota - onalar umumiy ta’lim - tarbiya berishda olimlarning tashvishlari, shahar, tuman, qishloq jamoalari, shuningdek mehnat va urush faxriylrining maslahatlari va ijtimoiy samaradorligi yanada oshadi. Ota - onalarni tarbiyaga oid bilim berish quyidagi kurinishlarda olib boriladi.
Ota - onalar urtasida tarbiyaga oid targibotlar olib boriladi.
Ota - onalar hozirgi zamon tarbiyaviy qurollar bilan ta’minlash.
Eng yaxshi oilalarni namuna sifatida ommalashtirish.
Ota - onalarni sinfdan va maktabdan tashqari mashgulotlarga jalb etish.
O’quvchilar orqali oilalarga ta’sir utkazish.
Mahalla qumitalari bilan hamkorlik.
Jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik.

№	Ota - onalar bilan ishlash
1	Maktabda ota - onalar uchun ochiq eshiklar kunini tashkil qilish	12.09	Sinf rahbari
2	Ota - onalar majlisini utkazish. a) O’quv -tarbiya ishida ota - onalarning vazifasi. b) O’quvchilarning kundalik rejimi tugrisida	15.09	----
3	Maktabda ota - onalar o’quvchini tashkil qilish va unga barcha ota - onalarni jalb qilish	20.09	----
4	Ota - onalar qumitasi yordamida uzlashtirish past va tarbiyasi ogir bolalar bilan ishlash	Yil davomida	----
5	Qishloq, mahalla oqsaoqollari huzurida bulish		----
6	Ota - onalar qumitasini utkazish a) 1 - chorak yakunlari uzlashtirish b) maktab va oilaning yagona talablari tugri tarbiyaning asosi	30.10	----
7	Ochiq darslarga ota - onalarni taklif qilish	Yil	----
8	bolalarni tugilgan kunlari munosabati bilan oilalarga tabrik xati yullash	Yil davomida	----
9	Oilalarga o’quv reydlarini uyushtirish	Yil davomida	-----
10	Yaxshi oilalar tajribasini urganish va yoyish	Yil davomida	-----
11	Sinfda ota -onalar burchagini tashkil qilish	25.09	----
12	Yozgi dam olish, sayohat tadbirlarini ota - onalar bilan birgalikda muhokama qilish	05.	----
13	O’quvchilarning ota - onalari ishlaydigan korxona va muassasalarga tashrif buyurish	Yil davomida	----
14	Ota - onalar yigilishini utkazish. a) VIII sinf ukuvchilarining yosh xususiyatlari b) oilada kitobxonlik	28.12	----
15	Ota - onalar uz kasblari haqida suhbat utkazish uchun sinfga taklif etish	24.10	----
16	Ota - onalar qumitasiga bolalarni oilada tarbiyalashni tashkil etishda yordam kursatish	Chorakda	----
17	Ota - onalarga anketa savollari tarqatish	-----	-----
18	O’quvchi qoidasi matnini oilalarga tarqatish	-----	------
19	Oilalarning pedagogik bilim darajalarini aniqlash va tahlil qilish	-------	------
20	Ota - onalar yigilishini utkazish a) bolalarning uqishi uchun ularga qanday yordam berish kerak? b) Usmirlarni uz - uzini tarbiyalash ishiga qanday jalb qilish kerak?	20.03	-----
21	"Otam, onam va men - chaqqon sportchi" maktab musoaqasida oila ishtirokini ta’minlash	Yil davomida	-----
22	Ota - ona kumagida sinf kutubxonasini boyitish	Yil davomida	-----
23	O’quvchilarga quyiladigan kupgina talablarni ota - onalar bilan birgalikda ishlab chiqish	Yil davomida	-------
24	Oilada axloqiy, estetik va jismoniy mehnat tarbiyalari borasida olib boriladigan ishlar bilan yaqindan tanishish	Yil davomida	----
25	Ota - onalar yigilishini utkazish. a) o’quv yili yakunlariga doir b) yozgi ta’til tadbirlarini ishlab chiqish v) bolalarni mehnat faoliyatiga jalb qilish		-----
26	Qishloqda, mahallada ota - onalarga tarbiyaga oid faoliyatiga tashviqotlar olib borish		-----
27	O’quvchilar orqali oilalarga tarbiyaviy ta’sir utkazish	Yil davomida	-----
28	Oila an’analarini urganish va shu buyicha materiallar tuplab burchak tashkil etish	Yil davomida	----
29	Ota - onalar (oila) shajarasini yaratish	Yil davomida	-----

Aqliy tarbiya shahsni har tomonlama tarqqiy ettirishda alohida va muhim urin egallaydi.

Aqliy tarbiyaga uz vaqtida Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Al-Horazmiy, Ulugbek kabi ulug allomalarimiz juda katta e’tibor bilan qarashgan. "Aqlli deb shunday kishiga aytiladiki, - deb yozadi Forobiy, - unda utkir zehn - idrok bulishi bilan birga fazilati ham bulsin. Bunday kishi uzining butun qobiliyati va idrokiga yahshi ishlarni amalga oshirishga. yomon ishlardan uzini saqlashga va tortishga qaratgan bulmogi lozim. Shunday odamnigina aqlli va tugri fikr yurituvchi deb atash mumkin". Yoki bulmasa Abu Bakr Muhammad al Horazmiy shunday deydi: " Aqlli kishi ikki yomon ishdan yahshisini tanlab oladi va ikkita ishonchli kishining eng adolatlisiga yon bosadi". Imom Buhoriy hadislarining birida shunday deyilgan: "Paygambarlardan "Islomda qaysi amal afzal hisoblanadi, deb surashibdi. Shunda u kishi: "Tilidan ham, qulidan ham boshqalarga zarari etmaydigan amal barcha amallardan afzaldur, deb javob berdilar". Paygambarimizning bu javobi ham aynan aqlli kishining sifatlariga monanddir.
Hozirgi ilmiy - tehnika rivojining ta’siri o’quvchilardan uqishga va mehnatga ongli munosabatda bulishni talab etmoqda.
O’quvchilarning chuqur va mustahkam bilim olishi uchun sinf rahbari olib boradigan ishlar mazmuni quyidagilardan iboratdir.
Jamiyat va har bir kishining hayoti uchun ta’limning ijtimoiy ahamiyatini uz vaqtida ma’lumot olish, chuqur va puhta bilim egallash zarurligini o’quvchilarga tushuntirish.
Uzining asosiy ijtimoiy vazifasi sifatida uqishga ongli va mas’uliyatni sezib munosabatda bulishni, maktab va o’quvchi talablarini bajarishda ongli intizomni tarbiyalash.
A’lochi o’quvchilar kuchi bilan uqishda orqada qoluvchi bolalarga urtoqlarcha uzaro yordamni kuchaytirish.
Uz bilimlarini tuhtovsiz takomillashtirib borishga intilish uygotish, mustaqil ravishda bilim olish yuli bilan uz dunyoqarashini ustirish.
Olgan bilimlarni ijtimoiy foydali ishlarda qullay bilish malakasini hosil qilish, o’quvchilar jamoasining chuqur va mustahkam bilim uchun kurashdagi faol harakatini rivojlantirish.
O’quv mehnatini tashkil etishning qulay usullarini tushuntirish, o’quvchilarning bilish qobiliyatlarini, turli - tuman narsalar yasash, tajribalar qilib kurish ishtiyoqini rivojlantirish.
O’quvchilarda o’quv intizomini buzuvchilarga, dangasa va ishyoqmaslarga nisbatan murosasizlik hissini tarbiyalash.
Kichik yoshdagi o’quvchilar jamoasi bulib uqish, "Sevimli kitoblar va qahramonlar" ertaklari, kitob haftaligi bayramlari, adabiy kechalar, bolalar yozuvchilari va shoirlari bilan uchrashuvchlar kabi kitob bilan ishlashning turli shakllaridan foydalanishlari mumkin.
Sinf rahbari o’quvchilari bilan ishlashda ularga ish rejasi tuzishni urgatish, mavzudan tayanch nuqtani topish, mavzuni ma’nolar buyicha qismlarga ajratish, umumlashtirish, hulosa chiqarishga urgatish, o’quv faoliyatida topshiriqlarni sekin - asta, birdaniga echish usullari, hotira usullaridan foydalanish, kundalik daftar asosida ishlashga intilish, o’quv va bilish faoliyatining umumiy rejasini tuzish usullari va boshqalardan foydalanish kerak.
Sinf rahbarining mazkur sohadagi faoliyati ayni vaqtda mehnatga ijobiy munosabat tarkib toptirish, o’quvchilarning ijtimoiy faolligini rivojlantirishning asosiy vositasidir.
Ahloq. hulq va atvor suzlari arabcha bulib, ular uzbek tilida ham uz ma’nosida ishlatiladi. Ahloq - insonning ham, oilaning ham, davlatning ham, jamiyatning ham gultojidir. Ahloqi va muomalasi guzal bulmagan kishi mukammal, komil inson bula olmaydi. Hulqiy tarbiya va uni amalga oshirish borasida paygambarimiz Muhammad Rasulloh sallallahu alayhu vassallamning quyidagi muborak suzlari bizlar uchun dasturiamal bulmogi kerak: "Har bir ota - ona uzining farzandiga yahshi tarbiya berish va odob urgatishdan ortiq hadya qilolmaydi". Ulardan "Ey, Rasululloh, biz ota - onaning haqqini bildik, ammo farzand haqqi nimadan iborat?" deb surashganda "unga chiroyli ism quyib guzal odob berish" deb javob bergan ekanlar.
Sinf rahbari ahloqiy tarbiyani amalga oshirishda o’quvchilarning yosh hususiyatlarini hisobga olgan holda ishlaydi.
Sinf rahbarining o’quvchilarni ahloqiy ruhda tarbiyalash yuzasida olib boradigan faoliyatining mazmunini:
a) o’quvchilarga milliy ahloq asoslarini tushuntirish;
b) bolalar va usmirlar hamda yoshlar tashkilotlarining ahloq qoidalari va qonunlarining ahamiyatini tushuntirish;
v) shahsiy va ijtimoiy munosabatlarni birga qushib olib borish, uz sinf jamoasi mafaatlarida ish kurish;
g) maktabda, uyda, jamoat joylarida, madaniy ahloqiy qoidalarni egallay olishga bulgan harakatni va uz - uzini ahloqiy jihatdan tarbiyalash, fe’l - atvorning ahloqiy - irodaviy sifatlari va hususiyatlarini tarkib toptirish ehtiyojini rivojlantirish;
d) o’quvchilarda beodob ishlarga va ahloqsizlikka, milliy ahloqimizga zid bulgan kurinishlarga va ayrim kishilarning hulq - atvoridagi eskicha sarqitlarga nisbatan murosasizlik hissini tarbiyalashni uz ichiga oladi.
O’quvchilar dars va darsdan tashqari tadbirlarga, suhbatlarda. kechalarda milliy ahloqi asoslarini, Sharq milliy ahloqi tugrisidagi ta’limot mohiyatini tushuntirib oladilar, mas’uliyatni his qilish, intizomli bulish, urtoqlariga uzaro yordam uyushtirishni urganib boradilar. Shu bilan birgalikda ularda Vatan, mehnat, dustlik, urtoqlik, rostguylik va haqqoniylik haqida tasavvur shakllanadi.
Ahloqiy tarbiyani olib borishda o’quvchilarga faqat quruq ma’lumotlar va bilim berish bilan chegaralanib qolmaslik kerak. Ularni ijtimoiy - ma’rifiy faoliyat bilan band qilish, ularda ijtimoiy hulq kunikmasi hosil qilish,fuqarolik burchini his etishga urgatish, oilada, maktabda, ota - onalar, uqituvchilar, sinf rahbarlari shahsiy namuna kursatishlari bu ishda muhim omillardan hisoblanadi.
Jismoniy va aqliy mehnatga birday hurmatda bulish kabi hislatlarni shakllantirish usib kelayotgan yosh avlodning tarbiyasidagi eng muhim vazifalardan biridir.
Respublikamizda bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllanayotgan bir kezda o’quvchilrda turmushga va mehnatga yangicha munosabatni, layoqatni shakllantirish - mehnat tarbiyasining asosiy maqsadlaridan biridir. Bunda albatta ishlab chiqarishning asosiy shakllarini, ayniqsa iqtisodiy munosabatlarning yangi - yangi omillarini ularga tanish hizmat turlarini belgilab olish darkor.
Sinf rahbarining o’quvchilar mehnat tarbiyasi buyicha olib boradigan ishlarining mazmuni quyidagicha.
jamiyat va har bir kishining hayoti uchun mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tashviqot qilish va tushuntirish, hozirgi kunning va yaqin kelajakning hilma - hil kasblari tugrisida tasavvurlar hosil qilish, o’quvchilarning dastlabki kasb buyicha qiziqishlarini tarkib toptirish.
O’quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish, ularni mehnat mashgulotlariga tortish orqali unumli mehnatga jalb etish, ularda mehnat malakalari, kunikmalari va mehnat madaniyatini tarkib toptirish.
Jamoa bulib mehnat qilish tayyorgarligi va malakalarining tarkib toptirish. tashabbuskorlik va uzaro yordam kursatish, uz albi, sinfi, maktabi, oilasi, butun vatanimiz manfaatlari uchun vijdonan ishlash ishtiyoqini uygotish.
Ijtimoiy mulkka, mamlakatning tabiiy boyliklari, tabiati, hayvonot dunyosiga nisbatan yahshi munosabatda bulish hissini tarbiyalash.
Sinfda dangasalik, ishga vijdonsizlik bilan qarash, intizomsizlik, ijtimoiy mehnat topshiriqlarini bajarishga nisbatan mas’uliyatsizlik kurinishlariga murosasizlik hissini tarbiyalash.
Ularda uzlarining o’quv mehnati ahamiyatini tushuntirish hissini tarkib toptirish.
Mehnat tarbiyasi bolalarning mehnatga amaliy va nazariy jihatdan tayyorgarligi bilan chambarchas bogliqdir. Mehnat qilish kunikmasini amaliy ravishda egallamagan, zarur nazariy bilimga ega bulmagan odamda jamiyat foydasiga mehnat qilish kunikmasini tarbiyalash mumkin emas.
Sinf rahbari mehnat ta’limi uqituvchisi bilan birgalikda jamoa a’zolarini bir - biriga ma’lum talablar quyishga majbur qiladigan vaziyatlarni yaratish juda foydali ishlardan biri hisoblanadi.
Tarbiyaning bosh maqsadi - usib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy - ahloqiy tarbiyalashda halqimizning boy milliy, ma’naviy - tarihiy an’analariga, urf - odatlarga hamda umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali. tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarini ishlab chiqish, amalga joriy etishdir.
O’quvchilar shahsini har tomonlama kamol toptirishda hizmat qiladigan tarbiya usullari haqida fikr yuritamiz.
1. Fuqarolar birligi, millatlararo hamkorlik, yosh va mustaqil mamlakatimizning asosiy negizidir. Respublikamizning mustaqil davlat sifatida shakllanishi jarayonida, yosh avlodni jamiyat yangilanishining mohiyatini va zarurligini tushunib etadigan, uzi uchun, uzi yashab turgan ulkaning gullab yashnashi uchun javobgarlikni his qiladigan darajada tarbiyalashdan iborat.
Har bir o’quvchi Vatan muvaffaqiyatida uzining ham shahsiy burchi va mas’uliyatli vaziflari borligini tula idrok etsin. kundalik tarbiyaviy ishlarni shunday tashkil etish zarurki, natijada o’quvchilar Respublika mustaqilligi sharoitida uning muammolarini uzinikidek qabul qiladigan bulsin. Ularning ogirligini uz elkasiga oladigan, mumkin qadar Vatanga foyda keltiradigan shahs bulib ulgaysin.
O’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning muhim tarkibiy qismlaridan biri harbiy vatanparvarlikdir. Ushbu tarbiya jarayoni o’quvchilarda uz ona Vatanini himoya qilish tuygusi va Vatan kuch - qudratiga nisbatan milliy gururni shakllantiradi.
2. Huquqiy tarbiyaning asosiy maqsad va vazifalari Konstitusiyani, Davlat haqidagi ta’limotni chunonchi, fuqarolar, oila, mehnat, hujalik, ma’muriy, nafaqa, sud ishlarini yuritish va boshqa huquqlarning ma’nosini tushuntirishdan, bolalarni davlat qonunlarini yuksak darajada hurmat qilish va ularga suzsiz rioya etish, tarbiya va intizomni buzuvchilarga nisbatan murosasiz bulish ruhida tarbiyalash, halqaro tashkilotlar faoliyati haqida o’quvchilarning umumiy tasavvurlarini shakllantirishdan iboratdir.
Huquqiy tarbiya buyicha darsdan tashqari ishlar o’quv jarayoni bilan tarkiban va mantiqan uygunlashgan holda bulishi kerak. Tugarak va klub faoliyati huquqiy bilimlar konferensiyalarini bahs - munozaralari o’quvchilarning yosh va aqliy hususiyatlariga muvofiq bulishi umumiy tarbiyaviy jarayonga mos kelishi zarur.
3. Iqtisodiy tarbiyaning umumiy maqsadi - jamiyat taraqqiyotini belgilovchi ijodkor shahsni hayotiy faoliyat vositasidan unumli foydalangan holda uning iqtisodiy vositasidan unumli foydalangan holda uning iqtisodiy savodhonligini, iqtisodiy ongini, iqtisodiy fikrlash va iqtisodiy madaniyatlilik darajasini oshirishdan iborat.
Iqtisodiy ta’lim - tarbiyani takomillashtirishni vaqt bilan qat’iy chegaralash mumkin emas. Uning uzluksizligini ta’minlovchi, iqtisodga yunaltirilgan ta’lim - tarbiya tadbirlari tizimidagi markaziy siymo - jahon andozasiga mos keluvchi ijodkor shahsdir. Iqtisodiy tarbiya buyicha darsdan tashqari ishlar o’quv jarayoni bilan tarkiban va mantiqan uygunlashgan holda bulishi kerak.
4. Ekologik tarbiya - o’quvchilarda atrof - muhitga. olam va odamga, hayvonot va usimlik dunyosiga mehr - muhabbat munosabatlarini shakllantiradi. Tarbiyaga ma’naviy, ahloqiy, estetik, ekologik bilimlarga ega bulishni taqozo etadi.
Ekologik tarbiya tabiatni urganish va uning muammolari hususida sinfdan tashqari har turli mashgulot shakllaridan foydalanishni talab qiladi. O’quvchilar Respublikamiz Qizil kitobini urganishlari, tabiat ob’ektlarini, ayniqsa mustahkam muhofazaga muhtojlarini jiddiy bilib olmoqlari lozim.
5. Estetik tarbiya - hissiyotning shakllanishi va rivoji, guzallikni tushunish va unga tashnalik, shuningdek shahs tarbiyasining ajralmas qismi bulgan guzallik qonunlari asosida yashash va yaratishga intilishdir.
6 – mavzu. Darsdan tashqari vaqtdagi tarbiyaviy ishlarni tashkil etish Ma’ruza mashg’ulotining texnologik modeli

Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 soat	Tinglovchilar soni
O’quv mashg’ulotining shakli:	Ma’lumotli ma’ruza
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:	Darsdan tashqari ta’limni tashkil qilish. Davlat talablarini «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va milliy dastur g’oyalari asosida ishlab chiqish. Darsdan tashqari ta’limni urf-odatlarimiz, milliy qadriyatlarimiz, respublika hududlari talablari asosida tashkil etish. Darsdan tashqari ta’lim muassasalari to’garak qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning eng so’nggi yutuqlaridan habardor qilib turish, ular ongini ijobiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band qilishning muhimligini anglash. Bundan tashqari, tinglovchilarda darsdan tashqari vaqtlarida turli to’garaklarga a’zo bo’lishini ta’minlash.(estetik ta’lim, sayyohlik yo’nalishi bo’yicha, ekologik ta’lim yo’nalishi bo’yicha, tinglovchilarni ma’naviy, ahloqiy yunalish buyicha, huquqiy ta’lim yo’nalishi bo’yicha, texnik ijodkorlik yo’nalishi bo’yicha, iqtidorli va iste’dodli yoshlar, iqtisodiy ta’lim). Ijodkor mutafakkirlar bilan uchrashuv o’tkazish, darsdan tashqari vaqtda tinglovchilarning muomalasini ta’sir ko’rsatish, qadriyatlarimiz ta’siri, «Navruz» bayramining tarbiyaviy ta’siri.
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tinglovchilarda sinf raxbarini ish faoliyati tog’risidagi bilimlar bilah qurollantirish.
Pedagogik vazifalar: Mavzuni sharhlash. Mavzuning asosiy maqsadini yoritib berish. Turli nazariyalar bilan tanishtirish. Insonparvarlashgan peda-gogik g’oyalar haqida tushun-cha berish. Barkamol shahs tarbiyasi haqida tushuncha berish.	O’quv faoliyatining natijalari: Mavzudagi asosiy tushunchalarni aytib berish. Erkin shahsni shakllantirish tarbiyasi haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya tushun-chalarining ma’nosini anglash. Barkamol shaks tushunchasi haqida ma’lumot oladilar.
Ta’lim metodi	Ma’ruza, suhbat,
Ta’limni tashkil etish shakli	Ma’ruza, frontal, umumjamoa
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Kompyuter bilan ta’minlangan auditoriya
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

Ma’ruzaning texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotlaridan kutilayotgan natijalar ma’lum qiladi. «Debat» bahs mavzusi.	Eshitib, yozib oladilar. 1.2. «Debat» bahs mavzusi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Tinglovchilarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor-savol javob o’tkazish. 2.2. O’qituvchi vizual mate-riallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon qiladi. 2.3. «Debat» bahs mavzusi. 2.4. Taqdimot tehnologiyasi yordamida asosiy tushunchalar bilan tanishtirish. 2.5. Jalb qiluvchi savollar bilan murojaat qiladi.	2.1. Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.2. O’ylaydi va yozib oladi. 2.3. « Debat » bahs mavzusi. 2.4. Shema va jadvallar mazmunini muhokama qila-di. Savol berib asosiy joy-larni yozib oladi. 2.5. Misollar keltiradi, eslab qoladi.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. « Debat » bahs mavzusining ustunini to’ldirishni so’raydi. 3.2. « Debat » bahs mavzusini bajarish orqali Tinglovchilar tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Mustahkamlash uchun vazifalar beradi.	3.1. «Debat» bahs mavzusini mustaqil bajarib, boshqa Tinglovchilarning ishlari bilan taqqoslaydi. 3.2. Topshiriqlarni yozma ravishda bajarib keladilar.

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning ilmiy va nazariy asoslari.

Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi ijtimoiy fan bulib, milliy ong va istiqlol makurasini shakllantirishga hizmat qiladi.
Uning maqsad va vazifalari:
Bulajak uqituvchilar, tarbiyachilar tarbiyaviy tadbirlarning mazmundorligini ta’minlashda boy milliy va umuminsoniy qadriyatlardan keng foydalanishi, tarbiyaviy ta’sirga ega bulgan manbalarni ajrata bilishi.
O’quvchilar jasmoasining tarbiyaviy darajasini urganib, unga tarbiyaviy ta’sir kursatish mahoratiga ega bulish.
Tarbiyaviy tadbirlar uchun zarur metodlarni tanlab, kuzlangan maqsadga erishish chora - tadbirlarini kura bilish.
Ilgor tajribalarni kuzatib. tahlil qilib undan ijodiy foydalanish.
Tarbiyaviy tadbirlarni o’quvchilarning ruhiyatiga qanchalik ijobiy ta’sir etganini kuzatib, uni yanada rivojlantirish, takomillashtirishi.
Tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirishda uz bilimini tarihiy ravishda boyitib borishi lozim.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning uslubiy asosi utmishdan qolgan halq ogzaki ijodiyoti va yozma yodgorliklar, halq arboblari, Urta Osiyo Mutafakkir ma’rifatparvar, olim pedagoglarning boy merosidir. Shu bilan birgalikda Islom dini va tasavvuf olamiga oid ta’limotlar, Hadis va hadisshunos olimlarning ijodiyoti, Farb va Sharq olimlarining she’rlari tarbiyaviy ishlarni bolalar qalbiga etkazish qonun - qoida, usul va yullarini kursatuvchi metodologik asosdir.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining tizimi:
pedagogik mahorat va tarbiyachilik san’ati;
tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning sharqona uziga hosligi va pedagogik ta’sir kursatishi;
tarbiyachilik kasbiga yunaltirish;
hozirgi zamon tehnikasi bilan tarbiyaviy ta’sir kursatish.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning tizimi milliy istiqlol talabiga javob beradigan barkamol insonni tarbiyalashga qaratilgandir.
maktab hozirgi yoshlarda mustaqillik goyalariga katta yoshdagi avlodlarning jangovor va mehnat an’anlariga sadoqatni, Vatanga sodiqlikni. uning ozodligi va mustaqiligini himoya qilishga tayyor turishini tarbiyalashi kerak.
Usmir va uspirin yoshlar jamiyatning ahloqiy tushunchalarini qoida va talablarini yahshi uzlashtirib olgan shahsgina emas, balki unga uzining butun hayoti davomida ularga sira ogishmay amal qiluvchi kishi sifatida qarashi kerak. Yuksak ahloqiylik va ahloqsizlik bilan keskin kurashish uning faoltiyatiga aylanishi kerak. Kishining qadr - qimmatini chuqur hurmat qilish, odamlar haqida gamhurlik kursatish va ularga e’tiborli bulish, jamoaga intilish va urtoqlik, halollik va haqqoniylik, kelajakka ishonch, qat’iylik va uz - uzini tanqidiy munosabatda bulish, mas’uliyatlilik, uyushqoqli va intizomlilik, maqsadga iniluvchanlik va madaniy hulq ung hos bulib, bularning hammasi maktabda tarbiyalanuvchining ma’naviy qiyofasining ajralmas hislati va fazilati hisoblanadi.
"Ta’lim mazmunini yangilanishining asosiy tamoyillaridan biri ta’lim tizimini milliy va umuminsoniy qadriyatlar, an’analar, urf odatlar, tarihiy va madaniy meros, halq pedagogika asosiga qurib, uni demokratlashtirish va insonparvarlashtirishdan iboratdir".
Davlatimizning mustaqilligi tufayli milliy qadriyatlarimiz qayta tiklanib, buyuk tarihiy merosimizga qiziqish kundan - kunga ortib bormoqda. Qadimiy urf - odatlarimiz, ayniqsa ma’naviyatimizning asosi bulgan insoniy fazilatlar qayta jilolanmoqda.
Binobarin, tarbiyaviy ishlarning sifati va samaradorligini oshirishning birdan - bir yuli tarbiyaning barcha hillarini uygun tarzda quyilib olib borishdir. Ana shundagina yoshlarni soglom, iymon - e’tiqodli, bilimli, mehnatsevar, chinvatanparvar qilib tarbiyalash mumkin.
"Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar" konsepsiyasi Halq Ta’limi Vazirligi tomonidan 1993 yil tasdiqlangan edi. Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IIX sessiyasida qabul qilingan yangi "Ta’lim tugrisida"gi va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi tugrsida"gi qonunlarini, Respublikamizda ma’naviyatga alohida e’tibor berilayotganligi ular asosida ishlab chiqilgan hukumat va vazirlik qarorlarini hayotga tatbiq etish, ta’lim sohasini tubdan isloh qilish maqsadida mazkur konsepsiya qayta ishlab chiqildi.
Respublikamizning istiqololga erishuvchi hamda uz mustaqil, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yuliga ega bulishi, halq hujaligining turli sohalarida, jumladan halq ta’limi tizimida ham usib kelayotgan yosh avlod ta’lim - tarbiyasi bilan bogliq jarayonini qayta kurib chiqishni taqozo etmoqda.
Hozirgi paytda kelajagimiz bulgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izohlash nihoyatda zarurdir.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil insonni shaklantirishning eng zamonaviy va qulay yunalishlarini topib joriy etishga bogliq.
Inson shahsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota - onasi, maktab, mahalla, dustlari, jamoat tashkilotlari, atrof - muhit, ommaviy ahborot vositalari, san’at, adabiyot, tabiat va hokazolar bevosita ta’sir kursatadi.
Tarbiyaning bosh maqsadi - yosh alodni ma’naviy - ahloqiy tarbiyalashda halqning boy milliy, ma’naviy - tarihiy an’analarga, urf -odatlar va qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalarini ishlab chiqib amalga joriy etishdir. Tarbiyaning asosiy vazifasi - shahsning ahloqiy, aqliy, erkin fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish uchun imkoniyat yaratishdir.
Buning uchun:
yoshlarni erkin fikrlashga tayyorlash, hayot mazmunini tushunib olishiga kumaklashish, uz - uzini nazorat qila bilishini shakllantirish, uz shahsiy turmushiga maqsadli yondashuv, ularda reja va amal birligi hissini uygotish;
o’quvchilarni milliy, umuminsoniy qadriyatlar, Vatanimizning boy ma’naviy merosi bilan tanishtirish, madaniy hamda dunyoviy bilimlarni egallashga bulgan talablarini shakllantirish;
har bir usmirning bilimdonligini va ijodiy imkoniyatlarini aniqlab ularni rivojlantirish;
insonparvarlik odob - ahloqlarini shakllantirish, muamola odobi kabi tarbiya vositalri keng qullanishi lozim.
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar o’quvchilarning qiziqishi, hohish - istaklari va ehtiyojlariga suyangan holda ularning darsdan bush vaqtlarida o’quv - tarbiya jarayonini tuldiradi. O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligini oshirishga imkon yaratadi.
Hozirgi paytda ahloqiy va ma’naviy jihatdan usmirlarga ta’lim - tarbiya berishni kuchaytirish zarur. Ahloq yuq ekan, inson ongli ijtimoiy shahs bula olmaydi. Shuning uchun ahloqiy tarbiya shahsning har tomonlama erkin shakllanishida asosiy urinni egallaydi.
Maktab va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari tarbiyachilari jamoasi oldida doimo o’quvchilarga umuminsoniy ahloq qoidalari asosida hayot kechirishni urgatishdek muhim vazifa turadi.
Fanni urganishga muhabbat uygotish bilmga tashnalik fazilatlari ahloqiy tarbiyaning ajralmas tarkibiy qismidir. Bolalarning uqishdagi muvaffaqiyatidan uning guruhdagi urni aniqlanadi, atroflagilarning u bilan munosabati belgilanadi.
Tarbiya muassasalarida umuminsoniy qadriyatlar doimo diqqat markazida bulishi va uni amalga oshirish uchun shahs erkinligi va demoratiyani himoyalash har bir kishini asosiy vazifasidir. Jamiyatda dinning ta’siri ortib borar ekan, yoshlar bilan ishlashda dinga munosabatni tugri shakllantirish, ularga dinni umuminsoniy madaniyatning tarkibiy ekanligini tushuntirish lozim. Bolalarda dinni alohida dunyoqarash, bilimni esa hayotni mukammallashtirish va rivojlantirish vositasi ekanligini anglatish zarur.
Sinifdan va maktabdan tashqari ishlar Konsepsiyasini amalga oshirishining samaradorligi tugridan - tugri halq ta’limi barcha tizimlari, bulimlari, jamoat tashkilotlari faoliyatini aniq tashkil etishga vazirlikning tegishli boshqarmalari va bulimlarining doimiy nazoratiga qolaversa, pedagoglar bu ishni olib borishdan qanchalik manfaatdor ekanlikelariga bogliq. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar Konsepsiyasida mahalliy sharoitlarni, o’quv yurtlarining hususiyatlarini hisobga olib, ijodiy foydalanish lozim.
Uzbekistonning mustaqillikka erishuvi millatning chin ma’nodagi olamhumul galabasi buldi. Utgan kunlarning ayanchli asorati hali kup yillarga ketadi. Shuning uchun ham bu boradagi ishlar uqituvchi - murabbiylardan katta sa’y - harakatlarni talab qiladi.
Maktab tajribasida barcha o’quvchilarni tarbiyaning turli hil shakllari bilan qamrab olish muhimdir. Afsuslar bilan aytish mumkinki, respublikamizdagi ba’zi maktablarda pedagog jamoalarning ish faoliyati faqat intizomsiz hamda ulgurmovchi o’quvchilarga qaratilgan buladi va natijada boshqa o’quvchilar tarbiyaviy ta’sir doirasidan chetda qolib ketadilar. O’quvchilarga tarbiya berish, ularga ta’lim berish bilan mustahkam va yahlit birgalikda amalga oshiriladi. Ammo tarbiyaning uz vazifasi, mazmuni, shakl va uslublari bor.
O’quv - tarbiyaviy jarayonning uzviyligi maktab oldiga quyilgan eng muhim pedagogik qoidalardan biri hisoblanadi. Shuning uchun ham sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar bevosita o’quv jarayoni bilan boglangandir. Darsdan tashqari mashgulotlar o’quvchilarda bilim olishga ishtiyoq uygotish qobiliyati va iste’dodining ruyobga chiqarishga imkoniyat yaratishdan iboratdir.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda boy omil kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda milliy gurur, sharqona muloqot odobi, madaniy - diniy goyalarni tugri munosabatda bulish, uzbek san’ati, halq yodgorliklarini tushunish va ardoqlash kabi yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishdir.
Tarbiyaviy ishlarni tugri tashkil qilishda beriladigan nazariy bilimlarni o’quvchilar qalbiga etkzish, ularni kundalik ehtiyojiga aylantirish uchun uqituvchi quyidagi ish usullariga e’tibor berishi lozim.
Sinf jamoasining ruhiy holati, ya’ni har bir o’quvchining shahsiy faoliyati, qiziqish darajasi.
Sinf o’quvchilarining tarbiyalanganlik darajasi. Sinfda tartib - intizom, sinf mulkiga bulgan munosabat.
Sinfda olib boriladigan tarbiyaviy tadbirlarga munosabat.
Sinfdagi ijtimoiy fikrga buysunuvchanlik.
Sinfdagi uzaro ahloqiy muamala va munosabatlar.
Maktabda tashkil qilingan qonun - qoidalarga munosabat va unga amal qilish.
Yuqoridagilarga amal qilgan uqituvchi, tarbiyachi, sinf rahbari uz faoliyatini tashkil qilishda nimalarga e’tibor berishni tez anglab oladi.
Ustoz uqituvchining bilim darajasi, sharqona fikr yurita bilishi, ish bilan harakatligi birligi, sinf o’quvchilarini urganish va ulardagi ijobiy fazilatlarni takomillashtirib, salbiy hislatlarni yuqotishga imkon beradi.
Kichik yoshdagi o’quvchilarning ta’limiy - tarbiyaviy faoliyatlari uziga hos hususiyatga ega: o’quvchilarda hayotiy tajribalarni hodisalarga qiziqishi, "yahshi", "yomon" harakatlarga chuqur munosabat bildira olmasligi kabilar.
Boshlangich sinf o’quvchilarining dars va darsdan tashqari tarbiyaviy faoliyatini rejalashtirish uziga hos qoidalarga egadir.
Har bir sinf jamoasining tarbiyalanganlik darajasini urganish.
O’quvchilarning oilaviy hayoti, ota -onaning farzand tarbiyalashdagi burchi va vazifasini qanday his etishi.
Kundalik uzgarishlariga o’quvchilarning munosabati.
O’quvchilarning sharqona milliy urf -odat, an’analar haqidagi bilim darajasi.
Qomusiy ma’rifatpavrar, mutafakkirlar hamda zamon shoir. yozuvchilarning ijodiyotidan namunalar bilishlari.
Yuqoridagilarni aniqlashda suhbat, anketa usullaridan foydalanish urinlidir. Shundagina har bir uqituvchi - tarbiyachilarning betakror, bir - biriga uhshamagan tarbiyaviy tadbir rejalari bunyodga keladi. Bunday rejalar tarbiyaviy ta’irlarga ega bulib, maqsadga erishtira oladi.
Sunggi yillarda bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishi, uzgarishlari kuzga tashlandi. Bu hol ijtimoiy hayotdagi ulugvor uzgarishlar ilmiy - tehnika taraqqiyoti, ommaviy ahborot vositalarining ta’sir doirasi oshganligi bilan izohlanadi.
Biroq, kupchilik yigit - qizlarimizning fuqaro sifatida ulgayishi bugungi talab darajasida emas. Ayrim o’quvchilar ijtimoiy hayotda va ishda sust. Ular ijtimoiy hayot haqida tuliq tushunchaga ham ega emaslar, ularda mustaqillik, jur’at etishmaydi, kup narsalarga befarq qaraydilar, ustiga - ustak ularda ma’naviyat ham shakllanmagan. Eng achinarlisi ularda fuqarolik urni, qat’iyligi etishmaydi. Shuning uchun o’quvchilarda fuqarolik tuygusini tarbiyalash, ularni goyaviy chiniqtirishga asosiy tarbiyaviy vazifalardan biri sifatida qaralishi kerak.
Maktabda fuqaro bulib etishish jarayoni amalga oshiriladi, fuqarolik, goyaviy etuklik shakllanadi. Shuning uchun ham tarbiyaviy ishlar tizimida vatanparvarlik tarbiyasi yoki fuqarolik tuygusini tarbiyalash, ayniqsa katta urin tutadi. Bu ahloqiy tarbiya bilan o’quvchilarda mas’uliyat hissini va Vatan oldidagi burch hissini ustirish bilan mahkam bogliq holda olib boriladi.
"Kishilik jamiyati el - yurtiga, vataniga sadoqatli, iymon - e’tiqodi butun, mard vajasur, malakasi etuk, ma’naviyati yuksak insonlar bilan haqli ravishda fahrlanadi, - degan edi Prezidentimiz. Bu ulugvor, betimsol boylik har qaysi davlatning qudratli salohiyat manbaidir.
Ana shunday noyob fazilatlarga ega avlodni tarbiyalab voyaga etkazayotgan halq kelajakka ochiq yuz, katta ishonch bilan qarashi mumkin".
Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar tizimi uta murakkab va qiyin tarkibiy qismlardan tashkil topgan. Tarbiyaviy qismlarni uygun holda amalga oshirish muvaffaqiyat garovi bulib hizmat qiladi. Shu bilan birgalikda, tarbiyaviy ishlarda ayrim uzgarishlar ham bulib turishi tabiiydir: yildan - yilga topshiriqlar, tarbiyaviy ishlarning usullari. tarkibi va mazmunida ma’lum uzgarishlar sezilishi mumkin. Bularning hammasi sinf rahbarida uz bilim va mahoratini tinmay oshirib borishini talab qiladi.
O’quvchilar jamoasi mustaqil tashkilotdir, ammo u pedagogik rahbarlikka muhtojdir. O’quvchilarni uz holiga tashlab quyish ham, ayni vaqtda bolalar jamoasiga nisbatan ma’muriyatchilik ham, buyruqbozlik yuliga utib olish ham mumkin emas. Birinchi holda sinf rahbari bu ishlardan umuman chetlashib, o’quvchilar bilan aloqaning susayishiga yul quysa, ikkinchi holda tazyiq yuliga utib, o’quvchilar mustaqilligini yuqqa chiqaradi.
Sinf rahbarining bosh vazifasi bolalar jamoasi faoliyatini mohirlik bilan boshqarish, o’quvchilar tashabbuskorligini ustirish, sinf jamoasi faolligi va mustaqilligini tarkib toptirishdan iboratdir.
O’quvchilarni pedagogik kuzatish o’quvchilar hayoti va faoliyatini urganishning eng ishonchli usullaridan biridir Bu ish darslarda, darsdan tashqari vaqtlarda ijtimoiy mehnat sharoitida hamda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida amalga oshiriladi.
O’quvchilarni kuzatish nafaqat maktabda, balki kucha - kuyda, oilada, teatrda, sayru - tomoshada, sport uyinlarida, oddiy gurunglarda ham olib boriladi.
O’quvchilarni kuzatish qanchalik puhta, aniq izchil reja asosida olib borilsa ish shunchalik oson kechadi.
Tajribali sinf rahbarlari o’quvchilarning turli ahloqiy va jismoniy hislatlarini bir qancha sinflar orqali aniqlashadi. Jismoniy tarbiya darslarida turnikka tortilish, qiyin va nozik mashqlarni bajarishda, bir oz qiyinroq mehnat topshiriqlarida, ulardan uzoqdagi biror kishini chaqirib kelishi, yoqtirmagan ishni buyurishi orqali ulardagi iroda va qurqoqlik kuch va nimjonlik, qat’iylik va jur’atsizlik, mehnatsevarlik va yalqovlik kabi hislatlar namoyon buladi.
O’quvchilarni kuzatish va undan tuplangan ma’lumotlar umumiylik va nisbiylik kasb etishini unutmaslik lozim. Shuning uchun ham tasodifiy va shoshilinch hulosalar chiqarmaslik kerak. O’quvchilar hulq - atvoridagi tashqi jihatdan bir hildagi voqea - hodisalar turli sabablarga kura sodir bulishi mumkin.
O’quvchilarni kuzatish davomida, ayniqsa ularning ba’zi bir hatti - harakatlarini baholashda ularning keltirib chiqargan sababalarini aniqlab olish juda muhimdir. Masalan, o’quvchi darsga kechikib keldi, deylik. Sinf rahbari uni koyishdan oldin vaziyatni aniqlab olishi, balki ota - ona aybdordir, balki u kur kishini kuchadan utkazib quygandir, balki yulda aganab tushib, kiyimlarini qayta almashtirib kelgandir ....
Hayotda hamma narsa bulishi mumkin. Buni hech qachon inkor qilib bulmaydi.
Ba’zi hollarda o’quvchi uqituvchining gaplarini e’tiborsiz tinglaydi. Bu uqituvchida norozilik uygotadi va u haq. Balki uning oilasida notinchlik bulganu u tun buyi uhlamasdan bezovta bulib chiqqan, darsda fikrini bir joyga tuplay olmaydi.
Nima bulganda ham, o’quvchilarni kuzatish yuksak madaniy, sahiy qalb, sinchkovlik, etuk mahorat va malaka talab etadi.
Tarbiya jarayonida pedagogik ta’sir kursatish mahorati o’quvchiga u yoki bu yuksk ahloqiy sifatlarning mohiyatini anglatish jarayonida qullanadigan uqituvchi - tarbiyachining ish usullaridan biridir.
O’quv - tarbiya jarayonida uqituvchi - tarbiyachi uz maqsadiga erishish uchun doimo o’quvchilarga uz talablari bilan yondoshadi. Ularni ragbatlantiradi, ogohlantiradi, tanbeh beradi.
Uqituvchi - tarbiyachi pedagogik asosda quyilgan talablarni o’quvchilarga tushuntirish, nojuya harakatlardan ularni saqlash, jamoaga moslashishi uchun keng sharoit yaratish lozim. Yuqoridagi talablarning qanchalik ta’sir etishi tarbiyachining pedagogik mahorat va obruyiga bogliq.
O’quvchining shahsiy ishini tashkil etish. Bola soglom va har tomonlama barkamol shakllanishi uchun unda uqishga intilish hissini takomillashtirish bilan cheklanib bulmaydi. Ular ongida kasb - hunar va mehnat kunikmalarini hosil qilish, umummadaniy bilimlarni milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan yuksak ma’naviy ahloqiy fazilatlarni tarbiyalash bilan uz Vatani va halqiga nisbatan sadoqatni shakllantirish, atrof - muhitga nisbtan ongli munosabatda bulish tuygusini, huquqiy ongini tarbiyalash lozim.
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da madaniy - estetik, ilmiy tehnikaviy, sport va boshqa yunalishlarda, maktabdan tashqari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish. Ta’kidlangan hamda ta’lim sifatini yahshilash, uning tuzilmasi va mazmuni - mundarajasini takomillashtirish vazifalari belgilab berilgan.
Bugungi kunda maktab va sinfdan tashqari vaqtda o’quvchilar shahsiy ishini samarali tashkil etish zamon talabidir. Buning uchun ularga mehnatni ilmiy tashkil qilishning oqilona eng oddiy usullarini urgatish zarur. Bu bilan ularga eng kam kuch sarflab, eng ko’p samaraga erishish imkonini yaratgan bulamiz.
Mehnatni ilmiy tashkil qilishning quyidagi asosiy talablari mavjud.
Maqsadni aniklab olish.
Ishni qismlarga ajratish.
Qismlarni keraksiz narsalardan tozalash, qolganlarini oqilona joylashtirish.
Eng kerakli qurol - asboblarni tanlash.
Eng yahshi usullarni urganish.
Maqsadga erishish.
Bularni o’quvchilar hayotiga quyidagicha tatbiq etish mumkin.
Uqish - aqliy mehnat turlaridan biri. Mamlakatimizda millionlab o’quvchilar maktablarda uqishadi. Uqish - bu uziga hos hususiyatga ega mehnatdir. Shu narsa aniqki, bu mehnat ham ayni bir natijaga erishish uchun kup yoki oz kuch sarflashiga qarab u yoki bu darajada samarali bulishi mumkin.
O’quvchilarni har bir ishga kirishishdan oldin hoh yozma, hoh ogzaki reja tuzib olishga urgatish kerak. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ham, shahsiy ishda ham tartiblilik, tejamlilik rejaning mavjudligi va mukammalligiga bogliqdir.
Reja - ishdagi muvaffaqiyatning asosidir.
Reja - harakat uchun dastur.
Rejaning tarkibiy qismlari:
a) ish maqsadini aniqlash;
b) ish uchun kerakli narsalar;
v) ish tartibi, ish jarayoni, vaqti, joyidan iborat.
Nihoyat, ishning uzini: uning nimadan boshlanishi, qanday borishi, nimadan keyin niam kerakligini aniq tasavvur qilishi kerak.
Ishni bajarish uchun eng avvalo tegishli ish urni kerak. Maktabdagi stol singari ish urni tuliq kifoya qiladi.
Endi ish urniga quyidagi talablar quyiladi.
Ish urnida hech qanday ortiqcha narsa bulmasligi kerak. Aks holda kerakli narsani topish uchun kup vaqt sarflanadi.
Ish urnida tozalikni ta’minlash kerak. Ish urni qanchalik toza bulsa ishlash shunchalik oson, zavqli buladi.
Ish urnida bajariladigan ishga muvofiq tartib ta’minlanishi lozim. Bizga kerak buladigan hamma narsani bir tomonidan bajarilgan va foydalanilgan narsalar yaqinroq turishi kerak.
Stolda tartib saqlanishi uchun ruchka, qalam, qisqich, uchirgich va mahsus qalamdondan foydalanish urinlidir. Shuni unutmaslik kerakki, sinf honasidagi tartib, ozodalik har bir ish urnidagi tartib - ozodalikka bogliq.
Bu hildagi ish jarayoni o’quvchilarni tartiblilikka, ozodalikka, uz - uzini nazorat qilishga, qiziqib mehnat qilishga urgatadi.
Tashkilotchi va o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarish ishlarining metodikasi.
Maktab tomonidan amalga oshirilayotgan tarbiya jarayonining natijalari kup jihatdan uning borishini nazorat qilishning qanchalik samarali bulishiga bogliq. Nazorat qilish, yul - yuriq kursatish bilan uzviy bogliq bulsada, biroq u uz hususiyatlariga ham ega. Agar pedagogik yul - yuriqlar kursatish, uqituvchilarning, sinf rahbarlarining ta’lim - tarbiya berish mahoratini oshirishga qaratilgan bulsa, nazorat qilish esa o’quv -tarbiya jarayonining samarasini, pedagoglar faoliyatining sifatini va o’quvchilarning hulq - atvorini aniqlash uchun nihoyatda zarurdir.
Sinf rahbarining nazorat qilish aniq bir maqsadga, ya’ni sinf uqituvchilarining o’quv - tarbiya faoliyatiga hamda o’quvchilar qilayotgan ishlari va hatti - harakatlariga qaratilgan buladi. Tekshirish uqituvchiga tarbiyaviy ishning maqsadi va mohiyatini, o’quvchiga esa uz hatti - harakatlarining mohiyatini va harakterini yahshi tushunib olishga yordam beradi.
Tekshirish jarayonida uqituvchi va o’quvchi urtasidagi munosabat uzaro ishonch va hurmat munosabatini yoki qandaydir sovuq yoki zurma - zuraki munosabat ekanligi, shuningdek, maktab o’quvchisining tarbiyalanganlik darajasi aniqlanadi. tekshirish yordamida sinf rahbari tarbiya ishini tashkil etish va tarbiya usullarini tanlashni, o’quvchi shahsining kamol topib borishini muljallab oladi. Tarbiyalanganligini aniqlash o’quvchiga turli vaziyatda uz hulq - atvoridagi kamchilik va hatolarini payqab olishga yordam beradi. Sinf rahbarlari tarbiyaviy faoliyatini muayyan izchillikda va doi-miy ravishda aniqlash barcha o’quvchilarning mas’uliyatini oshiradi va intizomli qiladi.
Sinf rahbari o’quvchi shahsini urganishda uning ruhiy faoliyati hususiyatlari bilan bir qatorda shahsiy - ruhiy ehtiyojlar, qiziqishlar, mijoz, hulq - atvor va boshqalarni ham hisobga olish ayniqsa zarurdir.
Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalashda maktabning oila va jamoatchilik bilan buladigan aloqalarini yulga quyish muhim va shartdir. Shuning uchun ham ota - onalar urtasida pedagogik - metodik tashkilotlarni olib borish maktabning ijtimoiy hayotida ota - onalar ishtirokini ta’minlash ayniqsa muhimdir.
Oila va maktabsiz ham usib kelayotgan bola shahsiga uziga hos ta’sir kursatadi. Lekin shunday bulsa-da, bu omilni tula - tukis deb hisoblab bulmaydi.
Maktab urnini hech narsa bosa olmaydi. Bu erda bola jamoa ichida tarbiyalanadi, bilim oladi, shakllanadi. Shuni ham aytish kerakki, maktab ham oila va jamoatchiliksiz tuliq birmaqsadga erisha olmaydi.
Maktabning ota - onalar aloqalari borligini ham maktabdagi tarbiyaviy jarayonga ham oilaning hayot tarziga juda katta salbiy ta’sir utkazadi. Bunga ijtimoiy ahamiyat molik bulgan ulkan masala sifatida qarash mumkin.
Pedagog kasbi kizikarli va murakkab kasbdir. Bu kasb juda katta goyaviy mazmunga ega, ukituvchi mexnatining ijtimoiy axamiyati xam katta. Negaki avlodlar takdiri jamiyat-kelajagi ukituvchilar kulida. Ijtimoiy ongni axoli madaniyatini, milliy goya va istiklol mafkurasini, kizikishlarni va extiyojlarni tarkib toptirish bilan boglik bulgan ukituvchi faoliyatining ijtimoiy axamiyati kattadir.
Ayni vaktda ukituvchilik kasbi eng murakkab va kiyin kasblardan biridir. Tarbiyalanuvchilarning takdiri uchun masouliyatli juda katta. Shuning uchun ukituvchi sifatlariga kuyiladigan talablar juda katta va yukori bulishi kerak. Ukituvchining akl-idroki, bilimi, xatti-xarakati, xamma narsalar ukuvchilar, ota-onalar tevarak atrofidagi kishilar tomonidan doimo tankidiy taxlil kilinadi. Agar ukituvchining ma’naviy kiyofasi ukuvchilar yoki ota-onalarning tasavvuriga ozgina bulsada mos kelmasa, orada kelishmovchilik bulishi mukarrar.
Pedagog faoliyatining kiynchiligi yana shundan iboratki, uning natijalari darxol kurinmaydi ularni xatolar tuzatish kiyin bulgan vaktida aniklanadi pedagog muomala va pedagog ta’sir kursatish xam uziga xos va murakkab, ukituvchilik faoliyatining maxsuli boshka kishining psixik va jismoniy kiyofasida, uning bilimlari, malakalari, xarakter xislatlarida, uygunlikka erishish-pedagogning vazifasi.
Shunday bulsa xam pedagogning uz faoliyati oboekti-tarbiyalanuvchi bilan uzaro alokasi asosiy kiynchilikni tashkil etadi. Pedagogning faoliyat oboekti bulgani uchun xam, shunday tarbiyaning muvaffakiyati fakat tarbiyalanuvchining pedagog, tarbiya jaraeniga. Uziga bulgan munosabatiga boglik emas. Tarbiya doimo uz-uzni tarbiyalashni nazarda tutadi va u bilan chambarchas birikib ketgan. Ukuvchini bir xolatlan ikkinchi xolatga utkazish zarurati natijasida paydo bulgan juda kup sonli pedagog vazifalarni xal etish pedagoglik faoliyatining moxiyatini tashkil etadi. Xar bir pedagogik vazifa bir necha variantda xal etilishi mumkin, lekin pedagog doimo ulardan eng yaxshisini topishi kerak.
Ukituvchilik faoliyatini tegishli kobiliyat va malakalar kanchalik oson ijod kilardi! Lekin xar bir ustanning uz tabiati va uz xarakteri uch uslubi va nixoyat bulajak narsa xakidagi uz tasavvuri, uzing axlokiy va estetik modeli bor.
Kishining murakkab kamoloti natijasida ular nimaning maxsus ekanligini fikrlash kiyn buladi. Unga kuprok ta’sir kursatadi: mazkur pedagogik ta’sirni, boshka ijtimoiy ta’sirlarni yoki tabiiy istoedod kurtaklarimi?
Bunda shaxsga kursatiladigan barcha ta’sirlarni muvofiklashtirish, ularni kordinatsiyalash. Xar doim pedagog zimmasiga tushadi.

