Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

Birinchi  xususiyat  —  universal  (BMT,  Parlamentlararo  Ittifoq)  va 
mintaqaviy (Yevropa Kengashi,  M DH) xalqaro tashkilotlar barcha uchun 
umumiy  bo'lgan  xalqaro  saylov  standartlarining  yagona  tizim ini,  ya’ni 
erkin  va  adolatli  saylovlami  amalga  oshirish  bilan  bog'liq  bo'lgan  uni­
versal  xalqaro-huquqiy  hujjatlarni  ishlab  chiqishni  o'z  zimmasiga  oladi.
Ikkinchi  xususiyat  —  turli  xil  davlatlarda  saylov  jarayoniga  baho 
berish  bilan  bog'liq  umum  tan  olingan  saylov  standartlarini  amalga 
oshirish  borasidagi  milliy  va  xalqaro  aloqalami  chuqurlashtirish  amalga 
oshirildi.
BM T o'z  faoliyatini  birinchi  kunlardan  boshlab  (Bosh  Assambleya, 
Inson  huquqlari  bo'yicha  q o 'm ita  va  boshqalar)  saylovlarga  tegishli 
bo'lgan  xalqaro-huquqiy  normalarni  ishlab  chiqishda,  har  bir  davlatda 
saylovlar  pleybestsit  o'tkazishda  faol  qatnashm oqda1.
Dem okratik  saylovlami  amalga  oshirish  prinsipi  birinchi  bor  1948- 
yilda  qabul  qilingan  Inson  huquqlari  umumjahon  deklaratsiyasida  o'z 
aksini  topib,  1966-yilda  qabul  qilingan  Fuqaroviy  va  siyosiy  huquqlar 
to ’g'risidagi xalqaro  paktda  mustahkamlangan  bo'lsa ham xalqaro  ham ­
jamiyat  so'nggi  o 'n   besh  yildagina  bu  masalaga  e ’tibor  bera  boshladi. 
M azkur  m uam mo  Berlin  devorining  va  sotsialistik  tizimining  qulashi, 
sovuq  urushning  tugashi,  shuningdek,  ijtimoiy  hayotning  barcha  soha­
larini  demokratlashtirishga  qaratilgan  yalpi  tendensiya  vujudga  kelishi 
oqibatida  xalqaro  tashkilotlarda  erkin  va  adolatli  saylovlami  o'tkazish 
bilan  bog'liq  standartlarga  qiziqish  uyg'ota  boshladi.
X a lq a r o   m in ta q a v iy   t a s h k ilo t la r   h a m   x a lq a ro   sa y lo v   s ta n d a r tla rig a
1  Iz o h :  B M T   b ir in c h i  b o r   1 9 4 8 -y ild a   K o r e y a d a g i  sa y lo v la m i  k u z a tib   b o r d i.  S h u n d a n  
b o s h la b   B M T n in g   tu rli  d a ra ja d a g i  s a y lo v la rd a   q a tn a s h is h i  k o 'p g in a   d a v la tla r d a   e r k in   va 
a d o la tli  sa y lo v la r  o 'tk a z ilis h ig a   y a q in d a n   y o r d a m   b e rd i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

katta c ’tibor bcrmoqda. Xususan,  Inson huquqlari va erkinliklarini  himoya 
qilish  to'g'risidagi  1950-yilgi  Yevropa  konvensiyasining  I  protokolidagi 
«erkin  saylovlarga  bo'lgan  huquq»,  deb  nomlanuvchi  3-moddada:  «Yu­
qoridagi  ahdlashuvchi  tom onlar  qonun  chiqarish  organlarini  saylash 
vaqtida  xalq  irodasini  ta ’minlab  berish  bilan  bog'liq  sharoillarda  yashi­
rin ovoz berish yo'li bilan erkin saylovlami  m unta/am   ravishda o'lkazishni 
o 'z  zimmalariga  oladilar»,  deyilgan.
