Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

5 -§ .  Xalqaro  atrof-muhit  huquqining  nazariy  muammolari
S huni  n a z a rd a n   qoch irm aslik   kerakki,  « atro f-m u h it  him oyasi» 
tushunchasi  «tabiat  muhofazasi»  degan  tu sh u n ch a  bilan  ayrim   jih a t- 
lardan  o'xshash  bo'lishiga  qaram ay,  ular  aynan  bir  xil,  o 'z a ro   m uqobil 
tush u n ch alar  em as.  D astaw al  tabiat  va  uning  resurslari  m uhofazasi  si­
fatida  paydo  bo 'lib ,  tabiat  m uhofazasi  bilan  bog'liq  m aqsadlarni  o 'z  
oldiga  q o 'y a r  ekan,  atrof-m uhit  unsurlari  (m asalan,  atm osfera  havosi, 
dengiz  m uhiti,  chuchuk suvzaxirasi,  hayot sifati,  ishlab chiqarish  m uhiti 
kabilar)  ilk  b o r  B M T   ning  A trof-m uhit  m uam m olari  deklaratsiyasida 
(1972-yil)  qayd  etilgan.
X a lq a ro -h u q u q iy   am aliyot  quyidagilardan  fo ydalanish  va  ularni 
m uhofaza etish borasida ijtimoiy m unosabatlarni tartibga soluvchi xalqaro
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

huquq tarm og'i, degan tushunchani anglashda qarashlar yakdilligi mavjud 
em asligidan  dalolat  beradi:
1)  tabiiy  (jonli)  m uhit  (flora,  fauna)  obyektlari;
2) jonsiz  m uhit  (dengiz  va  chu ch u k  suv havzalari,  ya’ni gidrosfera), 
havo havzasi (atm osfera),  tuproq (litosfera), yerga yaqin kosm ik b o'shliq  
obyektlari;
3)  insonning tabiat  bilan  o 'z a ro   bog'liq  bo'lgan  faoliyati jaray o n id a 
yaratilgan  «sun’iy»  m uhit  obyektlari.
Ayrim  xalqaro  huquq  b o 'y ic h a   m utaxassislar  «ekologiya»  tu sh u n ­
chasi jonli organizm lar va ular tashkil etadigan ham jam iyatlam ing o 'z aro  
ham da atrof-m uhit  bilan  m unosabatlari to'g'risidagi  fan m a’nosini angla- 
tishdan  kelib  chiqib,  «atrof-m uhit»  atam asini  yuqorida  sanab  o 'tilg an  
obyektlardan  foydalanish  va  ularni  m uhofaza  qilish  borasidagi  ijtimoiy 
m unosabatlarni  tartibga  soluvchi  xalqaro  huquq  tarm o g 'in i  ifodalash 
u ch u n   qo'llaydi.
Xalqaro  am aliyotda  yuzaga  keladigan  huquqiy  m unosabatlarni  ifo­
dalash  uchun  h a r ikki  atam ani  ham   qo 'llash   tajribasi  m avjud.  M asalan,
1992-yilda  R io-de-Janeyroda bo'lib o 'tg an   BM T konferensiyasida xalqaro 
h u q u q   subyektlari  o 'rtasid a  yuzaga  keladigan  m uayyan  bir  m un osab at- 
lam  i  an a  shu  h ar  ikki  ata m a   bilan  ifodalash  tajribasi  q o'llan gan .
X alqaro ekologiya huquqining xalqaro huquq tarm og'i sifatida shakl- 
lanish jarayoni  davom   etm oqda.