2. Uz-uzini tarbiyalashningmoxiyati va kamolatidagi axamiyati.

Uz-uzini muvofiklashtirish va uz-uzini boshkarish shaxsining tarkibiy elementlaridan biridir. Ular shaxsning xususiyatlari tarkibiga kiritiladi, birok uz-uzini boshkarishning turli xususiyatlari u uzini namoyon kilish bir xil kurinishda bulmaydi, baozi xollarda bunday xususiyatlar ortik darajada kupayib ketgan buladi.
Uz-uzini boshkarishning oliy darajasi uz-uzini tarbiyalashdir, uz-uzini tarbiyalash buyicha pedagogika va psixologiya fan olimlari kizik va original tadkikotlarni utkazmokdalar.
Shulardan biri I.Rotining «Boshkalar orasida va uzi yotgiz» kitobidir. Bolalar xayotini tugri tashkil etish, ularni butun tarzda tarbiyalashni tashkil etish maksadlarida u bolalarni turmush mexnatiga, uz-uzini boshkarishga jalb kiladi.
Boshlangich sinf ukuvchilarining mustakil-liklarini umumiy suroatda xarakat kiladi, bilimlarini aynan uz-uzini boshkarish belgilaydi. Boshlangich sinflarda uz-uzini xizmatlarini tashkil etish tarbiyachidagi doimiy eotiborni va turli metodlardan foydalanishni talab kiladi. Bolalarga rejim buyicha yashash, bir rejim jarayonida ikkinchisiga osoyishda utish odatlantirilgan ekan, ukkituvchi bolalarning mustakilliklarini, xarakatlarini kursatish va tushuntirish orkali ragbatlantiradi, uz-uziga xizmatni uyushtiradi. U bolalarga mexnatni uyindan farklashlariga urgatadi.
Pedagog eng avvalo ukuvchilarda mexnatning maksadini bolalarga ukib oladigan tarzda tushuntiriladi, ularnning maksadga muvofik, ish tutishlariga erishishga xarakat kiladi. Shunday kilib, tarbiyachilar bolalarga uz-uziga xizmatni xar kuni mashk kildirib, xar bir ukuvchida mexnatning bu turdagi mustakiligini tarkib toptiradi. Uz-uziga xizmat kilish borasida ukuvchilar sinfni toza va saramjon tutishada , uzlarni sinfi, koridori va maktabni yigishtiradi, tozalashadi. Ukuvchi va ukuvchi bajaradigan ishlar bolalarning kuchli va yoshiga mos bulishiga, ukuvchilar mexnatiga bulgan sanitariya-gigiena talablarining buzilmasligiga eotibor beradi.
Uz-uzini boshkarish xayotda zarur bulgan mexnat kunikmasini shakllanishida boshlangich bosqich xisoblanadi. Shu bilan birga u bolalarda mustakillik, tashabbuskorlik va tejamkorlik kabi sifatlarning shakllanishida ijobiy sharoit xisoblanadi.
Uz-uzini tarbiyalash boshi muxitga karshilikdir. Nokulay sharoitga muxitga karshi turish, tuskinliklarini engil urish uz-uzidan xarakatlanish, uz-uzini boshkarish demakdir. Uz-uzini tarbiyalash vazifalari konkretlashi, uz-uzini nazorat kilishga, uz-uziga buyruk berish usullarini urganib olishga, uz fazilatlarini va kamchiliklarini oboektiv baxolashga mustakilik suratda maolumot oladi.

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish metodikasi.

Hozirgi davrga kelib yoshlarga ta’lim - tarbiya berish faoliyati orqali ular faolligini oshirish, ularning erkin - mustaqil fikrlash qobilyaitlarini shakllantirish, etuk, barkamol shaxs sifatida kamol toptirish, pedagoglar oldida turgan muhim vaziflardan biridir.
Shu maqsadda Respublikamizdagi ta’lim -tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar orqali ta’lim - tarbiyani tubdan uzgartirish, o’quvchilarni milliy ruh bilan sugorish, samarali an’anaviy uslublarni saqlab qolgan holda yangi uslublarni yaratish, ilgor uqituvchilarning tajriba - sinov ishlari orqali amaliyotga qullash kabi qator ishlar amalga oshirilmoqda.
Maktablarning beshinchi sinfdan boshlab uqitish predmeti buyicha amalga oshiriladi. Boshlangich sinflarda uqitish va tarbiyalash ishni yakka uqituvchi olib borganligi sababli o’quvchi bilan uqituvchi urtasida tugri va muntazam birlik vujudga kelgan bulsa, endilikda bir vaqtning uzida o’quvchi bir necha uqituvchi bilan aloqaga kirishadi.
Ayni vaqtda sinfdagi o’quvchilar uzlashtirishining sifati, sinfdan tashqaridagi ishlarning uyushtirilishi maktab va oilaning aloqasini mustahkamlash, uqituvchilarning bolalarga nisbatan quyadigan talablarida birligi bulishini ta’minlashi kabi muhim vazifalarni hal etish uchun javobgar shaxs bulishini sharoitning uzi talab qiladi. Ana shu maqsadda 5-sinfdan boshlab, shu sinfda dars beradigan, tajribali, obruli uqituvilardan biri direktor buyrugiga muvofiq sinf rahbari qilib tayinlanadi.
Sinf rahbari tarbiyaviy ish faoliyatida uziga topshirilgan sinf hayotini yulga quyish bilan bogliq bulgan konkret vaziflarni samarali amalga oshirishi uchun ishga nisbatan chuqur mas’uliyatni his etish zarur. sinfdagi tarbiyaviy ishlargina emas, o’quv ishlari ham, o’quvchilarning ta’lim darajalarini oshirish, bilish qobiliyatlarini takomillashtirib borish ham sinf rahbarining diqqat - e’tiborida turadi, lekin u mazkur masalalarga avvalo tarbiyachi sifatida yondoshadi. U sinfda ta’lim sifatini oshirishda hamma vositalardan foydalanadi va shu sinfda dars berayotgan o’quvchilarga tarbiya vositalari orqal yordam beradi. Bu yordam o’quvchilarda uzaro yordamini yulga quyish, ularni maktab kundalik ish tartibiga rioya qilishga urgatish orqali amalga oshiriladi.
Sinf o’quvchilari bilimining sifatini oshirish, tula uzlashtirishga erishish sinf rahbarining muhim vaziflaridan biridir. Chunki bu o’quv ishigina emas, balki tarbiyaviy vazifa hamdir. Bilimlarni egallashga qiziqish, diqqat, qat’iyat, tirishqoqlik va sabotlilik o’quvchilar bilimi sifatini oshirishning muhim shartidir. Shuning uchun ham sinf rahbari o’quvchilarda shu xususiyatlarni shakllantiradi, o’quv vaziflariga ongli munosabatni tarbiyalaydi. Sinf rahbari shu maqsadda fan uqituvchilarining darslariga qatnashadi, ular bilan suhbatlashadi, uz o’quvchilarining darslariga munosabatini, uzlashtirishlarini doim nazorat qilib turadi. Sinf jurnallarini, o’quvchilar kundalik daftarlarini kuzdan kechirib, baholarini tahlil qiladi.
O’quvchilar bilimining sifatini oshirishga ota - onalarni ham jalb etish kerak. Ularga o’quvchilar oldida ma’ruzalar, estalik va xotiralar bilan chiqishlarini, suhbatlar utkazishni, sayir va ekskursiyalarga olib borishga yordamlashishlarini topshirish mumkin.
Ilgor sinf rahbari tajribasi shuni kursatadiki, tarbiyachilar bolaga nisbatan kuproq talabchan bulish va uning mumkin qadar kuproq sevish kerak degan qoidaga qattiq amal qilgan joyda ta’lim - tarbiya berish uchun eng yaxshi sharoit yuzaga keladi.
O’quvchilarning sinfdan tashqai uqishlarini tashkil qilish sinf rahbarining boshqa uqituvchilar bilan ishlashida kurib chiqiladi. Sinf rahbarlari sinfdan tashqari uqish buyicha uqituvchilar, ota - onalar utkazadigan tadbirlarni yulga solib boradilar va o’quvchilarning mustaqil uqishlariga umumiy rahbarlik qiladilar.
Yosh kitobxonlarga pedagogik jihatdan tugri ta’sir kursatish vositalari va yullarini aniqlab olish maqsadida ularni urganish yoki kitobxonlarning guruhiy toifalarini aniqlashni tashkil etish sinfdan tashqari uqishga rahbarlik qilishning murakkab jihatlaridan biridir. Yoshlarni mustaqillik ruhida tarbiyalashni, uzining hayotini, kuchini, bilimi hamda tajribasini xalqqa sadoqat bilan xizmat qilishga bagishlangan utmishdagi va hozirgi vaqtdagi ajoyib kishilarning hayot yullarini urganishsiz tasavvur qilib bulmaydi. Sinfdan tashqari uqish mustaqil davlatimizning qurilish muvaffaqiyatlari, olimlarimiz, uzbek adabiyoti va san’ati erishgan yutuqlar tugrisidagi manbalar, gazeta va jurnallardan olingan o’quvchilarga kursatadigan ta’siri yanada kuchayadi. Bu manbalarning mazmundorligi, rang - barangligi, dolzarbligi yosh kitobxonlarning ehtiyojlari hamda qiziqishlarini qondirish va rivojlantirish vazifasiga mos bulib tushadi, darslarda olib boriladigan o’quv tarbiya ishlari bilan sinfdan tashqari utkaziladigan tadbirlar urtasidagi uzaro aloqani mustahkamlashga imkon beradi.
Sinfdan tashqari uqishni samarali tashkil etishning navbatdagi shartlaridan biri maktabda fan birlashmalari, uqituvchilar va kutubxonachi urtasidagi hamkorlikdir.
Uqituvchilar, sinf rahbarlari, tarbiyachilar sinfdan tashqari uqishning turli - tuman shakl va uslublari: o’quvchilar bilan yakkama - yakka va guruh tarzida suhbatlar utkazish, kitoblarni muhokama qilish, tavsiya etishning kurgazmali vositalari, tushuntirish ishlarini olib borish va kerakli kitoblarni tanlashda amaliy yordam kursatish, sinfdan tashqari uqishga kam qiziqadigan o’quvchilar bilan alohida ishlash va shu kabilardan foydalanadilar.
O’quvchilarda tarkib topgan kitobxonlik qiziqishlarini urganish, bilib borish, kitobxonlarning uziga xos talablarini cheklab quymay, balki ularni kengaytirib, maktab hayoti talablariga yaqinlashgan holda kitobni tar gib qilishni, muayyan bir adabiyotni tavsiya etishni bilish, kam kitob uqiydigan va qiyin bolalar deb ataladigan ukuvchilar pedagogik jihatdan puxta uylab yakkama - yakka ish olib borish singari shartlarga amal qilingan taqdirdagina barcha o’quvchilarni kitobxonlar safiga jalb etish vazifasi muvaffaqiyatli hal etiladi.
Tajribali sinf rahbarlari yuqori sinflardagi darslrida uz o’quvchilaridan, javob berish jarayonida kitoblar, jurnallar, gazetalar, turli manbalardan olingan kuchirmalar, raqamlar bilan boyitishni talab qiladilar. Bu hol o’quvchini har tomonlama kamol toptirish uchun ham asoslarini uqitishda fanlar aro aloqalarni amalga oshirish uchun ham qimmatlidir. Kupchilik o’quvchilar ogzaki guruhiy yoki yakka suhbatlarni ustun quyadilar, chunki bu suhbatlarda kitobxonlar ichki dunyosini bilish kup darajada samara beradi.
Uqituvchilarning yosh kitobxonlar bilan ish olib borish shakllaridan biri ularga matnlar ustida mustaqil ishlashga doir topshiriqlar berishdan iboratdir. Matnlar ustida o’quvchilar uylarida ham, darsda ham ish olib boradilar.
Bolalar uqishlariga sinf rahbari tomonidan chiqariladigan "Sinfdan tashqari uqish oynasi" katta ahamiyat kasb etadi. Har oyda bir marta sinf rahbari yoki kutubxonachi sinf soatida sinfdan tashqari uqish ishlarining borishini tahlil qiladi.
Shunday qilib sinfdan tashqari uqish bilan bogliq bulgan darslrga quyiladigan asosiy talablar, ularni o’quv mashgulotlari bilan boglash o’quvchilarning qiziquvchanligi, mantiqiy tafakkurini ustirish, ularning kitobxonlik qiziqishlarini shakllantirish va kengaytirish, yosh kitobxonlarning hayotiy tajribalariga va faolliklariga tayanishdir.
Fanlar buyicha sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni fan uqituvchilari sinf rahbarlari bilan hamkorlikda uyushtiradilar. Bu ish quyidagi xilma - xil shakllarni uz ichiga oladi.
Tugaraklar.
O’quvchilar qiziqishi buyicha (klublar, kitobsevarlar, dustlik, "iztoparlar", "Yosh texnik" va hakazo).
Olimpiadalar, konkurslar (eng yaxshi rasm, fanlar buyicha eng yaxshi ish, yang yaxshi badiiy suz ustasi, utkir zehnlilar bahsi, olimpiada va hakazo).
Bolalar tashkilotlarining mavzuli yigilishlari va majlislar
Kitobxonlik kechalari.
Sayohatlar uyushtirish.
Kurgazmalar tashkil qilish.
Munozarali bahslar.
Fan kechalari.
Quyida matematika va adabiyot fanlari buyicha olib boriladigan sinfdan tashqari ishlardan namunalr beramiz.
Matematikadan sinfdan tashqari mashgulotlarni, odatda yosh matematiklar klubi doirasida olib borish mumkin. Klub kengashi klubga rahbarlik qiladi. Reja tuzishga butun klub a’zolari, shuningdek matematika fani uqituvchilari, sinf rahbarlari qatnashadi. Klub uz ustavini tasdiqlab oladi. Jumladan, unda quyidagi talablar bulishi mumkin.
"Integral" klubiga o’quvchilar (5-9) ixtiyoriylik asosida qabul qilinadi.
Klub a’zosi matematikadan "2" baho olmasligi kerak.
3. Klub a’zolrining vazifasi klub faoliyatida, ma’ruzalar, kurgazma qurollar tayyorlash, maktab kichik olimpiadalari, kechalar, konkurslar utkazishda faol qatnashish shart.
4. Klub mashgulotlari oyda ikki marta chorshanba kunlari utkaziladi.
Klub mashgulotlari asosan ma’ruzalar, devoriy gazetalar, qiziqarli masalalr echish, ukuvchilar bilan shugullanish, matematik kechalar, musobaqalar, olimpiadalar tayyorlash va utkazish, sinflarda matematika qanday uzlashtirilayotganligini nazorat qilish kabi shakl va mazmunlarda olib boriladi.
Klubning navbatdagi rejasiga turli kasb egalari bilan uchrashuvlar, ularning hayotida matematikaning ahamiyati, buk matematik olimlarga bagishlangan sinf soatlari, matematika haftaligi, metematika viktorinalar, uyinlar, topqirlikka bagishlangan musobaqalar, sinflar buyicha matematika kechalari kabi rang - barang tadbirlarni kiritish mumkin.
Adabiyot haftaligi uzining kulami, rang - barangli va qiziqarliligi bilan matematika haftaligidan sira qolishmaydi.
Uning rejasi quyidagicha bulishi mumkin:
Dushanba
Haftalikning ochilishi.
Adabiyotni targib qiluvchi va sharaflovchi.
Shiorlar chiqarishi.
Rebuslar, boshqotirmalar echish.
Topishmoqlar aytish va topish.
Radio orqali bir juft qushiq tinglash.
Seshanba
Kutubxonada qiroatxonlik lahzalari.
Ijodkorlar bilan uchrashuvlar.
Adabiyot va san’at.
Icha kuzdi hangomalar.
Birasar tarixi.
Chorshanba
"Afandi bir kuni" (latifa kechasi).
Bir gazal sharhi.
Dilrabo navolar.
Xalq dostonlari va biz.
Devoriy gazeta chiqarish.
Payshanba
Ijodkor o’quvchilar davrasida .
Insholar kurigi.
Shuyam gap buldi-yu (lofchilarning chiqishi).
Adabiyot va madaniyat.
She’riy lahzalar.
Juma
Adabiyot va fan.
Shoirlar bolalarga.
Kitobxonlik kechasi.
Sahna chiqishlari.
Ogzaki jurnal.

Sinf rahbari sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni fan uqituvchilari bilan hamkorlikda oldindan tuzib olishi, tadbirning utkazilish joyi, vaqti, kerakli jihozlar, adabiyotlar, texnika vositalari, xizmat turlarini oldindan tayyorlab quyish imkonini yaratadi.

Bu tadbirlarning utkazilishini nafaqat ukuvchilar, balki uqituvchilar, maktab rahbarlari, hatto ota - onalar urtasida ham katta qiziqish va xayrixohlik uygotadi.

Tashkilotchining oila va jamoatchilik bilan hamkorlikdagi tarbiyaviy ishlar metodikasi.

Maktab va oila hamkorligini ta’minlash uchun 2 ta tashkiliy pedagogik vazifani amalga oshirish kerak. Bularning birinchi maktab uqituvchilari, oila va jamoatchilikning birgalikdagi harakatlarini muvofiqlashtirish boshqarish bulsa, ikkinchisi ota - onalarining pedagogik va uslubini tayyorgarligini oshirishdir.
Oilaviy tarbiyaga doir ishlar quyidagi sharoitlarda bajarilsa, tarbiya samaradorligi yanada oshadi.
Maktab uzining barcha ta’sirlari, mazmuni oilaviy tarbiya jarayoniga izchil yunaltirsa.
2. Uqituvchilar jamoasi oila bilan uzaro hamkorligi davrida uzlarining etik - pedagogik tarbiya talablarini tugri taqozo etsa.
3. Halq ta’limi bulimi va muassasalar tashkiloti ota - onalarni tarbiyaviy jarayonga uyushtirsalar.
4. Uqituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o’quv yillarida davom ettirilsa.
Maktab bilan ota - onalar hamkorligini mustahkamlash maqsadida maktablarda ota - onalar qumitasi tashkil qilinadi. Bu qumitalarga maktab direktori rahbarlik qiladi. Bundan tashqari har bir sinfda ota - onalar qumitasi tuziladi.
Hamma ota - onalar qumitasi har bir o’quv yilining boshida butun o’quv yili uchun tuziladi. Sinf ota - onalar qumitasi ota - onalar yigilishida 3-5 kishidan iborat qilib saylanadi. Sinf ota - onalar qumitasining raisi maktab ota -onalar qumitasiga a’zo qilib hisobga olinadi. Shu sababli maktab ota - onalar umumiy yigilishida sinf ota - onalar majlisi tavsiya etgan kishilardan saylanadi. Maktab ota - onalar qumitasi a’zolarining soni har bir maktabning katta kichikligi, ish sharoitiga qarab ota - onalar umumiy yigilishini qarori bilan belgilanadi.
7 – mavzu. Mehnat tarbiyasi va uning tashkiliy shakllari (2 coat ma’ruza, 2 soat seminar)
Ma’ruza mashg’ulotining texnologik modeli

Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 soat	Tinglovchilar soni –
O’quv mashg’ulotining shakli:	Ma’ruza
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:	Mehnat tarbiyasining mazmuni. Mehnat tarbiyasi fan asoslari yuzasidan o’quv mehnati va mehnat ta’limini o’z ichiga olishi. Ijtimoiy foydali mehnat. Mehnat tarbiyasida tarbiyalanuvchilarning o’ziga hos hususiyatlarini hisobga olish. Jamiyat farovonligi yo’lida qilinadigan ijtimoiy foydali, unumli mehnat – tinglovchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishi. Jismoniy va aqliy mehnatga birday hurmatda bo’lish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tinglovchilarda turmushga va mehnatga yangicha munosabatni, layoqatni shakllantirish. Ta’lim muassasalarda kichik biznesni tashkil etish. Mehnat va kasb tarbiyasi, tarbiyaviy va kasbiy ishlar xususiyatlari, iqtisodchi-pedagog kasbi, kasbga yo’naltirishni amalga oshirishda qo’yiladigan talablar. Pedagog tinglovchilarning bevosita faoliyati davomida mehnatga muhabbatni tarbiyalashning barcha usullarini mohirona qo’llashni o’rgatish.
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tinglovchilarga mehnat tarbiyasining maqsad va vazifalari haqida ma’lumot berish. O’quvchilarni fuqarolik ruhida tarbiyalash.
Pedagogik vazifalar: Tinglovchilarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirish. Tinglovchilarga mehnat tarbiyasi to’g’risida ma’lumotlar berib borish, ularda mehnat faoliyatini tashkil etish borasida ko’nikma va malakalar hosil qilish. Mehnat tarbiyasining mazmuni va metodlari bilan tanishtirish	O’quv faoliyatining natijalari: 1.Pedagogik jarayon qonuniyatlari, mehnat tarbiyasi mohiyati, mazmuni, haqida tushunchaga ega bo’ladilar. 2. Sharq mutafakkirlarininmg mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlarini, asarlarinibilib oladilar 3. Tinglovchilar Mehnat tarbiyasining mazmuni va metodlari to’g’risida ma’lumotlarga ega bo’ladilar, ularda mehnat faoliyatini tashkil etish borasida ko’nikma va malakalar hosil qiladilar.
Ta’lim metodi	Ma’ruza, tushuntirish, suhbat, «Venn diagrammasi»
Ta’limni tashkil etish shakli	Ma’ruza, ommaviy, guruhli
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Maxsus texnologik vositalar bilan jihozlangan xona
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	1.1. Tinglovchilarga 5 minut ichida tarbiya jarayonining mohiyati mazmuni haqida erkin yozish topshirig’ini beradi. 1.2. Ba’zi Tinglovchilarni erkin yozishlarini kuzatadi. 1.3.Mavzuning maqsadi va kutilayotgan natijalarni bayon etadi.	1.1. Tinglovchilar o’z daftarla-riga tushunchalarini yozib oladilar. 1.2. O’z fikrlarini boshqa-lar bilan o’rtoqlashadilar. Savollar orqali murojat etadilar. 1.3. Tinglashadi va muhoka-ma qilishadi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Mavzu bo’yicha ma’ruza matnlarini tarqatadi va uning asosiy tushunchalari bilan tanishtiradi. 2.2. Jalb qiluvchi savollar bilan murojat etadi. 2.3. Mavzuning eng asosiy tushunchalarini ajratib ko’rsatadi. Har bir jarayonlar bo’yicha xulosalar qiladi.	2.1. Ma’ruza bilan tanisha-dilar. 2.2. Savol-javoblarda ishti-rok etadilar. Muhim terminlarni yozib boradilar.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. Mavzu yuzasidan tasavvurlarni boyitish maqsadi-da “Venn diagrammasi” jadvalini taqdim etadi. 3.2. Mustaqil ish uchun vazifa beradi va uni baholash mezonlari haqida tushuntiradi.	3.1. “Venn diagrammasi” ni guruhlarda to’ldiradilar, o’z fikrlarini bayon etadilar. 3.2. Topshiriqlarni yozib oladilar.