Xalqaro  saylov  standartlari  inson  huquqlariga  oid  bir  qancha  m in­
taqaviy  hujjatlarda  ham  mavjud.  M asalan,  Inson  huquqlari  bo'yicha 
Amerika  konvensiyasining  ( 1969-yilning  22-noyabrida  qabul  qilingan 
va  1978-yilda  kuchga  kirgan)  23-moddasiga  ko'ra,  har  bir  fuqaro  qu­
yidagi  huquq  va  imkoniyatlarga  ega:
a)  davlat  ishlarini  amalga  oshirishda  shaxsan  yoki  erkin  saylangan 
vakillari  orqali  ishtirok  etish;
b)  saylovchilar  xohish-irodasiga  kafolat  beruvchi  yashirin  tarzda 
o'tkaziladigan  umumiy  va  teng  saylov  huquqi  asosida  amalga  oshirila­
digan  haqiqiy  muddatli  saylovlarda  saylanish  va  saylash;
d)  o 'z  mamlakatining  davlat  xizmatida,  umumiy  asoslarga  ko'ra, 
xizmat  qila  olish.
Qonun  yuqorida  ko'rsatilgan  huquq  va  erkinliklardan  foydalanishni 
yoshi,  fuqaroligi,  yashash  joyi,  m a’lumoti,  huquq  va  muomala  layoqati, 
jinoyat  sodir  etganligi  uchun  vakolatli  sud  tom onidan  jazolanganligini 
hisobga  olgan  holda  tartibga  solishi  m um kin1.
1986-yil  26-iyunda  Afrika  birligi  tashkilotining  davlat  rahbarlari 
uchrashuvida  qabul  qilingan  va  1986-yilning  21-oktabrida  kuchga  kir­
gan  Inson  va  xalqlar  huquqlari  to'g'risidagi  Afrika  xartiyasining  13- 
moddasida  quyidagilar  mustahkamlab  qo'yilgan:
1)  har bir fuqaro davlatni  boshqarish  ishlarida  yakka o'zi  yoki  qonun 
asosida  erkin  saylangan  o 'z  vakillari  orqali  ishtirok  etishi  mumkin;
2)  har  bir  fuqaro  o'z  mamlakatidagi  davlat  xizmatiga  boshqalar bi­
lan  bir  xil  imkoniyatlar asosida jalb  etilishi  mumkin;
3)  har  bir  inson  barchaning  qonun  oldida  tengligi  asosida  jam oat 
fondlari  va  manfaatlariga  egalik  qilish  huquqiga  ega2.
1990-yildan  boshlab  universal  va  mintaqaviy  darajada  qabul  qilin­
gan  va  demokratik  saylovlami  amalga  oshirish  prinsiplarini  o'zida  aks 
ettirgan  xalqaro  hujjatlarning  soni  ortib  borm oqda.  Lekin  ular  turli  xil 
xalqaro  tashkilotlar  tomonidan  qabul  qilingan  ko'pgina  hujjatlar  ichida 
tarqalib  ketgan.
1  Q a ra n g :  М е ж д у н а р о д н ы е   а к т ы   о   п р а н а х   ч е л о и е к а :  С б о р н и к   д о к у м е н т о м .  —  М ., 
2 0 0 2 .  -   С .  8 7 4 .
2
  O 's h a   a sa r.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hozir dunyoda oddiy va sodda shaklda bayon etilgan va dem okratik 
saylovlami  amalga  oshirish  prinsiplari  va  majburiyatlarini  aks  ettirilgan 
amaldagi  xalqaro  normalarning  to'liq  ro'yxatini  o 'z  ichiga  olgan  um u­
miy  va  yagona  xalqaro  hujjat  mavjud  emas.