1. Mehnat tarbiyasining mazmuni.

Mehnat tarbiyasi o’quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, ijtimoiy tarbiyasining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat tarbiyasi ni shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va uning natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko’maqlashsin. Mehnat tarbiyasi ning provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy xislati sifatida uning mehnatga bo’lgan ehtiyojini shakllantirishdir.
O’quvchilarning ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashda mehnat tarbiyasi muhim shartlardan biri bo’lib hisoblanadi. Uning amalga oshirilishi davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy siyosat mazmuni bilan belgilanadi.
O’zbekistonda, bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirishning asosiy tamoyillari jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning asosi sanaladi.
Hozirgi davrda texnika va texnologiyalar rivojlanishini yuksak bosqichga ko’tarish uchun ishlab chiqarishni keng ko’lamda kompyuterlashtirish, iste’mol mahsulotlarini jahon standartlari darajasida ishlab chiqishni yo’lga qo’yish talab etilmoqda.
Bularning barchasi yuksak intellektual va jismoniy kamolotga ega bo’lish, ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy asoslaridan to’laqonli xabardor bo’lish, mehnatga ongli, ijodiy munosabatda bo’ladigan yoshlarni tarbiyasilashni taqozo etadi. Bu esa, o’z navbatida, ta’lim muassasalarida mehnat ta’limi va tarbiyasi ni tashkil etishga nisbatan ulkan talablarni qo’yadi.
Mehnat tarbiyasi ning maqsadi o’quvchilarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalarni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq:
yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash;
o’quvchilarda umumjamiyat manfaati yo’lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish;
ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;
o’quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish;
ularda mehnat ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish;
o’quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, hayotiy faoliyat yo’nalishini belgilash malakalarini shakllantirish;
o’quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo’lgan qiziqishni oshirish;
o’quvchilarni kasbga yo’llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo’lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish.
Mazkur vazifalar tizimida o’quvchilarni mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlash ularning qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash orqali amalga oshiriladi.
2.Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida.
Ta’lim-tarbiyasi tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo’lib etishishi, kasb-hunar o’rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug’lash masalalariga alohida e’tibor berilganligiga guvoh bo’lamiz.
Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta’limiy-axloqiy asarlar va xalq og’zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo’shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o’zlashtirish muhim hayotiy zarur ekanligi ta’kidlanadi.
Bundan tashqari “Avesto”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abu Rayhon Beruniyning “Geodeziya”, “Minerologiya”, Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridagi xalq eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan.
Mana shunday ertaqlardan biri “Aql va boylik” ertagidir. Bunda chol to’rt o’g’liga qarata “Kim aqlli va davlatmand bo’lsa, o’sha oila boshlig’i bo’lib qoladi”, degan so’zlariga o’g’illaridan biri zumrad ko’zli oltin uzugi, ikkinchisi zarbof choponini, uchinchisi esa qimmatbaho kamaraini ko’rsatadi.
Kenja o’g’il esa otasining savoliga “Menda zumrad ko’zli uzuk ham, zarbof chopon ham, qimmatbaho kamar ham yo’q. Lekin mehnatkash qo’lim, botir yuragim, aqlli boshim bor”, - deydi va otasi uni oila boshlig’i qilib, uy-ro’zg’orini meros qoldiradi.
Ko’rinib turibdiki, xalq bu ertak vositasida yoshlarga insonni hayotda baxtli qila oladigan narsa q mehnat degan g’oyani ilgari surgan.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida esa shahar va qishloq xalqini ijtimoiy tabaqalarga ajratib, dehqonlar, hunarmandlar, chorvadorlar, olimlar, tabiblar va boshqalar haqida so’zlab, ularning jamiyat hayotidagi o’rniga alohida to’xtalib o’tadi. Turli kasblar, ayniqsa, dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilikka oid fikrlarini bayon etadi. U dehqon, hunarmand va chorvadorlarni jamiyatning moddiy boyliklarini yaratuvchi sifatida ta’riflaydi.
Masalan, alloma dehqonlar haqida:
... Qalug’ tebranurka bulardan aso’g’,
Tuzuk tegir e ichimdan tato’g’.
(Hamma qimirlagan jonga bulardan manfaat (bo’ladi),
Hammasiga eyim (va) ichimdan halovat etadi)1.
Deb dehqonlar mehnatini ulug’lash bilan birga, hunarmandlar haqida ham “juda zarur kishilardir ... temirchi, tikuvchi, etikdo’z, suvchi, egarchi, toshchi, o’qchi, kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib ko’zim uzayib ketdi. ... Bu dunyoga ular yaxshilik keltiradilar, Ular juda ko’p ajoyib narsalarni ishlaydilar”, - deb o’zining xayrixohligini bayon etadi va hukmron doiralarga mehnatkashlar bilan munosabatda bo’lish shartlari xususida o’z tavsiyalarini bayon qiladi.
Yusuf Xos Hojibning mehnat ahli haqidagi bu fikrlari haqiqatan ham ularga nisbatan hurmat va ehtiromni anglatadi. Yusuf Xos Hojibning mehnat tarbiyasi ga oid progressiv qarashlari tarbiyasiviy jihatdan diqqatga sazovordir.
XV asarning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni ulug’lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari “Hayratul abror”, “Farhod va Shirin”, “Mahbub-ul qulub” asarlari ham mavjud.
Alisher Navoiyning haqiqiy inson uchun eng yaxshi fazilatlardan biri mehnatsevarlik deb ko’rsatadi. U “Hayratul abror”ning beshinchi maqolatida kishilarning saxovatiga ko’z tikishdan ko’ra o’z qo’li bilan hayot kechirish ulug’roq va oliyjanobroq ekanligini “Hotam Toyi”3 hikoyatida keltiradi.
Hotam Toyi bir kuni qo’y-qo’zilar so’ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So’ng biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga elkasida o’tin ko’tarib kelayotgan bir chol uchraydi. Hotam Toyi unga “Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og’ir yukni, Hotam o’yiga borib ziyofaida izzat ko’rgil”, - deydi. Shunda chol kulib: “Ey, oyog’iga hirs band solgan, g’ayrat vodiysiga qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin”, - deb javob qiladi.
Hotam Toyi cholning bu so’zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun kechirishi uning himmatidan baland ekanligini anglaydi.
Alisher Navoiy mehnatning insonni go’zallashtirishi, faqat mehnat tufayligina insonning kamol topishi mumkinligini ta’kidlaydi. Shu maqsadda u qator mehnatsevar badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan, “Farhod va Shirin” dostonining asosiy qahramoni Farhod ana shunday qahramonlar jumlasidandir.
Farhod Armaniston o’lkasiga qadam qo’yganda, o’z yurtida Qorandan o’rgangan tosh yo’nish hunarini ishlatib, og’ir mehnatdan ezilgan xalqqa yordam beradi. O’z hunari, mehnati tufayli bir tomondan xalqning og’ir mehnatini engillashtirgan bo’lsa, ikkinchi tomondan sevgilisi Shirinning hurmatiga sazovor bo’ladi.
Farhodning mehnatsevar va ijodkorligidan ilhomlangan Alisher Navoiy o’z dostonining ikkinchi nomini “Mehmonnoma” deb ataydi.
Mehnatga muhabbat, ijodkorlik dostonning markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Navoiy “Mahbub-ul qulub” asarida esa turli ijtimoiy guruhlarning hayotidagi o’rnini belgilaydi, fazilat va nuqsonlarini ko’rsatadi. Dehqonlar to’g’risida fikr yuritar ekan, “Dehqonki dona sochar, erni yormoq bila rizq yo’lin ochar. ... Olam ma’murlig’i alardin va olam ahli masrurlig’i alardin. Har qayonki, qilsalar harakot, elga ham qut etkurur, ham barakot”1, - deb dehqonlarni, ya’ni, mehnatkash insonni ulug’laydi. Shu bilan birga shoir bu asarida tekinxo’rlarni, nojo’ya ish tutuvchi kishilarni, ochko’z va ta’magirlarni, mehnat qilmay hayot kechiruvchi shaxslarni tanqid qiladi.

3. Mehnat tarbiyasining mazmuni va metodlari.

Mehnat tarbiyasini tashkil etish jarayonida o’quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar.
Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi. Mehnat ta’limi sinf xonalari, o’quv-tajriba maydoni, mashina-traktor saroyi, o’quv-tarbiyasiviy tadbirlar jarayoni, ishlab chiqarish korxonalari va xo’jaliklarning dalalarda olib boriladi.
Natijada ma’lum qiymatga ega bo’lgan ijtimoiy-foydali mahsulotlar yaratiladi hamda ilg’or kasb sohiblariga xos bo’lgan shaxslik fazilatlari shakllanadi.
Shu jihatdan olib qaraganda, bugungi kunda mehnat ta’limining mazmuni, maqsad va vazifalari o’zgardi, texnologik ta’lim ustuvorlik kasb etdi, o’quvchilarni kasbga yo’naltirish tizimi yangilandi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi darsini ham o’quvchi ta’lim jarayonida oladi.
Ta’lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko’radilar, Umumiy mehnat jarayonida o’quvchilarning kombinatlar, jamoa hamda fermer xo’jaliklari, korxona, zavod va fabrikalarda texnik va texnologik bilimlari mustahkamlanadi, shuningdek, ular tashkilotchilik malakalariga ham ega bo’ladilar.
Sinfdan tashqari ishlar jarayonida mehnat tarbiyasi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlarning turli shakllari o’quvchining texnik ijodkorligini rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga bo’lgan qiziqishini shakllantiradi. To’garaqlarda o’quvchining qiziqish va qobiliyatlari namoyon bo’ladi.
O’quvchilarning to’garklardagi faoliyati ma’lum pedagogik talablarga rioya qilganda samarali bo’ladi. Chunonchi:
to’garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lishi lozim, ya’ni, o’quvchilar tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo’lishi zarur;
texnik ijodkorlik o’quv muassasasidagi o’quv-mehnat jarayoni bilan uzviy alohada bo’lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta’lim va boshqalar);
ijtimoiy-foydali, unumli mehnat jarayonida o’quvchining texnik ijodkorligini tashkil etishda faoliyatni ijtimoiy buyurtmadan ijodkorlikka aylantirish kerak bo’ladi.
Ayni vaqtda, juda ko’plab maktablarda yordamchi xo’jalik mavjud. Korxona va xo’jaliklar ta’lim muassasasiga majmuaviy yondashuv asosida mehnat tarbiyasi ni tashkil etishga ko’maqlashmoqdalar. O’quvchilar ishlab chiqarish sub’ektlarining iqtisodiy rivojlanishi bilan tanishadilar, Bu jarayon ularni turli kasblarni egallash shartlari va sharoitlari bilan tanishtirishga yordam beradi.
Mehnat tarbiyasi o’quvchilarni mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlashni nazarda tutadi. Zero, mavjud sharoitda ro’y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar shaxs kamolotiga nisbatan juda katta talablarni qo’ymoqda. Xususan, mehnatga muhim ijtimoiy burch sifatida qarash, ma’lum faoliyatni bajarishda mas’uliyatni his etish, mehnatga va uning natijasi, shuningdek, mehnat jamoasiga hurmat, mehnat faoliyatini tashkil etishda tashabbuskorlik, faollik ko’rsatish, o’z aqliy va jismoniy qobiliyatini to’liq namoyon etishga bo’lgan ichki ehtiyoj, mehnatni ilmiy tashkil etish yo’lida amaliy harakatni olib borish shular jumlasidandir.
Mehnatga psixologik jihatdan tayyor bo’lish esa tarbiyasiviy ishlar tizimida amalga oshirilib, ularning har biri quyidagi vazifalarni hal etishga yordam beradi:
o’quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyati, mehnatni tashkil etish hayotiy zaruriyat ekanligining anglab etilishiga erishish;
ularda mehnat faoliyatini amalga oshirishga nisbatan rag’bat uyg’otish;
o’quvchilarda mehnat ko’nikma va malakalarini shakllantirish va hokazolar.
Mehnat ta’limi va tarbiyasi ning tashkiliy-metodik shakllari o’qituvchi tomonidan tanlanadi. Bu shunday shakl va metodlar bo’lishi kerakki, u o’quvchiga mehnati muvaffaqiyatidan quvonch baxsh etsin, o’z mehnatidan o’zi faxrlansin.
Mehnat tarbiyasining texnologiyalari o’quvchining nazariy bilimlarini amaliyotda qo’llash imkoniyatini yaratishi zarur. Bu esa, o’z navbatida, mehnat ta’limi mazmunini ham takomillashtiradi. U kompleks xarakter kasb etib, o’quvchilarda o’quv texnika va texnologiyalari haqida tasavvur hosil qilishi, amaliy masalalarni hal etish malakasini shakllantirishi, sifat natijalarini ta’minlashi lozim. Ayniqsa, o’quv topshiriqlarini hal etishga ijodiy yondashish, ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy, ijtimoiy ko’rsatkichlarini yuqoriga ko’tarishga intilish hosil qilishi maqsadga muvofiqdir.
Mehnat tarbiyasida sinfdan tashqari tarbiyasiviy ishlar rejasida mehnat tarbiyasi yo’nalishidagi tadbirlarning o’rin olishini ta’minlash muhim pedagogik vazifalardan biridir. Mehnat tarbiyasi turli an’anaviy va noan’anaviy shakllarda tashkil etiladi
5.Iqtisodiy tarbiya mehnat tarbiyasining tarkibiy qismi sifatida
Hozirgi davrda, kadrlar tayyorlash masalasi eng muhim vazifa sifatida qo’yilib, ta’lim sifatini oshirish bilan birga o’quvchilarni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti munosabatlari shakllanayotgan mavjud sharoitda muhim va zarur.
Iqtisodiy tarbiya - o’quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish, ularda xo’jalik yuritish faoliyat (oila byudjetini shakllantirish, xo’jalikni yuritish, mavjud moddiy boyliklarni asrash, ko’paytirish, savdo-sotiq munosabatlarini to’g’ri tashkil etish va hokazolar)ni tashkil etish ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat pedagogik faoliyat jarayoni.
Binobarin, iqtisodiy tarbiya yosh avlodda iqtisodiy bilim va ko’nikmalarni rivojlantirish, ularda tejamkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, iqtisodiy faoliyatni yo’lga qo’yish to’g’risida fikrlashga o’rgatadi.Iqtisodiy tarbiyasi o’z ichiga o’quvchilar tomonidan iqtisodiyot asoslarini o’rganish, ularning unumli va ijtimoiy mehnatning turli ko’rinishlarida ishtirok etish, rejalashtirishga doir bilim va malakalarga ega bo’lish, ishlab chiqarish mahsulotlarini hisobga olish va nazorat qilish kabilarni oladi.Iqtisodiy tarbiyaning inson va jamiyat, iqtisodiy geografiya, tarix, matematika, ximiya, biologiya, mehnat ta’limi darslarida amalga oshirilishi yanada ijobiy samaralarni beradi. Eng muhimi “Iqtisodiyot asoslari” o’quv fani asosida o’quvchilar iqtisodiy tushunchalar, kategoriyalar hamda ishlab chiqarishni rivojlantirish qonuniyatlarini o’rganadilar.
Jamiyatda keng ko’lamli iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan sharoitda Respublika iqtisodiyotini rivojlantirish, xo’jalikni oqilona tashkil etish, sanoat va qishloq xo’jaligi tarmoqlarini takomillashtirish, moliya operatsiyalarni to’g’ri tashkil etish, rejalashtirish, mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish samaradorligi, korxonalar rentabelligi, kichik va o’rta biznes, ijara, bozor infrastrukturasi, mahsulot qiymati, sof daromad, qo’shimcha daromad, byudjet, xaridor, ma’lumotlarning berilishi o’quvchilarning iqtisodiy ongini shakllantirishga yordam beradi.
Sinfdan tashqari tarbiyasiviy tadbirlar hamda tarbiyasiviy soatlarda iqtisodiy mavzularda tarbiyasiviy suhbat, bahs va munozaralar uyushtiriladi, og’zaki jurnal yaratiladi, viktorina tashkil etiladi, to’garak yoki klublar faoliyati yo’lga qo’yiladi.
“Mehnati faoliyatining sifati va samaradorligi nimalarga bog’liq?”, “Xo’jalikning qiymati qancha turadi?”, “Har birimiz iqtisodchi bo’lishimiz mumkin”,

8 – mavzu. Munosabat pedagogikasi

Ma’ruza mashg’ulotining texnologik modeli

O’quv vaqti: 80 minnut	Tinglovchi soni
O’quv mashg’ulotining tuzilishi Ma’ruza rejasi	Pedagokka qo’yiladigan axloqiy talablar. Dars hamda darsdan tashqari jarayonda o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi Munosabat, unga qo’yiladigan talablar. O’quvchilar jamoasida ularning e’tiborlarini jalb etish va ijodiy kayfiyatlarini yaratishda o’qituvchi Munosabatining ta’siri va uning ahamiyati, o’quvchi bilan bo’lgan Munosabat jarayonida o’qituvchi tomonidan ishontirish va ta’sir etish usullaridan foydalanish. Ilmiy pedagogik adabiyotlarda berilgan Munosabat turlari (do’stona Munosabat, qo’rquv asosiga qurilgan Munosabat, xazil-mo’toyibaga asoslangan Munosabat va boshqalar) haqida.
O’quv mashg’ulotining maqsadi : Tinglovchilarga O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi Munosabati haqida ma’lumotlar berish.
Pedagogik vazifalar: Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo’yicha tushunchalarni shakllantirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Tinglovchilar Munosabat atamasi, pedagogik Munosabatning o’ziga xos xususiyatlari, pedagogik Munosabatda sharqona Munosabatning o’rni qadriyat va urf odatlarning pedagogik faoliyatga tadbiq etish haqida tasavvurga ega bo’ladilar, asosiy ma’lumotlarni kospektlashtiradilar.
Ta’lim usullari:	Ma’ruza, « Menyu » metodi.
O’quv faoliyatini tashkil qilish shakli	Ommaviy
Ta’lim vositalari	Slaydlar, marker, flipchart, jadval
Qayta aloqa usullari va vositalari	Savol javob

O’quv mashg’ulotining texnologik haritasi

Ishlash bosqichlari, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchining	Tinglovchining
1 bosqich 1.1 O’quv xujjatlarini to’ldirish va Tinglovchilar davomatini tekshirish (5 min). 1.2 O’quv mashgulotiga kirish (10min)	1.2. Munosabat tushunchasi haqida ma’lumotlar beriladi. O’quv mashgulotiga kirish davomida Tinglovchilarga Munosabatning falsafiy ijtimoiy, psixologik va pedagogik mohiyati haqida ma’lumotlar beriladi.O’quv mashgulotiga kirish davomida dastlab Tinglovchilarga « Menyu » metodi jadvali taklif etiladi va uning grafalari to’ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to’ldirilganidan so’ng ma’ruza boshlanadi.	Tinglashadi,aniqlashtiradilar, savollar beradilar. Munosabat atamasi bo’yicha dastlabki tushunchalarini ifodalovchi ma’lumotlarni BBB jadvaliga tushiradilar, bu ish jarayonida Tinglovchilarda Munosabat serqirra jarayon ekanligi haqida tasavvur xosil bo’ladi.
2 bosqich Asosiy 60 min	Dars hamda darsdan tashqari jarayonda o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi Munosabat, unga qo’yiladigan talablar. O’quvchilar jamoasida ularning e’tiborlarini jalb etish va ijodiy kayfiyatlarini yaratishda o’qituvchi Munosabatining ta’siri va uning ahamiyati. Munosabat jarayonini boshqarish uslublari. Avtoritar uslubdagi Munosabat. Liberal uslubning o’qituvchi faoliyatida namoyon bo’lish xususiyatlari. O’qituvchining demokratik uslubdagi Munosabati Ilmiy pedagogik adabiyotlarda berilgan Munosabat turlari (do’stona Munosabat, qo’rquv asosiga qurilgan Munosabat, xazil-mutoyibaga asoslangan Munosabat va boshqalar).	Konspekt yozishadi, tinglashadi, Kommunikatsiya vositalari bo’yicha doskada klaster tuzishadi. Barcha berib borilayotgan yangi tushuncha va atamalarni ta’riflaini yozib boradilar, yangi atamalar doskaga yozib boriladi. Mavzu bo’yicha savollar beradilar.
3 bosqich. Yakuniy natijalar 5 min.	3.1 Mavzu bo’yicha xulosa qilish. va o’quv mashg’ulotning maqsadiga erishish darajasi taxlil qilinadi. 3.2 Mavu yuzasidan o’quv vazifasi beriladi. Amaliy mashgulotga tayyorlanish	O’rganilgan mavzu bo’yicha olgan ma’lumotlarni « Menyu » metodi. jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar O’rganilgan mavzu bo’yicha topshiriqlarni yozib oladilar.

Tayanch tushunchalar:

Nutq – ovoz berilgan til, u yoki bu til belgilarini anglatuvchi ovoz signallarining inson tomonidan qo’llaniladigan tizimidir.
Optimizm – kechayotgan voqea va xodisalar jarayoniga nisbatan bildirilgan ikki xil qarama – qarshi fikrlar yoki munosabatlarni yaxshilikka yo’yish.
Tashabbuskorlik – xarakterning qimmatli xislati bo’lib, bu xislat ko’pchilik kishilarda ommaviy tus olgandir.
Til – inson aloqalari, tafakkuri uchun axborotni asrash va avloddan avlodga etkazib berish vositasi bo’lib hizmat qiladigan belgilar tizimidir.
His-tuyg’u – insonning nisbatan barqarorligi, umumiyligi, uning shaxs sifatidagi taraqqiyoti davomida shakllangan ehtiyojlari va (xususan) qadriyatlariga mosligi bilan farq qiladigan yuksak o’zaro madaniy bog’langan hissiyotlaridir.
Hayajonlanish – (lot. Emoveo – hayratga solmoq,hayajonga solamoq) – psixik hodisalarning alohida toifasi bo’lib, sub’ekt tomonidan bu hodisalar, predmetlar va vaziyatlar insonning o’z ehtiyojlarini qondirish uchun bevosita qiziqqon kechinmalari ko’rinishida namoyon bo’ladi.

1.Dars hamda darsdan tashqari jarayonda o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi Munosabat, unga qo’yiladigan talablar.

Har bir o’qituvchi dars o’tayotgan vaqtda o’zini sinf o’quvchilari bilan birligini, ular bilan hamnafas, hamfikir ekanligini sezsa, o’zi kilayotgan ishdan zavq oladi.
Bu – o’qituvchining pedagogik ijodkorligini ta’minlaydi. Samarali kommunikativ faoliyat yuritish uchun pedagogik muloqotga e’tibor berish shart. Dars paytida u sinfda yuz bergan eng arzimas o’zgarishga ham sezgirlik bilan qarashi, tanlab olingan pedagogik ta’sir etish usullarini shu daqiqadagi muloqot qilish hususiyatlari bilan solishtirib ko’rishi lozim.
Izlanuvchan pedagog olimlar tomonidan tubandagi eng ko’p tarqalgan pedagogik muloqot qilish turlari aniqlangan:
Birgalikda qilinadigan ijodiy faoliyatga qiziqish asosidagi muloqot.
Do’stona muloqot.
Muloqot - masofa.
Qo’rqizish orqali bo’ladigan muloqot.
Xazil - mutoyiba orqali bo’ladigan muloqot.
Endi birgalikda qilinayotgan ijodiy faoliyatga qiziqish asosidagi muloqot uslubini ko’rib chiqamiz. Bunday muloqot qilish usuli asosida o’qituvchining yuksak pedagogik professionalligi va axloqiy qarashlari yotadi. Chunki, bolalar bilan birgalikda ijodiy izlanish bilan mashg’ul bo’lish faqat o’qituvchining kommunikativ faoliyat bilan shug’ullanishining natijasi bo’libgina qolmay, balki bu, masalaga chuqurroq yondashadigan bo’lsak, uning umuman olganda pedagogik faoliyatga munosabati hamdir. Do’stona muloqot bir – birini yoktirish, xush ko’rish asosida qurilgan muloqot qilish usuli bo’lishi bilan birgalikda u o’quvchilarni bajariladigan ijodiy faoliyatga qiziqish asosidagi muloqotga tayorlaydi. Darhaqiqat, umumiy ijodiy ish bilan qiziqish – do’stlikning, bir-birini yoqtirishning nishonasidir.
Chunki, har bir o’qituvchi-bu bolalarning katta yoshli do’sti va ustozi, ikkinchidan esa o’zaro faoliyatning faol ishtirokchisidir.
Pedagoglar va boshqa ta’lim rahbarlari xech qachon engil tabiatlilik qilmasliklari, ya’ni, behayo anekdotlar aytmasliklari, tiliga bo’lsa bo’lmasa erk bermasliklari, mashara va mazah kilmasliklari kerak. Uchunchidan, ular bolalar oldida tund, tajang basharada turmasliklari, baland, chinqiroq ovozda gapirmasliklari lozim. Do’stlik, do’stona munosabat, yoktirish meyorida bo’lgani yaxshi. Ba’zan yosh o’qituvchilar do’stona munosabatni oshna og’aynilarcha munosabatga aylantirib yuboradilar. Bu o’quv - tarbiya jarayoniga shubhasiz, salbiy ta’sir etadi, haqiqiy ijodkorlik muxitini yaratishga halal beradi. O’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar tizimda albatta masofa, chegara bo’lishi shart.
Masofa, chegara qo’yib muloqot qilishga katta erk berilsa, bu muloqot qilishning salbiy shakllaridan biri bo’lgan qo’rqizish orqali bo’ladigan muloqotga olib keladi. Yosh o’qituvchilar ba’zan qo’rqizish orqali bo’ladigan muloqot usulidan ham foydalanishadi.
Bunday hol ularning o’quvchilar bilan birgalikda ijodiy faoliyat tashkil etolmaganliklari natijasida yuz beradi.
Ishni yangi boshlagan yosh o’qituvchi bu usulni osonrok deb topadi va o’quvchilar bilan muloqotda o’zi bilmagan holda salbiy muloqot usullarini tanlaydi. Bu usullarning kelajagi yo’q.
Bolalar bilan ishlashda o’zaro muloqotni xazil mutoyiba - asosida tashkil etish ham salbiy natijalarga olib keladi. O’z mohiyatiga ko’ra bunday muloqot usulidan foydalanayotgan yosh o’qituvchi osonlik bilan, arzon garovga obro’ orttirish niyatidaligini, bolalar bilan tezgina til topib, sinfga yoqishni istayotganligini bildiradi.
Ikkinchi tomondan olganda bu - o’qituvchida umumpedagogik va kommunikativlik madaniyatining yo’qligini, pedagogik muloqot malakasini, kommunikativ faoliyat tajribasining juda kamligini ko’rsatadi. O’z roxatini ko’zlab o’quvchilar sevgisiga erishish, buning uchun ular oldida hushomadgo’ylik qilish, ularning nojo’ya hoxishlariga bo’ysunish yaramaydi.
Muloqot – xazil - mutoyiba, muloqot hushomadgo’ylik kuzatishlarning ko’rsatishicha tubandagi sabablarga binoan yuzaga keladi:
Pedagog tomonidan o’z oldida turgan mas’uliyatli vazifani tushinmaslik;
Muloqot qilish malakalarining yo’qligi;
Sinf o’quvchilari bilan muloqot qilishdan qo’rqishni, hadiksirashni va shu bilan birga o’quvchilar bilan tezrok yaqindan aloqa o’rnatishni juda istaganligini bildiradi.
2.O’quvchilar jamoasida ularning e’tiborlarini jalb etish va ijodiy kayfiyatlarini yaratishda o’qituvchi Munosabatining ta’siri va uning ahamiyati, o’quvchi bilan bo’lgan Munosabat jarayonida o’qituvchi tomonidan ishontirish va ta’sir etish usullaridan foydalanish.
O’qituvchi tomonidan Munosabat mavzusi mazmun va mohiyat jixatidan atroflicha o’rganilishi, fikran o’quvchilar bilan Munosabat o’rnatib ko’rilishi, o’quvchi misolida maskur mavzuning ular tamonidan o’zlashtirilishining extimolliklari va imkoniyatlarining turli variantlarini qilib ko’rish samarali natija beradi.
Munosabatni muvaffaqiyatli amalga oshishida dastlabki munosabatlarni o’rnatish muhimdir . Bu bosqich ko’p hollarda «kommunikativ xujum» bosqichi deb ham yuritiladi.
Bunda o’qituvchi auditoriya diqqatini birdaniga jalb eta olish, o’quvchi e’tiborini mavzu mohiyatiga qarata olish dinamik ta’sir o’tkaza olish malakalariga ega bo’lishi maqsadga muvofiqdir.
Munosabatni boshqarish bosqichida esa o’quvchi bilan o’qituvchi orasida psixologik aloqa o’rnatish lozim bo’ladi.
O’zaro ishonch va o’zaro hurmat negizida ko’rilgan shaxslararo munosabatgina hamkorlik munosabtlarini keltirib chiqaradi. O’qituvchi o’quvchining ilg’or fikrlari, nuqtai nazarlarini inobatga olishi, qo’llab quvvatlashi, huquqlari, majburiyatlari, ularning maktabda jamoat joylarida, oilada bajaradigan vazifalari haqida unitmasligi lozim.
O’qituvchining o’quvchiga ta’sir o’tkazishi, uning qattiqqo’lligi, prinsipialigi, o’quvchilar orasida shaxsiy namunasi asosida tabiiy ravishda orttirgan obro’ e’tibori, nufuzi muhim omillardan hisoblanadi.
O’zaro, samimiy, do’stona munosabatlar asosida Munosabat maqsadiga yondashish, initsiativani qo’llab quvvatlash, Munosabatdan ko’zda tutilgan maqsadni shart – sharoitlarga maqsadli moslay olish malakalari o’qituvchining ta’sir doirasini oshirgan holda, muvaffaqiyat garovi bo’lib xizmat qiladi. To’rtinchi bosqichda pedagogik Munosabatning kechuv jarayoni, uning amalga oshirilganlik holati, omil va vositalarning Munosabatdan kutilgan natijaga ta’siri tahlil qilinadi, xulosalar yasaladi.
Pedagogik Munosabat – o’qituvchi bilan o’quvchining dars va darsdan tashqari faoliyatini samarali, natijali, mazmunli tashkil qilish maqsadida yuzaga keladigan kasbiy Munosabatdir.
To’g’ri tashkil qilingan pedagogik Munosabat o’quvchi bilan o’qituvchi o’rtasida o’zaro hamkorlik, bir – birini tushunish uchun imkoniyatlar yaratadi. Noto’g’ri tashkil qilingan pedagogik Munosabat o’quvchida qo’rquv, ishonchsizlik, diqqatning pasayishi, o’qituvchi bilan o’quvchi orasidagi fikriy yaxlitlikning bo’lmasligi, faoliyat, muomala, xulq uyg’unligining buzilishi kabi salbiy holatlarni yuzaga keltiradi.
Bular o’quvchida o’qituvchiga nisbatan salbiy, negotiv munosabatlarini shakllanishiga sharoit yaratadi, natijada o’quvchida fanga nisbatan qiziquvchanlik susayadi.
Ishonchli bilimlar, qarashlar va xatti – harakatlar yig’indisi (majmuasi) sifatida hamda ularni shakllantirish usuli sifatida ajratib ko’rsatmoq lozim. Ishonch yordamida yangicha nuqtai nazarlar, munosabatlar shakllantiriladi yoki noto’g’ri qarashlar, munosabatlar to’g’ri - haqiqiysiga o’zgartiriladi. Ishonch mazmuni va shakllari o’quvchilarning yoshiga (shaxsning yosh rivojlanish darajasiga) mos bo’lishi lozim. Masalan, katta bog’cha yoshi, kichik maktab yoshida ertaklar, rivoyatlar, afsonalar, fantastik xikoyalar orqali ...)
-Ishonch hosil qilishda tarbiyalanuvchining individual hususiyatlarini hisobga olish:
-boshqalarni ishontirishga undashdan oldin tarbiyalovchi o’zi ishontirayotgan narsaga qat’iy ishonishi shart.
o’quvchilar tarbiyalovchi aytayotgan gaplarga ishonishlari uchun uni hurmat qilishlari, ya’ni o’qituvchiular oldida katta obro’ga ega bo’lishi kerak.
Tarbiyalovchi ishontirishga intilayotgan bolalarning ruhiy holatini, nerv tizimining tipini bilishi va e’tiborga olishi kerak.
Pedagog tarbiyalanuvchi chuqur hayajonlangan paytlarida uni biron nimaga ishontirishga urinmasligi lozim, chunki, bunda bola yanada ko’proq to’lqinlanadi, salbiy emotsiyalarga beriladi va natijada u qo’llagan pedagogik usul muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
O’qituvchi o’zi ishontirmoqchi bo’lgan narsasiga o’quvchini ishontirishi uchun uni asoslay olishi, o’sha paytdagi his hayojonini, o’z so’zlarining to’g’riligiga shaxsan o’zining qat’iy ishonishi va o’z nuqtai nazarini himoya qila olishi katta ahamiyatga ega. Bunda uning jozibali, ilxomlantiruvchi, hayajonga keltiruvchi va bolalarni o’ziga rom etib esda saqlanib qoluvchi nutqi ham katta rol o’ynaydi.
Shuningdek, ishonuvchi va ishontiruvchilarning o’zaro faol harakatini ham ta’min etish lozim bo’ladi. Bolaga nisbatan ishontirish usulini qo’llaganda o’sha bolaning qiziqishlarini bilish va ularni hisobga olish, bola shaxsidagi ijobiy hislatlarga suyanish kerak. Ana shundagina bolaning ishonchiga umid qilsa bo’ladi. Muloqat jarayonida bolaning o’ziga ham «shubxali» bo’lib ko’ringan ba’zi bir soxta ishonchlarni aniqlab olish, keyin ularning soxtaligini asta – sekin, dalillar vositasida isbotlab berish va faqat shundan keyingina boshqa soxta ishonchlarni yo’qotishga kirishmok lozim bo’ladi. Tarbiyachi ishontirish usulini qo’llaganda bolani majbur qilmasligi, uning so’zlarini tarbiyalanuvchi erkin qabul qilmog’i kerak.
Ishontirish samaradorligi o’qituvchining so’zi va ishining birligiga bog’liq. Masalan, o’qituvchi o’z sinfi o’quvchilariga:
Biz endigi haftada Xiva shaxrini tomosha qilishga boramiz!–deydi... va o’z va’dasida turmaydi, yoki
Zokir, sen tartibsizliging uchun ertaga otangni chaqirib kelasan, seni xulqingni muxokama qilamiz! – deydi va o’z so’zining ustidan chiqmaydi.
Bolalar keyinchalik bunday o’qituvchilarning so’zlariga va dalillariga e’tibor bermaydigan bo’ladilar. Bundan ham yomoni, o’qituvchi bolalarga aslida to’g’ri, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan so’zlarni aytadi... ammo kundalik hayotda o’sha o’zi aytgan gaplariga amal qilmaydi. Bunday o’qituvchilar bolalar tarbiyasiga katta ziyon etkazadilar.
Ma’qul qilish, inontirish, uqtirish.
Bolalarga pedagogik ta’sir etish usullaridan yana biri ma’qul qilish, inontirish, uqtirishdir. Inontirish – kishilarning muloqati va faoliyati jarayonida o’zaro, birgalikda harakat qilish vositalaridan biridir. Inontirishning asosiy hususiyati shundaki, u kishi ruhiyati va xatti – harakatiga uning o’zi bilmagan holda ta’sir etadi, shaxsning ruhiyat tizimiga nazoratsiz kirib kelib, kundalik turmushda xulq – atvor, xatti harakat, intilish, yo’l – yo’rik, ko’rsatma, dastur sifatida namoyon bo’ladi, ruyobga chiqadi.
Uzoq paytgacha pedagogik jarayonda inontirishning roli tan olinmay kelindi. Ammo biz istaymizmi, yo’qmi pedagogik o’zaro harakatning istagan bir qismida inontirishning bironta elementni amalda ishtirok etadi. To’g’ri tashkil qilingan inontirish, uqtirish usuli o’quvchilar ongli faolligini ancha oshiradi. O’qituvchining o’quvchilarga nisbatan individual tarzda yondashishiga imkon beradi. O’qituvchi o’z so’zi yordamida o’quvchilarida hushyorlik va bardamlikni yoki qo’rqish va hadiksirashni, hursandlik va tushkunlik sezgisini, o’ziga ishonish yoki ikkilanish, shubhalanishni, qiziqish yoki zerikish sezgilarini yuzaga keltirishi mumkin. Bu sezgilar nafaqat so’zlar, balki so’z ohangi, ularning ifodaliligi, jozibasiga, imo ishora gavda va qo’l harakatlari yordamida vujudga keltiriladi. Agar shunday bo’lmasa, o’qituvchining yomon kayfiyatini bir zumda o’quvchilarga ham ta’sir qilishini, sinf o’quvchilarini boshqarish kiyinlashishini nima bilan izoxlash mumkin? Doimo kayfiyati buzuq, baqirib gapiradigan sinf raxbarlari qo’lida tarbiyalanayotgan bolalar 3 - 4 yildan keyin (tajribada sinab qurilganda) huddi o’zlarining sinf murabbiylari singari sirkasi suv ko’tarmaydigan, baland ovozda va qo’pol gapiradigan bo’lganliklari aniqlangan. Pedagogik inontirishning samaradorligi tubandagi shartlarga:
- O’quv materialining mazmuniga, inontirish amalga oshirilayotgan sharoitlarga, muxitga, o’qituvchining obro’siga, o’quvchilarning o’qituvchiga bo’lgan munosabatiga, yosh hususiyatlarini hisobga olinishiga, inontirish paytida o’quvchilarning holati, individual sifatlariga, o’qituvchi tomonidan inontirish texnikasini qay darajada egallanganligiga va boshqalarga bog’liqdir.
Inontirish, uqtirish turlari.
Inontirish orqali ta’sir etishning manbasiga qarab uni tubandagicha ajratib o’rganadilar.
a) Inontirish, uqtirish boshqa kishi orqali
bajariluvchi harakat, ish.
b) O’z – o’zini inontirish ob’ekti uning o’z sub’ektiga mos keladi.
Sub’ektning qanday holatdaligiga qarab esa inontirish
tubandagilarga ajratiladi:
a) Uyg’oq paytida, bedor, hushyor paytlarida inontirish.
b) Uyqi paytida, uxlayotganda.
v) Gipnotiq holatdaligida inontirish.
Xozirgi zamon didaktikasida bizni pedagogik nuqtai nazardan qaraganda, ko’proq kishini bedor, ya’ni uyg’oq paytida inontirish hususiyatlari qiziqtiradi.
Inontirishga intilayotgan kishining boshqa kishiga ta’sir ko’rsatishdan ko’zlagan maqsadi bor yoki yo’qligiga qarab va bunga erishish uchun ongli ravishda kuch, irodasini qo’llashiga qarab inontirish:
a) atayin, oldindan o’ylanib qilingan,
b) bilmasdan, behosdan qilingan inontirish, uqtirishlarga bo’linadi. O’qituvchi ataylab, oldindan o’ylanib qilinadigan inontirish usulini qo’llaganida u bir maqsadni ko’zlagan holda, ongli ravishda ruhiy (psixologik) ta’sir etishni tashkil qiladi.
Masalan: 4 sinf o’quvchisi Ahmedov Jumaboy judayam uyatchang va o’z shaxsini past baholaydi. Darsda savollarga javob berish uchun juda kam qo’l ko’taradi. Javob berish paytida iymanadi. Mana shularni o’z vaqtida payqagan matematika fani o’qituvchisi dars paytida sinf o’quvchilariga shunday deydi: - «Sizlar bajarib kelgan nazorat ishlaringizni tekshirib chiqdim. Ahmedov Jumaboy nazorat ishini sinfda hammadan yaxshi, to’g’ri va ozoda qilib ishlagan. Barakallo, Jumaboy! Tur o’rningdan! Bukchaymasdan, qomatingni tik tutib turgin! Juda yaxshi. Endi mening ko’zimga qarab tur! Sen darsda ham burra qilib, baland ovozda javob bera olasan! Axir sen o’tilgan mavzuni juda yaxshi bilasan, to’g’rimi? Juda yaxshi, endi doska yoniga chiq!...
Bilmasdan, behosdan biron narsaga inontirish o’qituvchi, tarbiyachining tarbiyalanuvchiga biron fikr, harakat, ish qilish maqsadini ko’zlamagan hollarda sodir bo’ladi. O’qituvchi ko’pincha bironta o’quvchiga har darsda bir qolipdagi (stereotip), odat bo’lib qolgan so’zlar bilan murojat qilganini va bu so’zlar o’sha o’quvchiga juda kuchli inontiruvchi, uqtiruvchi ta’sir o’tkazayotganini anglab etmaydi.
Masalan, o’qituvchi o’sha o’quvchidan boshqa o’quvchilar qatori darsini so’rayotib, odatdagi so’zlarni yana ta’kidlaydi: «- Rustamga o’yin bo’lsa bo’ldi, unga o’qishning keragi yo’q, javob berishni ham bilmaydi. Sen ham odamga o’xshab javob beradigan kun kelarmikan. Ha, seni tuzatib bo’lmaydi! Senga vazifa berib nima qilaman, sen uni baribir bajara olmaysan!» va shu kabilar. Bunda o’qituvchi o’z o’quvchisiga ataylab o’z kuchiga ishonmaslik, o’z kamchiliklarini tuzata olmasligi haqidagi fikrlarni uqtirmoqchi emas, albatta. Lekin u amalda o’zining o’sha odatdagi so’zlarini takrorlay berib, o’quvchini o’zi to’g’risida salbiy xulosaga kelishiga turtki bo’ladi.
Aslida ataylab qilinadigan uqtirish ko’pincha o’qituvchining o’quvchilariga qarata: «Juda yaxshi», «a’lo javob», «mana shunday javob berish kerak», «o’qishda o’zgarish bor», «ana, o’qisang tuzuk javob berasan» lukmalarida, qisqa gaplarida namoyon bo’ladi. Shuningdek, o’qituvchining o’sha daqiqadagi ko’z qarashi, qo’llab quvvatlovchi, hayrihoxligini bildiruvchi ovozi, yuz ifodasi, tashqi ko’rinishi, o’quvchiga, butun sinfga bo’lgan munosabati ham katta ahamiyatga ega.
Ma’lumki, o’quvchilarga o’qituvchilardan boshqalar (yaqin qarindoshlar, tanishlar) kishilar ham ataylab emas, behosdan salbiy oqibatlarga olib keluvchi inontirishni ishlatishlari mumkin.
Shuning uchun ham biz pedagogikani hamma bilishi lozim bo’lgan fan deymiz. Masalan: 5 – sinfda o’quvchi Dilbar ismli qiz oldinroq o’rtacha va yaxshi baholarga o’qib yurgan bo’lsa, keyingi paytlarda yomon o’qiydigan bo’ldi. O’z o’quvchisining bilish qobiliyatini yaxshi bilgan sinf murabbiysi undan yomon o’qiyotganining sababini so’raganda u – «e, mening kallam ishlamaydi! «- deb javob bergan. Qizning ota – onasi bilan so’zlashish uchun uning uyiga borgan o’qituvchi Dilbarning o’z buvisi yonida o’tirib dars tayorlayotganini va buvisi ikki gapining birida-» «Ha, sening kallang ishlamaydi!», «Sening miyang joyida emas!» - deb ta’kidlayotganining guvohi bo’ladi. Demak, qizning buvisi o’zi bilmagan, istamagan holda Dilbarga o’z kuchi, aqli va fikrlash qobiliyatiga bo’lgan ishonchini yo’qotishga yo’naltiruvchi inontirish, uqtirish usulini qo’llagan. Albatta, o’quvchini kaytadan o’z kuchiga, aqliga bo’lgan fikrini o’zgartirish o’qituvchidan ko’shimcha kuch, iroda va pedagogik mahoratni ko’llashni talab qiladi.
O’z – o’zini inontirish ham ikki xil: 1) ataylab, 2) ataylab emas, behosdan bo’ladi. Inontirishning ta’sir etish natijalariga kura u: a) ijobiy va b) salbiy bo’lishi mumkin. O’z – o’zini inontirish ijobiy bo’lganda har bir shaxs o’zidagi ijobiy sifatlarni rivojlantiradi, o’z kuchi va qobiliyatlarini safarbar etadi. Salbiy bo’lganida esa yuz bergan vaziyat ta’siriga bo’ysunadi, o’zida salbiy sifatlar ustun ekaniga, o’zini ularni engishiga kuchi etmasligiga «ishontiradi». Bundan tashqari inontirish o’z mazmuniga ko’ra ochiqdan – ochiq, ro’yi – rostdan va bevosita shamali bo’lishi mumkin. Ochiqdan – ochiq inontirishda o’qituvchi o’quvchini ochiqdan – ochiq ya’ni ro’yi – rostdan biron bir ish, xatti – harakatlarni, qiliqlarni qilmaslikka chaqiradi. Masalan: «Endi sen doimo soat 6-da uyg’onasan!». «Bundan keyin sen qaytib sigareta chekmaysan!». «Endi sen doimo darsga kechikmay kelasan!», va boshqalar. Bevosita shamali uqtirishda ta’sir etish maqsadi «yashiringan» bo’ladi. O’qituvchi, tarbiyachi nimani uqtirayotganini ochiqdan-ochiq aytmaydi, balki, o’quvchi qilishi lozim bo’lgan ish, xatti – harakatni o’qituvchi istashini, kutayotganini faqat shama qiladi. Pedagogik jarayonda ko’pincha ochiqdan – ochiq, ro’yi – rostdan qilinadigan inontirishdan ko’proq foydalaniladi. Bunday inontirishlar buyruq berish, ko’rsatma berish, pand-nasixat shaklida amalga oshiriladi. Buyruq va ko’rsatmalar o’quvchilarda avtomatik tarzda biron bir ish, xatti – harakatni bajarish malakalarini shakllantirish uchun qo’llaniladi. Bunda o’quvchilar o’qituvchi tomonidan berilgan buyruqning maqsadga muvofiqligiga butunlay ishonadilar. Bunday buyruq, ko’rsatma berib so’z orqali ta’sir etish sportda, o’yinlarda (ertalabki badan tarbiya mashqlari), sinf o’quvchilari o’rtasida tartib o’rnatishda har bir sport buyruqlarida o’z aksini topadi. Masalan: «Turing!», «Buyingizga qarab saflaning!», «Ikki qator bo’lib yuring!» va shu kabilar. O’qituvchi tomonidan o’quvchilarni tartibga keltirish uchun beriladigan buyruqlar: «Kullarni parta ustiga qo’ying!», «Darsliklarni yoping!», «Faqat men ko’rsatgan o’quvchi javob beradi!» shaklida bo’ladi.
Bunday buyruq va ko’rsatmalar sinf o’quvchilarining tarbiyalanganlik darajasi yuqori bo’lsa, sinfdagi yuz bergan vaziyat shuni tokoza etsa, buyruq beruvchining o’quvchilar o’rtasidagi obro’si baland bo’lsagina so’zsiz bajariladi, aksincha bo’lsa, u bajarilmay kolaveradi. O’quv tarbiya jarayonida barcha buyruq va ko’rsatmalarni shartli ravishda tubandagi turlarga bo’linadi:
Dastlabki safarbarlikka chaqiruvchi («Diqqat!», Tayyorlaning!)
Ijro etturuvchi, bajaruvchi («Saf tortining!», «Tayyorlaning») bularning ko’plari saf bo’lib yurganda beriladigan buyruq hisoblanadi.
Ta’qiqlovchi («Bas qiling!», «Jim bo’ling!», «To’xtang!»)
Namunaga qarab taqlid qilib harakat qilishga chaqiruvchi («Meningdek bajaring!», «Ahmedovga qarab takrorlang!») va boshqalar.
O’qituvchi bu kabi buyruqlarni o’quvchi lar kam – kustsiz bajarishlari uchun bunday buyriklarni bajarish ustida ancha mashq qilib, malaka orttirgan bo’lishlarini hisobga olish kerak.
Bunday buyruqlar maktab amaliyotida kam qo’llaniladi. Ko’pincha pand – nasixat orqali uqtirish odatda lo’nda, qisqa so’zlarni – inontirish formulasini keskin, ifodali ohangda aytish orqali amalga oshiriladi. Masalan, o’qituvchi tomonidan uy vazifalarini yaxshi bajarilishini ta’min etuvchi ijobiy ko’rsatma hosil bo’lishini istaydi va shu asnoda o’quvchining ko’ziga tik, ma’nodor qarab;
- «Sen yaxshi o’qiy olasan va buni hoxlaysan, shu sababli bugun soat 1600 da dars tayyorlashga utirasan! – deb buyruq beradi. Shuning bilan birga u o’z buyrug’i, ko’rsatmasini asoslab, isbotlab o’tirmaydi, aksincha, o’quvchining aniq bir ishni, xulq – atvorni bajarishga inontiradi. Yana bir misol: 2 – sinf o’quvchisi Sardor doimo 1 – darsga kech qolib keladigan odat chiqaradi. Bir kuni o’qituvchi Masharipova S. uning yoniga keldi va uning ko’ziga karab «Sardor, sen endi darsga kech qolmaysan. Tushundingmi? O’tir joyinga!,»-dedi.
Ertalab, o’zi mustaqil ravishda o’yqusidan uyg’onmaydigan Sardor o’rnidan sakrab turadi va nonushtasini qilib, ertarokdan maktabga ketadi.
Inontiruvchi pand – nasixat o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasida ijobiy, do’stona munosabatlar o’rnatilgandagina o’z ta’sirini ko’rsatadi. Agar o’quvchi o’z o’qituvchisini yoktirmasa, ular o’rtasida kelishmovchilik mavjud bo’lsa bunday pand – nasixat qilinmaydi.
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, o’z tarbiyalanuvchilarini maxsus, ochiqdan – ochiq tarbiyaga oid suxbatlar, ma’ruzalar bilan ta’qib etaveradigan o’qituvchi ularning joniga tegadi va deyarli hamma vaqt ularning qarshiligiga uchraydi. Bevosita, shama orqali amalga oshirilgan inontirish ana shu qarshilikni engib o’tishga yordam beradi.
Bunda o’qituvchi tomonidan ma’lum qilinayotgan axborotga o’quvchi tushinib etib, qabul qilinmaguncha inkor etilmaydi. Masalan, to’g’ridan – to’g’ri berilgan tanbexga o’quvchi e’tiroz bildirib, o’zini ximoya qila boshlasa, 2-chi holatda u o’z xulq - atvoridagi ijobiy va salbiy hislatlarni o’zicha muxakoma etishni boshlaydi, ijobiy tomonga o’zgartirishga harakat qiladi.
Bevosita orqarovatdan (uqtirishning) inontirishning tubandagi turlari bor: Shama: jamoa ishidan kochayotgan o’quvchi ga o’qituvchi achingan, uni kaygurgan bo’lib, «Sen judayam charchading shekilli?» deydi. Qo’llab quvvatlash orqali bevosita inontirishga: «Menimcha vatanparvarlik, vatanni sevish mavzuida eng yaxshi va to’g’ri misollarni Saida keltirdi», - deydi.
Pedagogik adabiyotlarda «Pedagogik ta’sir etish» dagan ibora qabul qilingan. Bu masalaga chuqurroq qaraganda yuqorida ko’rsatilgan idora o’quvchini tarbiyachi bilan bo’lgan Munosabatida uni passiv pozitsiyada bo’lishini dasturlashtirgandek bo’ladi. Agar biz mustaqil davlatimiz, jamiyatimiz, milliy maktabimiz oldiga qo’yayotgan vazifalarni e’tiborga oladigan bo’lsak va biz bugungi o’quvchi tashabbuskor, ijodkor, o’z vatanining sodiq farzandi bo’lib etishishini istasak, biz pedagogik ta’sir qilishni boshqa, sifat jixatdan yuqoriroq darajaga ya’ni pedagogik o’zaro harakat qilishga o’tkazib uni shunday tashkil qilishimiz kerakki, natijada o’quvchi ham tarbiya ob’ekti va ham sub’ektiga aylansin.
O’sib, rivojlanib borayotgan yosh avlod doimo ijtimoiy voqelik, muxit va tabiat bilan chambarchas alokada bo’ladi. Ana shu o’zaro aloqa, harakat natijasida uning o’z ishonchi, ya’ni uning bilimi, nuqtai nazari, xatti – harakat normalari va munosabatlari tizimi shakllanadi. Endi ishonchni o’zaro pedagogik harakatning natijasi sifatida ko’rib chiqaylik.

9 – mavzu. “Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti” fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullari

Ma’ruza mashg’ulotning texnologik modeli

Ma’ruzaga ajratilgan vaqt – 2 soat	Tinglovchilar soni –
O’quv mashg’ulotining shakli:	Ma’lumotli ma’ruza
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:	«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy qilish to’g’risidagi ko’rsatmalari. Ta’lim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llashning muhimligi va dolzarbligi. Hozirgi kunda yangi pedagogik texnologiyalarning o’rni. Respublikamizda amalga oshirilayotgan innovsion texnologiyalarni dars jarayoniga qo’llashning afzalliklari. «Pedagogik texnologiya»ning ta’limdagi amaliylik jihati va tashkiliy-uslubiy imkoniyatlardan foydalanishga yo’naltirilganligi. Ta’limni «texnologik» yo’nalishda qurishning umumiy mezoni. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish jarayonida ayniqsa treninglarning o’rni. Treningni verbal ko’rinishda tashkil etish. Treninglarni o’tkazishning tarkibiy qismlari: izyumenka, qatnashuvchilar uchun natijalarini ta’kidlash, trenerning hissasi.
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tinglovchilarda pedagogik texnologiyalar to’g’risida ma’lumot berish.
Pedagogik vazifalar: Mavzuni sharhlash. Mavzuning asosiy maqsadini yoritib berish. Turli nazariyalar bilan tanishtirish. Tayanch tushunchalarni mazmunini yoritib berish. Mavzuni rejalar bo’yicha mazmunini yoritib berish.	O’quv faoliyatining natijalari: Mavzudagi asosiy tushunchalarni aytib berish. Erkin shaxsni shakllantirish tarbiyasi haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi. “Texnologiya” tushunchasining ma’nosini anglash. Pedagogik texnologiyalarning tarixiy rivojlanish davrlari haqida ma’lumot oladilar.
Ta’lim metodi	Ma’ruza, suhbat, «Debat» strategiyasi
Ta’limni tashkil etish shakli	Ma’ruza, frontal, umumjamoa
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Kompyuter bilan ta’minlangan auditoriya
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotlaridan kuti-layotgan natijalar ma’lum qiladi. «Debat» baxs mavzusi.	Eshitib, yozib oladilar. 1.2. «Debat» baxs mavzusi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Tinglovchilarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor-savol javob o’tkazish. 2.2. O’qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda ma’ruzani bayon qiladi. 2.3. Taqdimot texnologiyasi yordamida asosiy tushunchalar bilan tanishtirish. 2.4. Jalb qiluvchi savollar bilan murojaat qiladi.	2.1. Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.2. O’ylaydi va yozib oladi. 2.3. Sxema va jadvallar mazmunini muhokama qila-di. Savol berib asosiy joy-larni yozib oladi. 2.4. Misollar keltiradi, eslab qoladi.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. «Debat» baxs mavzusining ustunini to’ldirishni so’raydi. 3.2. «Debat» baxs mavzusini bajarish orqali Tinglovchilar tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Mustahkamlash uchun vazifalar beradi.	3.1. «Debat» baxs mavzusini mustaqil bajarib, boshqa Tinglovchilarning ishlari bilan taqqoslaydi. 3.2. Topshiriqlarni yozma ravishda bajarib keladilar.