Dunyoda  hozirgi  vaqtga  kelib  insonning  saylov  huquq  va  erkinlik­
larini ta ’minlash, demokratik ruhdagi erkin va adolatli saylovlami tashkil 
etish  va  amalga  oshirish  bilan  bog'liq  bo'lgan  30  dan  ortiq  universal  va 
mintaqaviy  aktlar  amal  qilmoqda.
Xalqaro hujjatlarning ko'pligiga qaramay,  saylov huquqining xalqaro 
prinsiplari  alohida  olingan  aktda  kodifikatsiya  qilinmagan.  Zamonaviy 
xalqaro huquqning quyidagi manbalari: shartnomalar, urf-odatlar, xalqaro 
huquqning  um um   tan olgan prinsiplari,  siyosiy norm alar orqali  tarqalib 
ketgan.  Shu  sababli  yangi  konvensiyada  saylov  standartlarini  xalqaro- 
huquqiy  kodifikatsiya  qilishning  zarurligi  asoslantirib  berilmoqda.
U m um evropa  ham korligi  m asalalari  b o 'y icha  S an kt-P eterbu rg  
xalqaro  parlam ent  konferensiyaning  deklaratsiyasida demokratik  saylov 
standartlari,  saylov huquq va erkinliklar to'g'risidagi Yevropa  konvensi- 
yasini  qabul  qilish  yo'li bilan saylov jarayonini  xalqaro-huquqiy tartibga 
solishning  m odelini  tashkil  etish1  taklif etilmoqda.
XXI  asming  boshiga  kelib  universal  va  mintaqaviy  darajadagi  yangi 
konvensiyani  qabul  qilish  maqsadida  saylov  huquqiga  tegishli  xalqaro- 
huquqiy  normalarni  kodifikatsiya qilish borasida  faol  ishlar boshlab yu- 
borildi.  M azkur  kodifikatsiya  faqat  mavjud  norm alar  va  standartlarni 
yagona tizimga jam lash emas, balki ulami  aniqlashtirish,  shartnomaviy- 
huquqiy  shaklda  xalqaro  urf-odatlarni  aks  ettirish  hamda  adolatli  va 
erkin  saylovlami  o'tkazish  bilan  bog'liq  bo'lgan  yangi  xalqaro-huquqiy 
normalarni  ishlab  chiqishni  ko'zda  tutadi.
YXHTning Kopengagen hujjati qabul qilingan vaqtdan boshlab  BMT, 
Parlam entlararo  Ittifoq,  Yevropa  Kengashi  va  uning parlam ent Assam­
bleyasi,  Inson huquqlari bo'yicha Yevropa sudi,  Huquq orqali demokrati- 
yaga  deb  nom lanuvchi  Yevropa  komissiyasi  (Venetsiya  komissiyasi), 
Markaziy  va  Sharqiy  Yevropa  davlatlarida  saylov  tashkilotchilari  as­
sotsiatsiyasi,  M D H ning  parlamentlararo  Assambleyasi  demokratik  say­
lovlami o'tkazishga taalluqli bo'lgan xalqaro huquq prinsiplarining rivoj­
lanishiga  sezilarli  hissa  qo'shdilar.
1996-yilning avgustida BMTning Inson  huquqlari bo'yicha qo'm itasi 
dunyoning  ko'pgina  mamlakatlari  a ’zo  bo'lgan  Fuqaroviy  va  siyosiy 
huquqlar  to 'g 'risid a g i  paktning  2 5 -m o dd asid a  k o 'z d a   tu tilg an   va 
demokratik saylovlami o'tkazish prinsiplarini interpritatsiya qiluvchi 25-
1 
Qarang:  Вестник  Межпарламентской  Ассамблеи,  2003.  №   2.  —  С.  46.
356
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

um um iy sharhni  qabul qildi1.  Bundan tashqari  Inson huquqlari bo'yicha 
qo'm itaning  Qozog'iston  m a ’ruzasi  bo'yicha  saylovlar  to 'g'risidag i2, 
shuningdek,  Ignatonning  Latviyaga  qarshi  ishlarini3  misol  qilib  kelti­
rish  mumkin.