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy qilish to’g’risidagi ko’rsatmalari. Ta’lim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llashning muhimligi va dolzarbligi. Hozirgi kunda yangi pedagogik texnologiyalarning o’rni.
XX asr kishilik jamiyati taraqqiyoti tarixidan fan va texnika sohasida yuz bergan inqiloblar davri sifatida joy oldi. Ilm-fan va texnika rivojining yuksak sur’ati moddiy ishlab chiqarish jarayonini nazariy (g’oyaviy) hamda amaliy jihatdan boyitib borish bilan birga ijtimoiy munosabatlarning yangicha mazmun kasb etishini ta’minladi. Xizmat ko’rsatish sohalarining paydo bo’lishi, yangicha turmush tarzi kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining ortib borishiga zamin hozirladi. Ijtimoiy ehtiyojlarning yangilanib hamda ortib borishi o’z navbatida ularni qisqa muddatda va sifatli qondirilishini ta’min etuvchi faoliyatning yo’lga qo’yilishini taqozo etdi. Ijtimoiy zarurat mahsuli bo’lgan texnologiya sohasi va uning takomillashib borishi qisqa vaqt oralig’ida, kam jismoniy kuch sarflagan holda yuksak sifatli mahsulot ishlab chiqarish imkonini berdi. Moddiy ishlab chiqarish, xom-ashyoni qayta ishlash sohalari (qishloq xo’jaligi, sanoat, transport, maishiy xizmat ko’rsatish va boshqalar)da mahsulot ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishga nisbatan texnologik yondoshuv an’anasi yuzaga keldi. Texnologik yondoshuv ishlab chiqarish jarayonining umumiy tavsifini yoritishga xizmat qiladi. Muayyan mahsulotni ishlab chiqarish maqsadida xom-ashyoni tanlash (dastlabki bosqich)dan mahsulotni iste’molchiga etkazib berishgacha bo’lgan (so’nggi bosqich) davrni o’z ichiga olgan jarayon texnologik jarayon sifatida e’tirof etiladi. Ishlab chiqarish jarayoniga nisbatan texnologik yondoshuv muayyan sohalarda islohotlarni tashkil etish, ularning muvaffaqiyatini ta’minlash, erishilgan yutuqlarni boyitib borish kabi maqsadlarga erishishning samarali omili sifatida namoyon bo’ladi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalariga zamonaviy, ilg’or, yuksak texnologiyalarning tadbiq etilishi bir qator shartlar asosida kechadi, xususan, ilm-fan hamda texnikaning so’nggi yutuqlariga tayanish, yirik moliyaviy mablag’lar va yuksak darajadagi kasbiy mahoratga ega malakali mutaxasssislarning mavjudligi bu boradagi yutuqlarni kafolatlaydi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalarida ilg’or texnologiyalarni qo’llash shartlaridan biri - malakali mutaxassislarni tayyorlash, ularning kasbiy mahoratini doimiy ravishda oshirib borishga erishish ekanligidan ham anglanadiki, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot bir-biri bilan uzviylik, aloqadorlik hamda yaxlitlik tamoyili asosida rivojlanib boradi. Jamiyat ijtimoiy hayotida etakchi o’rin tutgan g’oya va qarashlar iqtisodiy ishlab chiqarish rivojiga o’z ta’sirini o’tkazsa, o’z navbatida, iqtisodiy o’sish aholining madaniy turmush tarzining yaxshilanishiga olib keladi.
Insoniyat tsivilizatsiyasining quyi bosqichlarida shaxsni tarbiyalash, unga ta’lim berishga yo’naltirilgan faoliyat sodda, juda oddiy talablar asosida tashkil etilgan bo’lsa, bugungi kunga kelib ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan o’ta qat’iy hamda murakkab talablar qo’yilmoqda. Chunonchi, murakkab texnika bilan ishlay oladigan, ishlab chiqarish jarayonining mohiyatini to’laqonli anglash imkoniyatiga ega, favqulodda ro’y beruvchi vaziyatlarda ham yuzaga kelgan muammolarni ijobiy hal eta oluvchi malakali mutaxassisni tayyorlashga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj ta’lim jarayonini texnologik yondoshuv asosida tashkil etishni taqozo etmoqda. Ta’lim texnologiyasi nazariyasining umumiy asoslari mohiyati xususida so’z yuritish uchun «ta’lim texnologiyasi» tushunchasining tub ma’nosini anglash talab etiladi.
«Texnologiya» yunoncha so’z bo’lib, «techne» -mahorat, san’at hamda «logos» - t ushuncha, ta’limot so’zlarining birikmasidan hosil bo’lgan. «Ta’lim texnologiyasi» tushunchasi esa lug’aviy jihatdan (inglizcha «an educational technology») ta’lim (o’qitish) jarayonini yuksak mahorat, san’at darajasida tashkil etish borasida ma’lumotlar beruvchi fan (yoki ta’limot) ma’nosini anglatadi.
Mavzuning vazifalari:
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanini o’qitishda pedagogik texnologiyalarga oid ilmiy adabiyotlarni o’rganish;
Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish imkoniyatlarni o’rganish;
Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanini o’qitishda yangi pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish bo’yicha tarbiyaviy tadbirlar ishlanmasini tadbiq etish.
Interfaol dars va o’qituvchi faoliyati
Bugungi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o’quv jarayonida qo’llashga bo’lgan e’tibor kudan-kunga kuchayib bormoqda. Buning sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchilarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini chuqur o’zlashtirishlariga, mustaqil o’rganib tahlil qilishga, katta ijodiy xulosalar chiqarishlariga ham o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda boshqaruvchanlik, yo’naltiruvchanlik vazifasini bajaradi. Bu pedagogikaning etakchi tendentsiyalarida o’z aksini topgan:
1. Bola shaxsini birinchi o’ringa ko’tarish;
2. O’quvchi shaxsi ma’naviyatini shakllantirish ustivorligi;
3. Mustaqil fikrlashga o’rgatish;
4. Bolaning tarbiyalanishi va bilimlarni o’zlashtirishi jarayonida o’zining ishtirokini ta’minlash;
5. Bolaga kashf etish lazzatini tug’dirish;
6. Pedagogik hamkorlik hukmronlik qilishiga erishish.
Zamonaviy ta’limni amalga oshirishda interfaol metodlardan foydalanish katta ahamiyatga ega, shaxs sifatida shakllantirishda, har qanday sharoitda ham o’z nutqni nazariga ega bo’lgan, erkin fikrlovchi inson bo’lishida katta yordam beradi.
O’qituvchi darsning ijodkori, u tayyor texnologiyalarining oddiy ijrochisiga aylanmasligi, pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o’z yo’lini izlashi va ishtiyoqi bilan faoliyatiga kirishishi lozim. Bolalarni amaliy faoliyatga yo’naltirish, obrazga kirish, teatrlashtirilgan kichik sahnalar qo’yish, bahs-munozaralar uyishtirish, savollar qo’ya olish, o’z fikrini erkin ifodalash va shu bilan birga bahs-munozaralar yuritish madaniyatini egallashlariga imkon berish kerak. O’qituvchi o’quvchini o’zi bilan teng ishtirokchi, hamkor sifatida ko’rishi, bola fikrlarini hurmat qilishi, eshitishi, ular bilan hisoblashishi, o’z fikrini hukm sifatida emas, o’quvchilar fikri bilan teng darajada o’rtaga tashlashi mumkin.
Interfaol metodlar shunday metodlarki u o’quvchilarning o’zaro muloqot va o’zaro ta’siridagi dars jarayonini amalga oshiruvchi usul bo’lib ya’ni, “Interaktiv” so’zi ingliz so’zidan olingan bo’lib, “Interakt”, ya’ni Inter bu “o’zaro”, “akt”-“harakat, ta’sir, faollik” ma’nolarini beradi. Yani o’quvchilar hamkorligi asosida dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarda mustaqil fikrlash, fikr mulohaza yuritish, munosabat bildirish ko’nikmasini shakllantirish demakdir.
O’qitish jarayoni bir xil davom etaversa, o’quvchining eshitish qobiliyati susayadi va charchaydi. Bu holat o’quvchini loqayd eshituvchiga aylantiradi. Natijada samaradorlik kamaya boradi, mashg’ulotlarning sifati ham pasayadi. Shuning uchun mashg’ulotlarni ilg’or pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish o’quvchilar uchun qulaylik tug’diradi, ularni passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi, eng sust o’zlashtiruvchi o’quvchilarni ham harakatlantiradi.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o’quvchilarning o’quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida boy tajriba to’plagan bo’lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar o’ziga xos ahamiyatga egadir.
Boshqacha qilib aytganda, o’qitish metodi ta’lim oluvchi va o’qituvchining o’qitish jarayonidagi o’zaro aloqa shaklidir. O’qituvchi va o’quvchi orasidagi jarayon aslida o’quvchini u yoki bu bilim ko’nikma va malakalarini o’zlashtirish maqsadida bog’lab turganligini ko’rsatib turadi. Agar keng ko’lamda oladigan bo’lsak, o’qitishning birinchi kunlaridan to shu kungacha o’qituvchi va o’quvchi orasidagi keng ma’noda uch hil bog’lanish shakllangan bo’lib, u o’z tasdig’ini topgan. Ko’rinib turibdiki, uslubiy yondashuvda o’qituvchining barcha metodini uch guruhga bo’lishiimiz mumkin:
Nofaol metod.
Faol metod.
Interaktiv metod
Ko’rsatib o’tilgan har bir uslubiy yondashuv o’ziga xos xususiyatga ega. Quyida biz uslubiy yondashuvlarni ko’rib chiqamiz. Shu bilan birga asosiy diqqatimizni o’qituvchining interaktiv usullariga qaratamiz.
Nofaol uslubiy yondashuv- bu o’quvchi bilan o’qituvchi orasidagi bog’liqlik shaklidir. Bunda o’qituvchi darsning asosiy xarakatlanuvchi figurasi hisoblanadi, o’quvchilar esa nofaol eshituvchi sifatida namoyon bo’ladi. Mazkur metod darslardagi tezkari mustaqil savol-javoblarda, nazorat ishlarida, test va boshqa usullarda aks etadi. Nofaol metod o’quvchilarning o’quv materialini o’zlashtirishlaridagi eng samarasiz usul hisoblanadi, lekin uning o’ziga xos ijobiy tomoni mavjud. Bu hildagi darslarga ko’p mehnat talab qilinmaydi. Chegaralangan vaqt oralig’ida katta miqdordagi o’quv materialini topishga imkon beradi. Bu dars turi oliy o’quv muassasalarida keng tarqalgan bo’lib, keng yoyilgan shakli ma’ruzadir.
Faol uslubiy yondashuvda o’qituvchi bilan o’quvchi bir-biri bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Dars jarayonida o’quvchi nofaol tinglovchi emas, balki darsning faol ishtirokchisiga aylanadi. Agar nofaol dars metodida asosiy xarakat qiluvchi figura o’qituvchi bo’lgan bo’lsa, bu metodda o’quvchi va o’qituvchi teng xuquqqa egadir. Nofaol darslar o’qitishning avtoritar uslubiga ega bo’lgan bo’lsa, faol metodlar demokratik uslubga egadir. Faol va interfaol yondashuvlarda esa umumiylik ko’proq ko’zga tashlanadi. Umuman olganda interaktiv metodni ko’proq zamonaviy faol metodlarning shakli sifatida ko’rishimiz mumkin.
Oddiy mashq va topshiriqlardan shunisi bilan farqlanadiki, ularni bajarish jarayonida o’ragilgan material nafaqat mustaxkamlanadi, balki yana yangilari ham olinadi. Shuningdek, bu mashq va topshiriqlar interaktiv yondashuvga mo’ljallangan bo’lib, zamonaviy pedagogikada ham uning boy zahirasi to’plangan, shulardan quyidagilarni ajratib olamiz:
Ijodiy topshiriq.
Kichik guruhlar bilan ishlash.
Ta’limiy o’yinlar ( rolli, maqsadli va bilim beruvchi o’yinlar).
Jamiyatdagi zahiralardan foydalanish (mutaxassis taklif etish, ekskursiyalar).
Ijtimoiy loyihalar va auditoriyadan tashqari beriladigan ta’lim metodlari (ijtimoiy loyihalar, radio va gazetalar, fil’mlar, saxna asarlari, qo’shiq va ertaklar).
Yangi materialni o’rganish va mustaxkamlash (interfaol ma’ruza, ko’rgazmali qurollar bilan ishlash, video va audio materiallar, “o’quvchi-o’qituvchi rolida”, “har bir kishi har bir kishiga o’rgatadi”), mozayka (ajurali arra) savollardan foydalanish, Suqrotli diolog).
Murakkab va muzokara talab savol va muammolarni echish (“fikr maktabi”, loyihalashtirilgan texnikalar, “bir o’zing, ikki kishi birgalikda”, “pozitsiyani o’zgartir”, “karrusel’”, “televizion tok shou uslubida munozara”, debatlar, simpozium).
Ijodiy topshiriqlar deganda biz shunday topshiriqlarni tushunamizki, bunda ishtirokchilardan nafaqat oddiy axborotni qabul qilish, balki unga ijodiy yondoshish ham talab etiladi. Chunki, berilgan topshirivlar katta yoki kichik xajmdagi o’rganilmagan elementga qoidaga ko’ra bir necha yondashuvni talab etadi.
Xullas, hozirgi zamon ilm-fan, texnika rivojlanib borayotgan bir paytda ta’lim sohasida ham tub o’zgarishlar sodir bo’lishi tabiiiydir. Bu ta’limda sifat va samaradorlikka erishishning bosh omilidir.
Interfaol insonning komp’yuter bilan o’zaro bog’lanib ishlashiga, inson mashina o’rtasida diologga o’xshash sifat. Bunday bog’lanish va diologda interaktiv fikrlash va o’quv materialining interaktivligi deyiladi. Ikkinchi inson bilan ommaviy kommunikatsiya vositasi o’rtasida o’zaro bog’lanib ishlashni amalga oshiruvchi sifat masalan, interaktivmuzey (seyt). Bu muzeyga onleyn rejimda borish mumkin.
Interaktiv o’qitish metodi deganda muammoli vaziyatni hal etish uchun o’quvchilar o’rtasida munozara, erkin fikr almashinuvini tashkil etish “aqliy xujum texnologiyasidan” foydalanish mumkin. Kichik guruhlarga o’qitish va umumman o’quvchilar bir-birlarini o’qitadi printsipida dars olib borishni ham tushunish mumkin.O’quvchilarning o’quv materialini komp’yuter yordamida mustaqil o’zlashtirishni ta’minlash. Bunda o’quvchi komp’yuterda tovush, animtsiya va boshqa imkoniyatlaridan (interfaol muhit) keng foydalangan holda o’qituvchi dastur bo’yicha o’quv materialini mustaqil o’zlashtiradi.
O’qituvchi-o’quvchi munosabatlarini ularning jonli muloqotini faollashtirish. Bunda odatdagi o’qituvchi monologini mumkin qadar kamaytirib, o’quvchilarni mustaqil ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiruvuchi strategiyalardan foydalanish, o’qituvchining mashg’ulotdagi xukmronligidan voz kechib, uni o’quvchilarning mustaqil o’zlashtirishlariga yordam va maslaxat beruvchi, ularga mustaqil faoliyat uchun sharoit yaratuvchi maqsadga yo’llovchi shaxs bo’lishga erishishi nazarda tutiladi. Chunki ilmiy-tadqiqotlarda ta’kidlanganidek mustaqil bilish faoliyati ijodiy tafakkurni rivojlantirishni asosi bo’lib hisoblanadi

Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanini o’qitishda pedagogik texnologiyaning tamoyillari.

Bir butunlik, yaxlitlik tamoyili. Ushbu tamoyil ikki jihatni o’zida aks ettiradi:
- ta’lim, tarbiya hamda shaxs kamoloti (taraqqiyoti) birligi;
- pedagogik texnologiyaning muayyan, qat’iy tizimga egaligi, «tizimlilik» tushunchasi bu o’rinda ham ma’lum o’quv fanini o’qitish jarayoniga, ham umumiy ta’lim jarayoniga xoslikni anglatadi.
Asoslilik (fundamentlik) tamoyili. Mazkur tamoyil fanlarning o’rganish ob’ekti, ichki mohiyati va xususiyatlariga ko’ra turli yo’nalish (blok)larga bo’lib o’rganish afzalliklarini ifoda etadi. O’quv fanlari tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlar tarzida turkumlashtirilgan. Har bir o’quv fani uning uchun «yadro», «o’zak» sanaluvchi ma’lumot (axborot)larga ega bo’lib, ushbu ma’lumot (axborot)lar shaxs tomonidan fanlar asoslarining o’rganilishi, aniq mutaxassislik bo’yicha mustaqil bilim olish, o’zlashtirilgan bilimlarni kengaytirib borish yo’lida tayanch tushunchalar bo’lib xizmat qiladi.
Bunday mohiyatli yondoshuv ma’lum yo’nalish bo’yicha mutaxassislarni tayyorlash jarayonida fanlararo aloqadorlik xususiyatidan foydalanish imkonini ham beradi. O’quv fanlarining muayyan yo’nalishlar tarzda biriktirilishi shaxs xotirasiga nisbatan zo’riqishni kamaytiradi, shuningdek, fikrlash quvvatini oshiradi, tafakkurning yuzaga kelshini ta’minlaydi.
XX asrning 80-yillarida ta’lim jarayonini tashkil etish
o’quvchilarga mavjud fanlar sohalari bo’yicha oz-ozdan ma’lumot (bilim) berishdan iborat deb talqin etilgan bo’lsa
90-yillarda ushbu jarayonning tashkil etilishi

o’zlashtirilgan bilimlar negizida muayyan, aniq fan bo’yicha yangi ma’lumot (bilim)larga ega bo’lish uchun qulay sharoitni yaratish jarayoni sifatida e’tirof etildi

Mohiyatli yondoshuv asoslantirishning muhim omili sanaladi. U, shuningdek, tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlarni umumlashtirish tarzidagi sinergetik yondashuvni ham ko’zda tutadi.
Madaniyatni anglash (madaniy hayotning rivojlanishiga muvofiqlik) tamoyili. Mazkur tamoyil olmon pedagogi A.Disterveg tomonidan XIX asrda iste’molga kiritilgan bo’lib, bugungi kunga qadar ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Madaniyatni anglash tamoyili o’quvchilarga ijtimoiy jamiyatning madaniy taraqqiyoti darajasidan kelib chiqib ta’lim berilishini nazarda tutadi. O’tgan asrda ta’lim samaradorligini ta’minlovchi etakchi omil sifatida pedagogning bilim darajasi va mahorati e’tirof etilgan bo’lsa, bugungi kunda o’qituvchining bilimi, salohiyati hamda mahoratining yuqori darajada bo’lishi bilangina muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritib bo’lmasligi barchaga ayon. Mazkur o’rinda zamonaviy fan va texnika imkoniyatlari, xususan, kompyuter, multimediya vositalari, shuningdek, jamiyatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotining e’tiborga olinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Endilikda biz mutaxassislarni
«soha (yoki yo’nalish)larning o’ziga xos jihatlari, bu boradagi nazariy va amaliy bilimlarni chuqur bilishlari, muayyan faoliyatlarni bajara olishlari, belgilangan muddatda aniq vazifalarni hal etishga ulgurishlari hamda ma’lum yutuqlarga erisha olishlari»
g’oyasi etakchi o’rin tutuvchi bozor munosabatlari sharoitiga tayyorlay olishimiz lozim.
Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish va insoniylashtirish tamoyili. Tilga olingan har ikki tushuncha ham lug’aviy jihatdan (yunoncha humanus - insoniylik, humanitas -insoniyat), bir o’zakka ega bo’lsa-da, ularning har biri o’ziga xos ma’nolarni ifodalaydi. Insonparvarlashtirish ta’lim muassasalarida o’rganiladigan fanlar sirasiga ijtimoiy fanlar (tarix, madaniyatshunoslik, sotsiologiya, psixologiya, filologiya va boshqalar)ning kiritilishini, insoniylashtirish tushunchasi esa shaxs va uning faoliyatiga nisbatan ijobiy yondashuvni anglatadi. Boshqacha aytganda, insonparvarlashtirish - bu inson va jamiyat o’rtasida yuzaga keluvchi munosabatlar jarayonida inson omili, uning qadr-qimmati, sha’ni, or-nomusi, huquq va burchlarini hurmatlashga asoslanuvchi faoliyatni tashkil etish jarayoni bo’lsa, insoniylashtirish «barcha sharoitlar inson va uning kamoloti (taraqqiyoti) uchun» degan g’oya asosida tashkil etiluvchi faoliyat jarayoni sanaladi.
Ta’lim jarayonini loyihalashtirishda har bir o’qituvchi ushbu tamoyilga qat’iy amal qilishi lozim yoki o’z mutaxassisligiga oid muammolarni hal etishda uni jamiyat manfaatlari bilan uyg’un bo’lishiga e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir. Endilikda pedagog o’quvchilar faoliyatini avtoritar (yakka hokimlik) tarzida boshqarmay, balki ta’limiy hamkorlik g’oyalariga sodiqlik asosida ta’lim jarayonini insoniylashtiradi yoki boshqacha aytsak, ta’limni insoniylashtirish tamoyiliga amal qilinishini ta’minlaydi. Ushbu holat o’z navbatida yuksak ma’naviyatli shaxsning shakllanishiga olib keladi.
O’qitib tadqiq etish, tadqiq etib o’qitish tamoyili. Ushbu tamoyil quyidagi ikki jihatni yoritishga xizmat qiladi:
1) ta’lim muassasalarining har bir o’qituvchisi o’z fani sohasiga o’quvchilarni jalb qilgan holda tadqiqotlarni olib borishi lozim;
2) o’qituvchi ta’lim texnologiyasini ishlab chiqadi, uni amaliyotda sinab ko’radi, kuzatadi va tuzatishlar kiritadi, ya’ni, u ta’lim jarayonini tadqiq etadi
O’qitish jarayonining mazkur ikki jihati muhim ahamiyatga ega bo’lib, u o’qituvchining kasbiy hamda pedagogik mahoratini oshirib borishga va o’quvchilarni bo’lajak mutaxassislik faoliyatiga puxta tayyorlash uchun zamin yaratadi.
Ta’limning uzluksizligi tamoyili. Mazkur tamoyil o’quvchilarning kasbiy sifatlarga ega bo’lishlari, mavjud sifatlarning hayotiy faoliyat davomida takomillashib borishini nazarda tutadi. Shaxsga uning butun umri uchun asqotishi mumkin bo’lgan bilimlarni berish mumkin emas, zero, mavjud bilimlar har besh-o’n yil mobaynida o’zgarib, mazmunan boyib boradi. Demak, mazkur tamoyil o’qituvchining o’z faoliyatida mustaqil ta’limni tashkil etishga e’tibor berishi, pedagog etakchiligini ta’minlagan ta’limdan o’quvchilarning mustaqil bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratib berishni ifodalaydi.
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanini ta’lim texnolgiyalari asosida o’qitish.
O’qitishda Bozor munosabatlariga asoslangan ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlaridan biri - ijtimoiy raqobatning paydo bo’lishidir. Ijtimoiy raqobat mavjud bo’lgan sharoitda mo’’tadil faoliyat yurtish, raqobatga nisbatan ishchanlik immunitetini hosil qilish manfaatlar to’qnashuvida «omon» qolish, yuqori mavqeiga ega bo’lish uchun imkoniyat yaratadi. Shu bois fuqarolarda ta’lim olish, nazariy va amaliy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan ongli yondashuv hissi qaror topmoqda

Dars-o’quv ishlarining asosiy tashkiliy shakli hisoblanadi. Sinf-dars tizimi quyidagi mazmunga egadir:

1. Har qaysi sinf yoshi va bilim darajasiga ko’ra bir xil bo’lgan o’quvchilarning doimiy guruhiga ega bo’ladi.
2. Dars jarayoni asosan 45 daqiqa (yoki bir akademik soat 80 daqiqa) davom etib, qat’iy jadval asosida olib boriladi.
3. Dars o’qituvchi va o’quvchilarning faoliyat birligiga asoslangan bo’lib, bevosita o’qituvchi rahbarligida jamoa, guruhli va yakka tartibda olib boriladi.
4. Dars mashg’uloti o’tilayotgan va o’zlashtirilayotgan materialning mazmuniga qarab turli xil metodlar yordamida olib boriladi hamda umumiy ta’lim tizimining bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim beradi va navbatdagi bilimlarni o’zlashtirish uchun zamin yaratishga xizmat qiladi.
Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik talablar qo’yilmoqda:
1. Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pedagogik jihatdan to’g’riligi.
2. Darsning ta’limiy, tarbiyaviy va shaxsni rivojlantiruvchanlik vazifalarining birligi va uzviyligi.
3. O’qitishning yaxlit dars va uning ma’lum qismlari, vazifalari hamda mazmuniga muvofiq keladigan, o’quvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta’minlashna xizmat qiluvchi maqbul metodlarini tanlash.
4. Mashg’ulotlarning turli shakllari: jamoa, guruhli va yakka tartibdagi shakllarini maqbul ravishda qo’shib olib borish.
5. O’qituvchining rahbarlik roli bilan o’quvchilar faol bilish faoliyatini birga olib borish.
6. Darslarning o’zaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bo’lishiga erishish.
7. O’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish.
8. Darsda o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay shart-sharoit yaratish.
9. Darslarni demokratik tamoyillar asosida tashkil etish.
10. Darsda o’quvchi erkinligini ta’minlashga erishish
Bugungi kunda ta’limni tashkil etish tizimida yakka tartibda ta’lim olish o’ziga xos o’ringa ega bo’lib bormoqda. Yakka tartibdagi ta’lim o’quvchining qiziqishi, ehtiyoji, xohishiga ko’ra muayyan fan, predmet yuzasidan chuqur bilim olish; ma’lum fan yoki predmet bo’yicha yuzaga kelgan o’zlashtirmovchilik holatini bartaraf etish, shuningdek, uzoq vaqt sog’liqni saqlash muassasalarida davolangan yoki tibbiyot xodimlari nazoratida bo’lgan o’quvchilarning o’quv dasturi talablarini bajarishlariga ko’maklashish maqsadida tashkil etiladi. Yakka tartibda ta’lim olishning asosiy ko’rinishlaridan biri sifatida repititorlik ta’limi keng ommalashib bormoqda.
Ayni vaqtda umumiy o’rta ta’lim maktablari hamda yangi turdagi o’quv muassasalari faoliyatida o’qitishning noan’anaviy shakllarining asosiysi sifatida ma’ruzadan keng foydalanilmoqda. Ma’ruza asosan ijtimoiy fanlarni o’qitish jarayonida qo’llanilmoqda.
Ma’ruza darsi tajribali, yuksak darajadagi pedagogik mahoratga ega o’qituvchilar tomonidan tashkil etiladi. Ma’ruzada faqat fan, o’quv predmeti asoslari borasidagi ma’lumotlar berib qolmasdan, balki o’quvchilar ijtimoiy-g’oyaviy jihatdan tarbiyalab borish talab etiladi. Ma’ruza jarayonida asosiy e’tibor o’quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, bilim va faoliyat malakasini oshirishga qaratiladi.
Maktab amaliyotida ma’ruzaning quyidagi turlaridan keng foydalanilmoqda:
ma’ruza-hikoya;
ma’ruza-suhbat;
ma’ruza-munozara;
ommaviy ma’ruza
Ma’ruzalar yozma tayyorlanadi. Shu bois ma’ruzachi o’qituvchida ma’ruza mavzusi yuzasidan reja va konspekt bo’lishi lozim.
Keyingi yillarda umumiy o’rta ta’lim maktablarining yuqori sinflarida ijtimoiy va gumanitar predmetlar bo’yicha seminar mashg’ulotlarini takil etish keng qo’llanilmoqda.
Seminar
O’qituvchi va o’quvchilarning faol hamkorligi asosida ishtirokida tashkil etiluvchi ta’lim shakllaridan biri bo’lib, uni tashkil etishdan ko’zlangan maqsad o’quvchilarning mustaqil ishlarini yanada rivojlantirish, ayrim mavzular yuzasidan keng va chuqur ma’lumot bera oladigan manbalar ustida ishlay olishlari hamda shu asosda kelajak faoliyatlarida zarur adabiyotlardan foydalana olish ko’nikma va malakalariga ega qilishdan iboratdir
Seminar mashg’uloti o’quvchilar tomonidan u yoki bu mavzu bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash hamda uni sinf o’quvchilari bilan muhokama qilish yo’li bilan olib boriladi.
Seminarlarga 2-3 hafta tayyorgarlik ko’riladi. O’quvchilar adabiyotlarni o’rganadilar, material yig’adilar, turli kuzatishlar o’tkazadilar, o’z axborotlari yuzasidan tezislar tuzadilar.
Seminar mashg’uloti o’qituvchi rahbarligida o’tkaziladi. U o’quvchilar ishini yo’naltirib turadi, mavzuga oid savollari yuzasidan tashkil etilgan muhokamani yakunlaydi. Zarur qo’shimcha mulohazalarni bildiradi, materialni muayyan tizimga soladi. Ma’ruza qilgan, muhokamada qatshangan o’quvchilarga faoliyatini baholab boradi.
Seminar mashg’uloti o’quvchilar e’tiborini darsga jalb etish, ularning qiziqishini orttirish, ularni mustaqil ishlashga, fikrlashga o’rgatish, darsni faollashtirish hamda o’quvchilar aqliy qobiliyatlarini o’stirishda muhim o’rin tutadi.
O’qitishning noan’anaviy shakllari doirasida amaliy mashg’ulotlar alohida o’rin tutadi.

Amaliy mashg’ulotlar

maxsus jihozlangan xona yoki alohida ajratilgan tajriba maydonida tashkil etilib, o’quvchilarda ular tomonidan o’zlashtirilgan nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olish ko’nikma va malakalarini hosil qilishga yo’naltirilgan ta’lim shaklidir
Bunday ta’lim mashg’ulotlari quyidagi ikki yo’nalishda tashkil etiladi (20-shakl):

Noan’anaviy shakli sifatida tashkil etiladigan bahs-munozara, davra stoli, matbuot konferentsiyasi muayyan predmetning muhim mavzulari yuzasidan tashkil etilib, o’quvchilarda mustaqil fikrlash, o’z fikrini ilgari surish, uni asoslash hamda himoya qilish qobiliyatni shakllantirish uchun xizmat qiladi. Bu kabi darslarning tashkil etilishida maqsadning aniqligi, shuningdek, o’qituvchilarning faol ishtiroki muhim ahamiyatga ega.

Viktorina va mo’’jizalar maydoni shaklida o’tkazilayotgan darslar bellashuv xususiyatiga ega bo’lib, o’quvchilarni faollikka undaydi.
Ta’lim jarayonining muvaffaqiyati uning shakligagina emas, balki qo’llanilayotgan metodlar samaradorligiga ham bog’liqdir.
Ta’lim nazariyasida o’qitish (ta’lim) metodlari markaziy o’rin egallaydi.
«Metod» yunoncha so’z bo’lib «yo’l» ma’nosini anglatadi. Ta’lim metodi ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning aniq maqsadga erishishiga qaratilgan birgalikdagi faoliyatlarining usulidir
Ta’lim metodlari o’qitishning o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish usullari hamda o’quv materialini nazariy va amaliy jihatdan yo’nalashtirish yo’llarini anglatadi.
O’qitish metodlari ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining qanday bo’lishi, o’qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish kerakligini hamda shu jarayonda o’quvchilar qanday ish-harakatlarni bajarishlari kerakligini belgilab beradi.
Metodlar bir qancha asosiy guruhlardan iborat bo’lib, ularning har biri o’z navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bo’linadi. O’quv-bilish faoliyatining tashkil etilishi, o’quv axborotlarining uzatilishi, qabul qilinishi, anglab olinishi, yodda saqlanishi, o’zlashtirilgan bilimlarning amaliyotda qo’llanilishini ta’minlash, amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qilishiga ko’ra ta’lim metodlarini qo’yidagi guruhlarga ajratish mumkin:
Verbal (o’quv axborotlarini so’z orqali uzatish va eshitish orqali qabul qilish metodlari yoki og’zaki metodlar - hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqalar);
o’quv axborotini ko’rgazmali uzatish va ko’rish orqali qabul qilish metodlari (ko’rgazmali metodlar - tasviriy, namoyish qilish va boshqalar);
o’quv axborotini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar - mashqlar, laborotoriya tajribalari, mehnat harakatlari va boshqalar)
Yuqorida bayon etilgan fikrlarga tayangan holda amaliyotda keng qo’llanilayotgan uch guruh metodlarini tasvirda shunday ifodalash mumkin
Og’zaki bayon qilish metodi maktab ta’lim tizimida eng ko’p qo’llaniladigan metodlardan biri bo’lib, mazkur metodga barcha o’quv predmetlari bo’yicha barcha sinflarda murojaat qilish mumkin.
Ushbu metod bayon qilinayotgan ma’lumotlarning to’g’ridan-to’g’ri o’qituvchining jonli nutqi orqali idrok qilinishi bilan tavsiyalanadi va ana shu xususiyatiga ko’ra ta’limning boshqa metodlaridan farq qiladi hamda 25-shaklda keltirilgan 5 turda qo’llaniladi.
Hikoya qilish ijtimoiy-gumanitar predmetlarni o’qitishda keng qo’llaniladi.

Hikoya qilish davomida o’quvchilar passiv tingdlovchi bo’lib qolmasliklaria, aksincha, ularning faolliklarini oshirish, diqqatlarini mavzuga jalb etish, hodisa va voqealar xususida fikr yuritishlarni ta’minlash maqsadida savollar berib borish, ko’rgazmali qurollardan foydalanishga alohida e’tibor berish zarur.

Maktab ma’ruzasi - bir soatlik mashg’ulot davomida o’rganilayotgan mavzuning haqiqiy mohiyatini ochib berish, unda ilgari surilgan g’oyalar asosida ilmiy xulosalar chiqarish va ularni umumlashtirish asosida bilimlarni muayyan izchillikda bayon etishdir.
Tarbiya jarayoniga texnologik yondoshuv va uni loyihalash
Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish
Aniq maqsadga va ijtimoiy g’oyaga asoslangan hamda o’quvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyatning tashkiliy-texnik jihatdan uyushtirilishi demakdir

Ta’lim jarayonidan farqli ravishda, tarbiya jarayonini texnologiyalashtirishda mazkur jarayonning samarasini qisqa muddat oralig’ida ko’ra olish imkoniyati yo’q. Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari, o’quvchi va o’qituvchi o’rtasida yuzaga kelish ehtimoli bo’lgan ziddiyatlar tarbiyaviy jarayonni texnologiyalashtirishga nisbatan ijodiy va mas’uliyatli yondoshish zarurligini taqozo etadi.

Umumiy o’rta ta’lim muassasalari amaliyotidan ma’lumki, uzoq yillar davomida mazkur muassasada faoliyat olib borayotgan o’qituvchilarning ko’pchiligi tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishga nisbatan «tarbiyaviy ishlar rejasida belgilangan tadbirlarni o’tkazishga majburman» qabilida yondoshib kelganlar. Ularning asosiy e’tibori o’zlari raqbarlik qilayotgan sinf o’quvchilarini avvaldan tayyorlangan stsenariyni yod olish va unga qat’iy amal qilishga majburlash, shuningdek, «maktab ma’muriyati hamda jamoasi oldida izza bo’lib holishga yo’l qo’ymaslik» tamoyiliga muvofiq tarbiyaviy tadbirni uyushtirishga qaratilgan edi. Endilikda tarbiyaviy tadbirlarning o’tkazilishiga nisbatan bunday yondoshuvlardan voz kechish maqsadga muvofiq. Zero, tayyor stsenariy asosida muayyan tadbirni tashkil etish jarayonida uning asosiy sub’ektlari bo’lgan o’quvchilar faol ishtirokchi va tadbir natijasini belgilovchi shaxs sifatida emas, balki oddiy ijrochi sifatida qatnashadilar. Bu holat esa bir qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Xususan:
o’quvchilarda tarbiyaviy tadbirlarning o’tkazilishiga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi;
o’quvchilarda mustaqil fikrlash hamda ijodkorlik qobiliyatining tarbiyalanishi uchun imkoniyat yaratilmaydi;
3)o’quvchilarda tarbiyaviy tadbirlarning o’tkazilishi ularning shaxs sifatida kamol topishlarini ta’minlashga
yo’naltirilganligi haqida emas, balki sinfning ta’lim muassasasi jamoasi oldida «soxta obro’» orttirishi uchun xizmat qiluvchi vosita ekanligi to’g’risidagi xulosaning shakllanishi uchun sharoit yuzaga keladi
Umumiy o’rta ta’lim muassasalarida tashkil etiluvchi tarbiyaviy tadbirlarga nisbatan texnologik yondoshuv quyidagi holatlarning namoyon bo’lishi bilan tavsiflanadi: tarbiyaviy tadbir mavzusi va g’oyasini o’quvchilar tomonidan bildirilgan shaxsiy tashabbuslar, ularning hohish–istaklariga ko’ra belgilash; tarbiyaviy tadbir stsenariysini ishlab chiqishda o’quvchilarning mustaqil faoliyat yuritishlari uchun shart-sharoitlarni yaratish; tarbiyaviy tadbir mazmunida o’z ifodasini topgan rollarning majburiy tarzda emas, balki o’quvchilarning layoqati, qobiliyati, shuningdek, qiziqishlarini inobatga olish asosida taqsimlanishiga erishish; tarbiyaviy tadbirning tashkil etilishi va o’tkazilishida o’qituvchining roli buyruq berishdan iborat bo’lmay, aksincha, o’quvchilarga yo’l-yo’riq ko’rsatish, ularning faoliyatini yo’naltirib turish hamda zarur o’rinlarda maslahat berish sifatida aks etishiga erishish; tarbiyaviy tadbir maqsadining natijalanganligini sinf, guruh o’quvchilarining faol ishtirokiga tayangan holda muhokama qilish. Muhokama jarayonida o’qituvchi tomonidan turli tanbehlarning berilishiga yo’l qo’ymaslik, aksincha yo’l qo’yilgan xato va kamchiliklarning o’quvchilarning o’zlari tomonidan aniqlanib, ularni bartaraf etish (keyingi tadbirni o’tkazish jarayonida ularning takrorlanishini oldini olish) yo’lida chora-tadbirlarni belgilash muhim ahamiyatga ega.
Tarbiya jarayonini texnologiyalashtirishda mazkur jarayonni loyihalashtirish hamda uning asoslarini belgilash muhim ahamiyatga ega. Tarbiya jarayonini loyihalash quyidagi bosqichlarda kechadi:
Tarbiya jarayonini loyihalash bosqichlari:
tarbiyaviy tadbir mavzusiga doir materiallarni yig’ish;
tarbiyaviy tadbir maqsadi va vazifalarini belgilash;
tarbiyaviy tadbirning mazmunini ishlab chiqish;
tarbiyaviy tadbir shakli, metodlari va vositalarini tanlash;
tarbiyaviy tadbirni tashkil etish va o’tkazish (davomiyligi) vaqtini belgilash;
tarbiyaviy tadbir stsenariysini ishlab chiqish;
o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ularning faollik darajalarini norasmiy (o’quvchilarni bu haqida xabardor qilmasdan) baholash;
loyihani amaliy faoliyatda qo’llash;
tarbiyaviy tadbirni tashkil etish jarayoni;
10) tarbiyaviy tadbirning o’tkazilish holati (samarali, samarasiz, muvaffaqiyatli, muvaffaqiyatsiz kechganligi)ni muhokama qilish va yakuniy xulosa chiqarish
Bu jarayonda tarbiyaviy tadbirlarning tashkil etilishiga nisbatan texnologik yondoshuv mohiyati o’quvchilar mustaqilligini ta’minlashda quyidagi omillarning mavjudligiga e’tiborni qaratishni ham taqozo etadi:
o’quvchilarda tarbiyaviy tadbirlarning o’tkazilishiga nisbatan ichki ehtiyoj, qiziqish va rag’batning mavjudligi;
o’quvchilarning tarbiyaviy tadbirlarni mustaqil tashkil etish borasida muayyan tajribalarga ega ekanliklari;
tarbiyaviy tadbir g’oyasining o’quvchilar ichki ehtiyojlariga mos kelishi
Umumiy o’rta ta’lim muassasalari amaliyotida yuqorida bayon etilgan omillarni inobatga olish va shu asosida tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish ularning muvaffaqiyatli tashkil etilishini ta’minlab qolmay, balki o’quvchilarda ularning o’tkazilishiga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi, ma’naviy-axloqiy sifatlarning tarbiyalanishi uchun qulay sharoitni hosil qiladi.
“Atrof-muhit va inson salomatligi” mavzusidagi amaliy tashviqot
Tadbir maqsadi – tabiiy muhitning inson hayotidagi o’rni, atrof-muhit ifloslanishining inson salomatligiga ko’rsatadigan salbiy ta’siri, ushbu holatning oldini olish chora-tadbirlari to’g’risida o’quvchilarga ma’lumotlar berish hamda ularda atrof-muhit tozaligi va o’z salomatligini saqlash ko’nikmalarini hosil qilish.
Asosiy vazifalar:
Tabiiy muhitning inson hayotidagi o’rni va roli to’g’risida o’quvchilarga ma’lumotlar berish.
Atrof-muhitning ifloslanishini ta’minlovchi sub’ektiv omillar (insonlar tomonidan sodir etilayotgan xatti-harakatlar) mohiyatini o’quvchilarga tushuntirish.
O’quvchilarda atrof-muhit ifloslanishining inson salomatligiga ko’rsatadigan salbiy ta’sirini ko’rgazmali (amaliy) ravishda namoyish etish orhali muayyan tushunchalarni hosil qilish.
O’quvchilarni ekomuhit ifloslanishining oldini olish, shuningdek, inson salomatligini saqlashga qo’yiladigan ekologik va gigienik talablar mohiyatidan xabardor etish.
O’quvchilarda ekotizim barharorligi va o’z salomatliklarini saqlash ko’nikmalarini hosil qilish.
Tadbirning amalga oshirish jarayonida qo’llanilgan jihoz (material)lar quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin; toza va ifloslangan suv, tuproq namunalari, suv, havo va tuproq ifloslanishining inson salomatligiga etkazuvchi salbiy ta’sirini aks ettiruvchi plakatlar, atrof-muhit va inson salomatligining o’zaro bog’liqligini ifoda etuvchi hikmatli so’zlar, maqollar yozilgan lavhalar, “Tabiat va inson” nomli devoriy gazeta, mavzu yuzasidan yaratilgan ilmiy, ilmiy-ommabop va pedagogik asarlar, ommaviy axborot vositalari materiallaridan iborat jamlanma (to’plam).
“Atrof-muhit va inson salomatligi” mavzudagi nazariy-amaliy tashviqotning tarkibiy tuzilmasi bir necha qismlardan tarkib topadi. Chunonchi;
1. “Tabiiy muhitning inson hayotidagi o’rni va roli” – tadbir ishtirokchilari ishtirokidagi dialog.
2. “Inson faoliyati va ekologik muammolar” – qisqacha ma’lumotnoma.
3. “Atrof-muhit ifloslanishining inson salomatligiga ta’siri” – mutaxassis (ekolog, tibbiyot xodimi, pedagog)larning maslahatlari (tavsiyalari).
4. “Ekologik muammolarning oldini olish uchun nimalarga amal qilish lozim?” – ekoviktorina.
5. “Gigienik qoidalar mohiyatidan qay darajada xabardorsiz?” – savol-javoblar.
Aytish joizki, tadbir jarayonida amalga oshirilgan ishlar mohiyatida mumkin qadar ko’proq o’quvchilar ishtirokidagi jonli muloqot, amaliy xatti-harakatlarning bo’lishiga alohida e’tibor beriladi. Zero, tadbirlarning standart ko’rinishda, faqatgina pand-nasihatlar yoki ilmiy g’oyalarga asolanib qolmasligi, aksincha, oddiy tushunchalar, ishtirokchilarni faollikka da’vat etuvchi iboralar, amaliy xatti-harakatlar bilan boyitilishi tadbir ishtirokchilarining salbiy munosabatda bo’lishlarining oldini olishda eng muhim omili ekanligi nazardan chetda qoldirilmaydi.
“Atrof-muhit va inson salomatligi” mavzudagi amaliy tashviqot xarakteridagi tadbirning dastlabki bosqichida o’quvchilarga “Tabiiy muhit - mening hayotimda” mavzusida shaxsiy fikr-mulohaza hamda harashlarini bayon etish taklif etiladi. Bundan ko’zda tutilgan maqsad qisqa muddat bo’lsada o’quvchilarni tabiiy muhitning ular hayotidagi muhim ahamiyati to’g’risida fikrlash va mulohaza yuritishga undashdir.
Tadbir jarayonida o’quvchilarga ular istiqomat qilayotgan hududlardagi ekologik va sanitariya qolatni tahlil etish asosida atrof-muhit musaffoligining inson hayotidagi muhim o’rni borasida tushunchalar berish maqsadga muvofiqdir. Xususan, maishiy chiqindilarni to’plash, ularni birlamchi saqlash, tashish va ko’mib tashlash jarayonidagi mas’uliyatsizlik, qoidabuzarlik holatlarining sodir etilishi aholi salomatligi va atrof-muhit barharorligiga jiddiy xavf tug’dirishiga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, o’quvchilarning diqqatini xonadonlarda maishiy oqovalarni zararlantirish ishlarining olib borilishiga nisbatan beparvo bo’layotganligimiz, shuningdek, shahar sharoitida ularni qayta tozalashda mavjud talablarga etarli darajada amal qilinmayotganligi bois oziq-ovqat mahsulotlarining tarkibida inson organizmi uchun zararli bo’lgan kimyoviy moddalar miqdorining ortib borayotganligi, buning natijasida ichburug’, gepatit va boshqa oshqozon-ichak kasalliklari keng tarqalmoqdaki, bu albatta mazkur muammoga bo’lgan e’tiborni kuchaytirishni taqozo etishiga alohida urg’u berish ijobiy natijalar beradi.
Atrof-muhit ifloslanishi, shuningdek, inson salomatligini saqlashga quyidagi oddiy ekogigienik talablarga og’ishmay amal qilish zarur ekanligi o’quvchilarga uqtirilib borilishi lozim:
Doimo ozoda yurishga odatlaning.
Ertalab hamda kechqurun uyquga yotishdan oldin yaxshilab yuvining, ayniqsa, og’iz bo’shlig’i chayish va tishlarni yuvishni yoddan chiqarmang.
Haftada ikki marta (kamida bir marta) ichki kiyimlarni almashtiring.
Choyshab, yostiq jildlarining haftada bir marta yaxshilab yuvilishiga e’tibor bering.
Qish faslida haftada bir marta, yozda esa haftada ikki marta hammom (vanna, dush) qabul qiling.
Qo’l va oyoq tirnoqlarini tez-tez olib turing.
Xonalar (ayniqsa, yotoqxona)ni ertalab yaxshilab shamollatishni yoddan chiharmang.
Tanangizni suv va havo yordamida chiniqtirib borishga harakat qiling.
Oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilishdan avval qo’lingizni sovun yordamida yuving, mevalarni avval iliq, so’ngra sovuq suvda chayigandan so’ng iste’mol qiling.
Uzoq muddat saqlangan (ayniqsa, tez buziladigan, garchi ular sovitgichda saqlangan bo’lsada) ovqatlarni iste’mol qilishdan saqlaning.
Go’sht mahsulotlarini ishlatishda avval ularning yaxshilab chayilishi, so’ngra toza qovirilishi (bug’lanishi, dimlanishi)ga e’tibor bering.
Yoz mavsumida faqat muzlatgichlardagina saqlanayotgan go’sht mahsulotlarini xarid qiling.
SES (sanitariya-epidemiya stantsiyasi) doirasida faoliyat yurituvchi laboratoriyalarda nazoratdan o’tkazilganligi to’g’risidagi ma’lumot mavjudligidagina tez buziluvchi oziq-ovqat (shu jumladan, go’sht, baliq va sut mahsulotlari) mahsulotlarini xarid qiling.
Ichimlik suvini qaynatilgandan so’ng iste’mol qiling.
Xonadonlarda turli yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi hashoratlar (pashsha, chivin, suvarak, bit, burga, kalamush, sichqon va hokazolar)ning bo’lmasligi uchun kurashing. Buning uchun xonadonlar yoki turar-joylarda vaqti-vaqti bilan dizenfektsiya tadbirlarining o’tkazib turilishiga e’tibor bering.
Qushlarning - tabiat sanitarlari, yashil o’simliklarning esa hayot uchun muhim modda - kislorod manbai ekanligini yodda tutib, ularning nobud bo’lishini oldini olish borasida faollik ko’rsating.
Suv havzalarining toza bo’lishi va ularni turli axlat chiqindilari bilan ifloslanishining oldini olishga harakat qiling.
Atmosferani zaharli gaz (chunonchi, avtomobil, traktor, mototsikl, shuningdek, turli chiqindi (shu jumladan, xazon)larni yoqish natijasida hosil bo’luvchi tutunlar bilan ifloslanishiga yo’l qo’ymang.
Jonli tabiatga ziyon etkazayotgan tengdoshingizni bu yo’ldan qaytaring.
Har kuni uyquga yotishidan oldin o’zingizga quyidagi savolni bering: “Men tabiat muhofazasi yo’lida qanday harakatlarni amalga oshirdim?”.
“Atrof-muhit va inson salomatligi” mavzusidagi amaliy tashviqot jarayonida yuqorida qayd etilgan eslatmalarning tadbir tashkilotchilari, mutaxassislar, shuningdek, boshlovchi tomonidan vaqti-vaqti bilan lavhalar vositasidan takrorlanib turilishiga alohida e’tibor berilishi ularning o’quvchilar tomonidan ijobiy qabul qilinishini ta’minlaydi. Shuningdek, tadbir yakunida ishtirokchilarining tadbirdan olgan taassurotlarini o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Tadbir yakunida faol ishtirok etgan ishtirokchilarini rag’batlantirish o’quvchilarda tarbiyaviy tadbirlarning uyushtirilishiga nisbatan hizihishni yuzaga kelishini ta’minlaydi. Taqdirlash uchun ajratilgan sovg’alarning ma’naviy qimmatga ega bo’lishi e’tiborga loyiqdir. Bunday sovg’alar sirasidan o’quvchilar ko’magida tabiiy o’simliklardan tayyorlangan buklet va gerbariylar, ular tomonidan ekologik mazmunda yaratilgan ijodiy ishlarning o’rin olishi muhim ahamiyatga egadir.
“Suv - hayot manbai” nomli ekologik ekskursiya
Suv tirik tabiat hayoti uchun muhim ahamiyatga ega. Ekologik muammolar doirasida suvning ifloslanishi, toza chuchuk suvning etishmasligi, uning sho’rlanishi muammosi o’ta dolzarb muammo hisoblanadi. Zero, suv-hayot garovi, tiriklik, mavjudlik kafolatidir. Ayni vaqtda suvni eqtiyot qilish, undan tejab-tergab foydalanish – har birimiz uchun tabiiy refleks darajasidagi odatga aylanishi zarur. Mazkur holat ijtimoiy zaruriyat bo’lishi bilan birga yashash sharti hamdir. Shu bois o’quvchilarning ekologik madaniyatini shakllantirish ularda suvga, undan foydalanishga nisbatan mas’uliyatli yondoshuvni qaror toptirish negizida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq sanaladi.
Tadbir maqsadi – o’quvchilarni o’zlari istiqomat qilayotgan hududda joylashgan suv havzalari va ularning holati bilan yaqindan tanishtirish.
Mazkur tadbirni o’tkazish jarayonida quyidagi pedagogik vazifalar hal etiladi:
1. O’quvchilarni o’zlari yashab turgan hududdan oqib o’tadigan suv havzalari bilan yaqindan tanishtirish.
2. Mazkur suv havzalarining qishloq xo’jaligi va sanoat sohalari, shuningdek, maishiy turmushdagi ahamiyatini o’rganish.
3. Suv havzalarining sanitariya holatini tahlil qilish.
4. Suv sifatini (oddiy usullar yordamida) aniqlash.
5. Suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilashga qaratilgan amaliy faoliyatni tashkil etish.
Ekologik ekskursiya uchun tanlangan ob’ektlar: mazkur tadbir o’tkazilayotgan ta’lim muassasasi joylashgan hududlarda joylashgan suv havzalari.
“Suv-hayot manbai” nomli ekologik ekskursiyaning davomiyligi: 1 hafta. Dastlabki ikki kunda o’rganilayotgan hududdan oqib o’tadigan suv havzalari, ularning joylashuv o’rni, holati o’rganiladi, keyingi ikki kunda mazkur suv havzalarining sanitariya holatini yaxshilash yuzasidan olib boriladigan amaliy faoliyat rejasi tuziladi va faoliyat bevosita amalga oshiriladi.
Navbatdagi ikki kunda “Mening shahrim (qishlog’im)da joylashgan suv havzalari” nomli ekologik karta hamda “Siz uchun tanish, biroq mohiyati anglanmagan manzara” nomli stend tayyorlanadi. Ekologik karta va stendlarda o’quvchilar yashaydigan hududdan oqib o’tadigan suv havzalarining mavjud holati, mazkur suv havzalarining ifloslanishiga sabab bo’layotgan omillar xususidagi lavhalar, dalillarning ifoda etilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Ekologik ekskursiyaning ettinchi kunida “Suv zahiralari - milliy boyligimiz” mavzusida davra suhbati tashkil etiladi. Davra suhbatida o’quvchilarning faol ishtirok etishlariga alohida e’tibor qaratiladi. Tadbir yakunida ishtirokchilar diqqatiga o’quvchilar tomonidan tayyorlangan ekologik karta va stend havola qilinadi. Tadbir yakunida yakuniy xulosaga kelinadi va suv havzalarining sanitariya holati ustidan nazoratni tashkil etish borasidagi ishchi reja ishlab chiqiladi va u mahallalarning Fuqarolar Kengashiga taqdim etiladi.
“Tomchida hayot aksi” ijodiy ishlar ko’rik-tanlovi
“Tomchida hayot aksi” ijodiy ishlar ko’rik-tanlovining maqsadi – o’quvchilarni tabiat bilan yaqindan munosabatda bo’lishlarini ta’minlash orqali ularda tabiatga nisbatan mehr-muhabbat uyg’otish.
Quyidagi pedagogik vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilganligi tadbir samaradorligining ta’minlanishida asos bo’lib xizmat qildi:
Ijodiy ishlar yo’nalishi (nasr, nazm, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, naqqoshlik, referat va hokazolar)ning turlicha bo’lishi.
O’quvchilarning mustaqil mavzu va yo’nalishni belgilashdagi erkinlik va mustaqilliklarining ta’minlanganligi.
O’quvchilarning suv va uning ijtimoiy, iqtisodiy ahamiyati to’g’risidagi tasavvurlarini to’laqonli bayon etishlari uchun shart-sharoitning yaratilganligi.
O’quvchilar tomonidan bajarilgan ijodiy ishlar muayyan yo’nalishlar bo’yicha maxsus hay’at tomonidan baholanadi. Hay’at tarkibiga musiqashunos, adabiyotshunos, ekolog, rassom va boshqa sohalarda faoliyat yuritayotgan mutaxassislar jalb etiladi. Tadbir jarayonida ijodiy ishlar g’oyaviy, badiiy hamda estetik talqiniga ko’ra munosib taqdirlanadi.
Tadbirning tashkil etilishi, o’tkazilishi va yakunlari xususidagi muhokama jarayonida har bir bola tomonidan qat’iy amal qilinishi lozim bo’lgan qoidalar majmui ishlab chiqiladi. Ular quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
Ichimlik suvi miqdorining keskin kamayib borayotganligini doimo yodda tuting!
O’z ehtiyojingizdan ortiqcha suvning sarf bo’lishiga yo’l qo’ymang.
Jo’mragi ochiq qolgan suv qurilmasining jo’mragini yopib qo’ying.
Tishingizni yuvayotgan vaqtingizda suv qurilmasidan uzluksiz ravishda suvning oqib turishiga yo’l qo’ymang. Tishni yuvishda stakanga suv quyib oling va undan foydalaning. Tishni tozalash jarayonida mazkur usulning qulayligini o’zingiz ham his etasiz.
Nosozligi ma’lum bo’lgan suv inshootlari to’g’risida mas’ul idoralarga xabar bering.
Ochiq suv havzalari (ariq, zovur, kanal, ko’l, soy va daryolar)dan to’g’ridan to’g’ri suv ichmang.
Suvni qaynatilgandan so’ng iste’mol qiling!
Suv havzalari ifloslanishining oldini oling! Suvga turli chiqindi hamda axlatlarni tashlamang.
Suv havzasiga yaqin joyda transport vositalari (traktor, avtomashina hamda velosiped)ni yuvmang.
Suvga mag’zavani to’kmang!
Shahar sharoitida ichimlik suvi bilan ekin va ko’chatlarning sug’orilishining oldini oling. Bu maqsadda ikkilamchi suv manbalari (idishlarga yig’ilgan yomg’ir suvi)dan foydalanish mumkinligini unutmang.
Ichimlik suvining maxsus idishlarda usti yopiq holda saqlanishiga e’tibor bering!
Suvni ifloslantirayotgan tengdoshingizni bu harakatlardan to’xtating!
Yoshi kichik o’quvchilarga suvni ifloslantirmaslik zarurligini tushuntiring.
Ta’lim tizimini qayta qurish hozirgi zamon bosqichida rivojlangan davlatlar darajasida O’zbekistonning ilg’or ilmiy texnik, iqtisiodiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan rivoj topishini ta’minlashga loyiq yuksak ma’naviy-madaniy va axloqiy sifatlarga ega chuqur bilimli, iqtidorli, talabchan va tashkilotchi, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashni talab etadi. Shu bois respublikamizda ta’lim tizimida qator islohotlar olib borilmoqda. Ta’lim tizimiga yangi pedagogik texnologiyalar kirib kelmoqda.
O’quvchi yoki Tinglovchi mustaqil bilim olish ko’nikmasiga ega bo’lsa, mustaqil o’qishga intilsa, u rivojlanadi.
Tinglovchi-yoshlarda zamonaviy ta’limni tashkil etishda yangi pedagogik texnologiya usullaridan foydalanishning mohiyati-mazmunini tushuntirish, ularda muayyan tasavvurlarni hosil qilishga erishish maqsadga muvofiqdir.
Tadqiqot mavzusi asosida olib borilgan tajriba sinov ishlari natijalariga tayangan holda quyidagi xulosalarga keldik:
Yangi pedagogik texnologiyalar asosida ta’lim tizimini mustahkamlash borasida muayyan tajribalar to’plangan bo’lsa-da, bu borada ijtimoiy echimga ega bo’lgan kamchilik va muammolar mavjudligi aniqlandi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishda nafaqat yangi pedagogik texnologiyalar, axborot texnologiyalari, adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari xizmatlari, teatr, kino va h.k.lardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
1. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar o’z mazmun va mohiyatiga ko’ra qanday qilib, qaysi usullar bilan kafolatlangan natijaga erishish mumkin degan savolga javob beradi.
2. Har bir fan o’qituvchisi zamon talablaridan kelib chiqqan holda pedagogik texnologiyalarning mazmun va mohiyati uning o’ziga xos xususiyatlarini o’rgangan holda o’z pedagogik mahoratini oshirishi lozim.
3. Zamonaviy pedagogik texnologiya ma’lum bir tizim sifatida o’z asosiy tarkibiy qismlariga ega bo’lib, ular o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud: o’quvchi va o’qituvchi, o’quvchining motivatsiyasi, o’qitishning zamonaviy qoidalari, vosita va usullari mazmuni, to’laqonli darajada bo’ladi.
4. Zamonaviy pedagogik texnologiyaga ko’ra o’qituvchi har bir dars uchun o’z pedagogik maqsadlarini aniq belgilab olish o’quvchilarning identiv o’quv vazifalarini to’g’ri qo’yishi, dars jarayonini diolog shaklida tashkil etilishi lozim.
5. Nazorat topshiriqlari o’zlashtirishning turli darajalarida bo’lib, o’quvchilarning imkoniyatlarini rivojlanganlik darajalarini aniqlashga yordam berish lozim.
6. O’qituvchi Zamonaviy pedagogik texnologiya asosida har qanday dars uchun reja ishlanma tuzayotganda o’quvchilarning yoshi, individual psixologik xususiyatlarini hisobga olish, o’quv predmutining xususiyatlaridan kelib chiqishi zarur.
7. Zamonaviy pedagogik texnologiyaning boshlang’ich sinf darslarida qo’llanilishi o’quvchilarning ijobiy qobiliyatini yanada rivojlantirishga imkon yaratadi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilarning aqliy qobiliyatlarini hisobga olgan holda reproduktiv va produktiv xarakterdagi nazorat topshiriqlarini ishlab chiqadi.
10 – mavzu. Ta’lim – tarbiya muassasalarida bayramlarni, ommaviy tadbirlarni namunali o’tkazish
Ma’ruza mashg’ulotning texnologik modeli