O'zbekiston  Respublikasi  a ’zo  bo'lgan  va  dunyodagi  145  ta  davlat 
parlam entlarini  birlashtirib  turuvchi  P arlam entlararo  Ittifo q  davlat 
hokimiyatining vakillik organlariga o'tkaziladigan saylovlaiga katta e’tibor 
beradi.  1994-yilning 26 m artida Parlam entlararo Ittifoq erkin va adolatli 
saylovlar prinsiplarini  qabul  qilib,  unda  dunyoning  barcha  hukumatlari 
va parlamentlarini deklaratsiyada o'rnatilgan va saylov huquqiga taalluqli 
bo'lgan  xalqaro  prinsiplar  va  normalarga  asoslanib  ish  yuritishga  cha- 
qirdi.  Deklaratsiyada  davlatlar  tom onidan  insonning  umumiy  va  m ax­
sus  huquqlari  to'g'risidagi  rasmiy  huijatlarda  aks  ettirilgan  m untazam , 
erkin  va  adolatli  saylovlarga  taalluqli  bo'lgan  fundam ental  prinsiplar 
m ustahkamlab  qo'yilgan.  Unga  asosan,  har bir  inson  bevosita  yoki  o'zi 
saylagan  vakillari  orqali  davlat  boshqaruv  ishlarida  qatnashishi,  saylov- 
larda  yashirin  ovoz  bera  olish  va  o'z  nom zodini  ilgari  sura  olish  im- 
k oniyati,  ham da  o 'zin ing   siyosiy  qarashlarini  yakka  tartib d a   yoki 
boshqaruv  bilan  birga  taig'ib  qila  olish  huquqlari  mustahkamlangan. 
Bundan tashqari, deklaratsiyada davlatlarning saylovlarini erkin va adolatli 
o'tkazish borasidagi  tegishli  huquq  va  majburiyatlari  belgilab  qo'yilgan. 
Ularga asosan,  davlatlar o'zlarining xalqaro-huquqiy majburiyatlari aso­
sida  m untazam ,  haqiqiy,  erkin  va  adolatli  saylovlarini  amalga  oshirish 
uchun  zarur  bo'lgan  huquq  va  konstitutsiyaviy  asoslarini  kafolatlash 
maqsadida  tegishli  qonunchilik  va  konstitutsiyaviy jarayonlam i  amalga 
oshirishlari  lozim4.
T o'g'ri,  Parlamentlararo  Ittifoqning deklaratsiyalari va boshqa qaror­
lari  yuridik jihatdan  majburiy xarakterga ega emas.  Shu  bilan birga,  ular 
dunyodagi  deyarli  barcha  davlatlarining  qonun  chiqaruvchi  organlari 
vakillarini  xohish-irodasining  ifodasi  hamdir.  Shuning  uchun  ham   ular 
dunyo jamoatchiligi,  hukum atlar va  xalqaro  tashkilotlarga tegishli ta ’sir 
ko'rsatadi.  Bu  qarorlami  a’zo  davlatlarning  parlamentlari  va  hukum at­
lari  tavsiya sifatida qabul  qiladilar.  Parlam entlararo  Ittifoq dunyo jam o- 
atchiligini  yer kurrasining turli  davlatlarida  bo'layotgan  parlam ent  say- 
lovlari,  parlamentlaming  tuzilishi  hamda  ish  usullari  to'g'risida  xabar­
dor qilib turadi.  Parlam entlararo Ittifoqi  1993-yilda chop etgan,  «Saylov 
tizimi»  deb  nomlanadigan  katta  tadqiqotda  saylov  va  dem okratik jara-
1
  Qarang:  UN  ООН,  1996.
2
  Qarang:  UN  ООН,  2000.
'  Qarang:  UN  ООН,  1999.
1 
Декларация  о  принципах  свободных  и  справедливых  выборов  / /