Seminarga ajratilgan vaqt – 2 soat	Tinglovchilar soni – Ta’lim tarbiya muassasalarida ommaviy tadbirlarni o’tkazishning metodikasi. Darslar tinglovchilar qalbida iymon-e’tiqod hissini munavvar etishi lozimligi. Dars mavzusini to’g’ri tanlab olish. Ushbu tadbirlarni qanday o’tkazishni oldindan ishlab chiqishning qonun-qoidalari. Dars o’tiladigan xona mavzuga mos ravishda bezatilgan bo’lishi. «O’qituvchilar va murabbiylar» bayramini, «9 may-Xotira va qadirlash kuni» bayramini, «Navro’z» ayyomlarini tinglovchilar bilan tashkil etishning amaliy ahamiyati.
O’quv mashg’ulotining shakli:	Seminar
O’quv mashg’ulotining tuzilishi:
O’quv mashg’ulotining maqsadi:	Tinglovchilarga bayramlarni,ommaviy tadbirlarni namunali to’g’risida ma’lumot berish.
Pedagogik vazifalar: Mavzuni sharhlash. Mavzuning asosiy maqsadini yoritib berish. Turli nazariyalar bilan tanishtirish. Tayanch tushunchalarni mazmunini yoritib berish. Mavzuni rejalar bo’yicha mazmunini yoritib berish.	O’quv faoliyatining natijalari: Mavzudagi asosiy tushunchalarni aytib berish. bayramlarni,ommaviy tadbirlar haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi.
Ta’lim metodi	Seminar, suhbat, «Debat» strategiyasi
Ta’limni tashkil etish shakli	Seminar, frontal, umumjamoa
Didiaktik vositalar	Tarqatma material, doska, bo’r
Ta’limni tashkil etish sharoiti	Kompyuter bilan ta’minlangan auditoriya
Nazorat	O’z-o’zini nazorat qilish.

Seminar mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Tinglovchi
I-Bosqich. O’quv mashg’ulotiga kirish (20 min).	Mavzu, uning maqsadi, o’quv mashg’ulotlaridan kuti-layotgan natijalar ma’lum qiladi. «Debat» baxs mavzusi.	Eshitib, yozib oladilar. 1.2. «Debat» baxs mavzusi.
II-Bosqich. Asosiy bosqich. Anglash (50 min).	2.1. Tinglovchilarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash uchun tezkor-savol javob o’tkazish. 2.2. O’qituvchi vizual mate-riallardan foydalangan holda Seminarni bayon qiladi. 2.3. Taqdimot texnologiyasi yordamida asosiy tushunchalar bilan tanishtirish. 2.5. Jalb qiluvchi savollar bilan murojaat qiladi.	2.1. Savollarga birin-ketin javob oladi. 2.2. O’ylaydi va yozib oladi. 2.3.Sxema va jadvallar mazmunini muhokama qiladi. Savol berib asosiy joy-larni yozib oladi. 2.5. Misollar keltiradi, eslab qoladi.
III-Bosqich. Yakuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. «Debat» baxs mavzusining ustunini to’ldirishni so’raydi. 3.2. «Debat» baxs mavzusini bajarish orqali Tinglovchilar tasavvurlarini aniqlaydi. 3.3. Mustahkamlash uchun vazifalar beradi.	3.1. «Debat» baxs mavzusini mustaqil bajarib, boshqa Tinglovchilarning ishlari bilan taqqoslaydi. 3.2. Topshiriqlarni yozma ravishda bajarib keladilar.

Nihoyat, ishning uzini: uning nimadan boshlanishi, qanday borishi, nimadan keyin niam kerakligini aniq tasavvur qilishi kerak.

Ishni bajarish uchun eng avvalo tegishli ish urni kerak. Maktabdagi stol singari ish urni tuliq kifoya qiladi.
Endi ish urniga quyidagi talablar quyiladi.
Ish urnida hech qanday ortiqcha narsa bulmasligi kerak. Aks holda kerakli narsani topish uchun kup vaqt sarflanadi.
Ish urnida tozalikni ta’minlash kerak. Ish urni qanchalik toza bulsa ishlash shunchalik oson, zavqli buladi.
Ish urnida bajariladigan ishga muvofiq tartib ta’minlanishi lozim. Bizga kerak buladigan hamma narsani bir tomonidan bajarilgan va foydalanilgan narsalar yaqinroq turishi kerak.
Stolda tartib saqlanishi uchun ruchka, qalam, qisqich, uchirgich va mahsus qalamdondan foydalanish urinlidir. Shuni unutmaslik kerakki, sinf honasidagi tartib, ozodalik har bir ish urnidagi tartib - ozodalikka bogliq.
Bu hildagi ish jarayoni o’quvchilarni tartiblilikka, ozodalikka, uz - uzini nazorat qilishga, qiziqib mehnat qilishga urgatadi.
«O’qituvchilar va murabbiylar» bayramini, «9 may-Xotira va qadirlash kuni» bayramini, «Navro’z» ayyomlarini tinglovchilar bilan tashkil etishning amaliy ahamiyati.

1-oktyabr. “Ustoz va murabbiylar” bayram ertalik senariysi

Ertalikni maktabimiz tarbiyaviy ishlari bo’yicha direktor o’rinbosari R.O’razbaeva ochib berdi. So’ngra so’zni maktab direktori M.Niyozmetovga berdi.
Sinfimiz o’quvchilariga navbat beradi.
Sinfning a’lochi va jamoatchi o’quvchilaridan Atanazarova Nafosat va Davletov Ogabeklar boshlovchilik qilishdi.
O’quvchilar ustozlarni tabriklab she’rlar aytishdi.
Boshlovchi: Assalomu alaykum aziz va hurmatli mehri daryodek toshqin, qalbi quyoshdek jo’shqin ustozlar. Mana o’lkamizda oltin kuz hukm surmoqda. Kuz faslining ilk bayramlaridan biri mustaqillik bayrami bo’lsa, ikkinchisi biz uchun charchamasdan ta’lim tarbiya berayotgan ustozlarimiz bayramidir. Men shu fursatdan foydalanib aziz ustozlarimga uzoq-umr, sihat-salomatlik tilayman yana bir bor bayramingiz qutlug’ bo’lsin.
Boshlovchi: Assalomu alaykum muhtarama ustozlar! Bugun sizlarning bayramingiz. Bu kun sizga qutlug’ bo’lsin! Ushbu kunda barchangizga sihat-salomatlik, uzoq-umr, ser mashaqqat lekin sharafli ishlaringizda omad tilaymiz.
So’ng o’quvchilar bir-bir davraga chiqib ustozlar haqida she’rlar aytadi. She’r aytib bo’lib shu davradagi barcha ustozlarni gullar bilan tabrikladilar.

1-Boshlovchi: Aziz ustozlar endi bizning sinfimiz tayyorlab kelgan kuy qo’shiqlarga navbat beramiz. Bizning qo’shiqlarimiz biroz bo’lsada sizning dillaringizni hushnud etadi deb o’ylaymiz.

Qo’shiq. “Aziz ustozlar” ijro etadi sinfimiz qizlari.
Boshimizni siladingiz
Bizga oq yo’l tiladingiz
Jonojonlar, mehribonlar
Aziz, ustozlar.
2-Boshlovchi: endigi qo’shig’imiz “Humo qushi”. Qo’shiqni sinfimizning yana go’zal va dilbar qizlari ijrosida tomosha qiling.
Boshga qo’nding parvoz aylar
Yurtu xalqim e’zoz aylab
Samo qushim, humo qushim
A’lo qushim, a’lo qushim.
1-Boshlovchi: Vatan barchamiz uchun muqaddasdir. Endigi qo’shig’imiz “Vatan” haqida qo’shiqni 5-sinf o’kuvchilari aytib beradi.
Ayo do’stlar bugun bayram hur elda
Tuprog’ining har zarrasi dur elda.
2-boshlovchi: “Salki lazgi” raqsida sinfimiz qizlari.

Aziz ustozlar va hurmarli tengdoshlar.

Mana bizning tayyorlab kelgan ertaligimiz ham nihoyasiga etdi. Yana bir bor bayramingiz qutlug’ bo’lsin. E’tiboringiz uchun rahmat.

Har tuning qadr o’libon

har kuning o’lsun Navro’z.
A.Navoiy

21 MART- NAVRO’Z BAYRAMIGA BAG’IShLANGAN TADBIR DASTURI.

Navro’z-boqiy baygam.

l-boshlovchi: Assalomdan boshlanur so’z,

Ko’hna rasm etsin davom.
Vugun Navro’z ayyomida,
Do’stlar sizlarga assalom.
2-boshlovchi: Assalomu alaykum
Odatda oftob ham,
Boshlar so’zin salomdan.
Qo’limiz ko’ksimizda,
Assalomu alaykum.
l-boshlovchi:
Assalomu alaykum muhtarama mehmonlar hurmatli ustozlar va aziz o’quvchilar
2-boshlovchi:
Assalomu aIaykum uana serquyosh yurtimizga qalbIarimizni olam-olam quvonch, shodliklarga shirin his tuyg’ularga to’ldirib so’lim bahor fasli kirib keldi. Bahor faslining eng quvonchli bayramlaridan biri Navro’zdir. Shu bayram munosabati bilan hammangizni tabriklab sizlarga baht-saodat, shodu hurramlik tilab "Navro’z boqiy bayrshn" musiqiy-adabiy ochiq tarbiyaviy soat darsimizni tomosha qilishga taklif qilamiz.

l-boshlovchi:

Mana bir nesha kundirki, o’lkamiz uzra bahor nashidasi kezmoqda. U o’zi bilan birga baht, quvonch, muhabbat kabi turli xissiyotlarni olib keldi.

2-boshlovchi :

Bahor tabiatning eng so’lim, eng go’zal fasllarning kelinchagidir.
Vu faslda dala-bog’lar yashil libosda dashtu hiyobonlar rang­barang gullar bilan bezangan bo’ladi. Bahor-bu yahshilik go’zallik timsoli. Vu yilgi bahor o’zgacha fayz bilan kirib keladi.

l-boshlovchi:

Yana keldi erkatoy ko’klam,

Yosh1ikday sho’x nurday yugurak,

Toshdan-toshga jo’sh urib shoshar
Qayoqqadir zi1ol shalola,
Qanday go’zal bahor tuhfasi.
2-boshlovchi:
Xushbo’y tarar yalpizlar,
Gul yasar o’g’il qizlar,
Ko’klam bo’lib payondoz,
Hammani qilar e’zoz,
Navro’z muborak Navro’z.
l-boshlovchi:
Navro’z bayramining qachon vujudga kelgani haqida bizgacha etib kelgan qadimiy manbalardan shu narsa ko’rindiki, bu O’rta Osiyo, eron va Avg’onistonda
Axramoniylar davrida mi1oddan avvalgi 11 asr1arda keng tarqalgan shu ma’noda Navro’zning tarixini 25-30 asrga ega deb taxmin qilish mumkin.
She’r: "Tashrifing muborak qutlug’ Navro’zim "
Ona zamin bag’rida erimoqda qor,
Sevinchlarim cheki yo’q, kuzatdim o’zim.
Intiqmiz yo’!ingga keldingmi bahor,
Tashrifing muborak, qutlug’ Navro’zim!
Seni kutdik uo’llarga bo’ldik intizor,
Bayramlarga gultojsan - bu chin so’zim,
Seni kuylovchi doston - qo’shiqlar bisyor,
Tashrifing muborak, qutlug’ Navro’zim.
2-boshovchi:
Prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimov ta’kidlaganidek "Navro’z" hayot

adabiyligining, tabiatning ustivor qudrati va cheksiz saxovatining shu bilan birga necha ming yillik milliy qiyofamizning urf­ odatlarimizning mangulik ifodasi tasdig’idir.

Navro’z olib kelsin tinchlik omonlik,
To’kin dasturxonu ham faravonlik.
Qutlug’ ayyomingiz muborak bo’lsin,
Navro’z bayramingiz muborak do’stlar

She’r" Navro’z" Yangi maysa hidlariga to’ldi uegu ko’k bugun

Qaysi siqim tuproq bo’lsa yuzi yashi1-ko’k bugun
Tashna qalbIar zavqqa to’la qora ko’zlar chog’ bugun
Do’stiga dil bermagan big dilsiz kimsa yo’q bugun
Men yuzma-yuz kelarkanman shunday go’zal dam bilan
Qutlagayman barcha do’stni Navro’zi olam bilan.
Navro’zga bag’shlov
Assalom Navro’z! uana sen kelding yurtim bahori bo’lib kelajak baxti bo’lib.Axir sen emasmisan bobolarimiz momolarimiz merosi. Sen avlodlar o’rtasida bir rishtasan. Sen xalqlarni birlashtiruvchi buyuk kuchsan, qudratsan. Sen vaqtsan asrsan .
Axir sening buyuk bayram ekanligingni ulug’ allomamiz Abu Rayhon Beruniy yozib ketmaganmidi?
Axir, seni kutmaganmidi buyuk bobolarimiz A.Temur, A.Navoiy, Z.Muhammad Bobur?!
Na sen ana shunday sehrlisan, ohahgrabosan.
Seni qutlash uchun etarmikan siyohu qalamlar, shoirlar she’riyu olimlar baxsi, sendadir ota-bobolarimizning ruhiyu Vatanimiz tarixi. Sen hamisha kuylagin yurtimizniyu elimizni, farzandlarimizniyu oilalarimizni.
Sen har yurakda, tilakda mehmon bo’lgin.
Sen adabiyot qonuni bo’lib qolgin.
1-boshlovchi:
Uyg’onish yangi1anish hamda ezgulik mehr-muruvvat, qadr-qimmat, oqibat, hayru-saxovat, tinchlik, xursandchilik ramzi. Navro’zi olam insonlarni go’zallikka yaxshilikka chorlab qutlug’ qadamlari bilan yurtimizga kirib kelmoqda. Har bir bayramning o’ziga xos ko’rki, zavqi, fayzu tarovati bor. . Binda naqadar ulkan hikmat
mujassam ekanligini hammamiz yaxshi bilamiz.
She’r:"Nurafshon Navro’z"
Qanot yoz, eu yurak, tabiat quvon,
Fasl ham navqiron biz ham navqiron,
Vu oftob bu yoshlik bo’lib arg,umon,
Qo’lda gul, ko’zda nur, tilda go’zal so’z,
Vu mening Navro’zim,
Nurafshon Navro’z!
Navbahor bog’larga tikar chaylasan,
Maysalar yashnasin, qishlar yayrasin,
Kuylamoq paytidir tinchlik yal1asin,
Marxabo davraga, do’st bo’laylik do’st,
Vu sening Navro’zing,
Nurafshon Navro’z!
2-boshlovchi:
Tongi shabadaga yuzimni yuvib,
Yuragim bir olam xislarga to’lib.
Dilimda orzular bir-birin quvib,
Bahorim men seni sog’indim bu kun.
l-boshlovchi:
Tunlarim ko’zimdan uyqular qochi,
Tanamdan shijoat g’ayratim toshib.
Qafasdan quti1ib ozod qush kabi,
Bahorim men seni sog’indim bu kun.
2-boshlovchi:
Navro’z har bir insonning ruxida shodlik, rnehr, ezgulik ulashadi.
Tabiat uyg’ondi seni sog’inib,
Yalpiz, ko’katlar so’rnsalar yopib.
Sumalak ta’mini qo’msab enkitib,
Navro’zim men seni sog’indim bu kin.

1-boshlovchi

Avloddan-avlodga o’tib takomillashib bebaho rosga aylangan
bayramdan har birimiz baxramand bo’laylik.
endi navbatni Navro’zga bag’ishlangan maqollarga bersak.

Yoz kelganin laylak bilur,
Qish kelganin - ola qarg’a.

Ekin- tikiningni yig’ib ol,
Qish g’amingni eb ol.

Bir qaldirg’och kelgani bilan bahor bo’lmas.

2-boshlovchi:

An’analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar insoniyat taraqqiyotida muhim o’rin tutadi. Ular hayotiy zarurat tufayli paydo bo’lgan va xalqning turmush tarzi, ruhiyati, ma’naviy dunyosi orzu istaklarini ifoda etib jamiyatning ma’naviy axloqiy rivojlanishiga katta ta’sir qilga

Keldi Navro’zi olam,
Tasvirga ojiz qalam.
Ming bir qo’shiq to’qisam,
Bari-bir hammasi kam.
Ko’klam yoyilgan gilam
Hammayoq go’zal ko’klam
2-boshlovchi:
Bahor faslida to’ylar ham ko’payadi. Milliy udumlarimizdan biri " Yor­ yor ", " O’lan " aytishlardir.
l-boshlovchi:
Yillar asrlar o’taveradi biroq Navro’z madhiyasi xalq dilidan shoirlar tilidan tushmaydi. Navro’z goh gul tarzida goh sevgining chaqini bo’lib, yashab qolaveradi.
2-boshlovchi:
Zar chiroyli urf-odatimiz borda, ko’rgan sayin ko’zing quvonadi. Ayniqsa Navro’z kunlarida kelin salomni aytmaysizmi. Ana shunday kelin salomlardan birini e’tiboringizga havola qilamiz.

2-boshlovchi:

Navro’z bayrami sayllarida xalq milliy ansambllari, qiziqchi, darvozlar, san’atkorlar, so’z ustalari, shoirlar, baxshilar, polvonlar shu bilan birgalikda askiyachilar ham tomoshalari namoyish qilinadi. Ana shunday askiyalardan birini siz bilan birgalikda sinfimiz yigitlari tomonidan namoyish qilamiz.
l-boshlovchi:
Navro’z jozibasi atlasmi ekan,
Turfa nur taratar har naqsh izi.
Polvonlar davrada " uo AIi" degan,
So’zidan hayratda butun er yuzi.
2-boshlovchi
Aziz do’stlar, navro’z nafasi ufirib turgan shu muborak ayyomda barcha ezgu niyatlaringiz ro’yobga chiqsin.
l-boshlovchi:
Vatanimizni, xalqimizni uomon ko’zlardan balo qazolardan Ollohning o’zi asrasin.
2-boshlovchi:
Navro’zi olamingiz muborak bo’lsin aziz yurtdoshlar.
l-boshlovchi:
Ona diyorimda muborak auuom,
Tashrif buyurmoqda Navro’zi olam.
Qalblarda hukmron o’zgacha shukux,
Yurt uzra kezmoqda bayramona ruh.