X a lq a ro -h u q u q iy   n azariy ad a  a tro f-m u h it  m uhofazasi  sohasidagi 
dolzarb  m asalalarga  quyidagilar  kiradi:
1)  ekologik  xavfsizlikning  yangi,  b u tu n  jah o n   konsepsiyasini  belgi­
lash.  Bu  sayyoram izning  ekologik tartib lari  o'rtasidagi  o 'z a ro   bog'liqlik 
tizim ini,  shuningdek,  ular  o 'rta sid a   mavjud  bo'lib   turgan  jo n li  tabiiy 
m uvozanatni  asrash  va  saqlab  turish  kabilarni  o 'z   ichiga  oladi.  Ushbu 
konsepsiyaga  k o 'ra ,  a tro f-m u h it  m uhofazasi  bilan  xalqaro  xavfsizlik 
o 'rta sid a   bevosita  aloqa  o 'rn a tila d i.  Ekologik  xavfsizlikning  huquqiy 
m azm uni davlatlarning o 'z  faoliyatini shunday bir tartibda am alga oshirish 
m ajburiyatidan  iboratki,  toki  b u n d a  ekologik  inqirozlarning  m ahalliy, 
m illiy,  m intaqaviy  va  global  darajalarda  kuchayib  borayotgan  ta ’siri  is- 
tisno  etilsin;
2)  atro f-m u h itn i  insoniyatning  hozirgi  va  kelajak  avlodlari  farovon- 
ligi  y o 'lid a  him oyalash  va  yaxshilashga  qaratilgan  ch o ra-tad b irla rn i 
tashkillashtirish  va  am alga  oshirish  borasida  xalqaro  ham korlikni  rivoj­
lantirish.  U shbu  m asalani  butun ja h o n  darajasida  hal etish y o 'lid a  1972- 
yil  A tro f-m uhit  bo 'y ich a  B M T  dasturi  (Y U N E P )  t a ’sis  etilgan.
Y U N E P n in g   asosiy  vazifalari  quyidagilar:
— 
atrof-m uhit jabhasida  ham korlikka ko'm aklashish va tegishli tavsi­
yalar  ishlab  chiqarish;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—  B M T  tizim i  doirasida  atro f-m u h it  m uhofazasi  jabhasidagi  siyo­
satga  um um iy  rahbarlik  qilish;
—  doim o  m a’ruzalam i  tayyorlash  va  m uhokam a  qilish;
—  a tro f -m u h it  m u h o fa z a s i  x a lq a ro   h u q u q in i  riv o jla n tiris h g a  
ko'm aklashish;
—  urush  davrida  atrof-m u h itn i  m uhofazalashga  qaratigan  norm a- 
lam ing  t a ’sirchanligini  oshirish  (1868-yilgi  S ankt-P eterb u rg   deklaratsi­
yasi,  1907-yilgi  quruqlikdagi  urush  qonunlari  va  odatlari  to'g'risidagi 
G aag a  konvensiyasi  va  uning  nizom i,  1949-yilgi  urush  davrida  fuqaro 
aholisini  him oyalash  to'g'risidagi  Jeneva  konvensiyasi  va  1977-yilgi  1 
q o 'sh im ch a protokol,  1977-yilgi  Tabiiy  m uhitga t a ’sir k o 'rsatish  vosita­
laridan  harbiy  yoki  boshqa  har  qanday  dushm anlik  y o'li  bilan  foydala­
nishni taqiqlash to'g'risidagi konvensiya,  shuningdek,  atrof-m u hit  him o- 
yasi  repressaliy sifatida  tabiiy  m uhitga  keng  ko 'lam li,  uzoq  m uddatli  va 
jiddiy  ziyon  yetkazgan  yoki  yetkazish  ehtim oli  b o 'lg an   harbiy  harak at­
lam i  amalga oshirish  usullari va vositalarini q o 'llash prinsipi  m ustahkam - 
langan  hujjatlar —  1980-yilgi  odatdagi  q u ro l-yarog '  konkret  turlarining 
qo'llanishini  taqiqlash  yoki  cheklash  to'g'risidag i  konvensiyalar n o rm a­
lari  sh u lar jum lasidandir.  S huningdek,  atro f-m u h itn i  qand ayd ir  hujum  
obyektiga  aylantirilishi  m an  etiladi);
—  am aliy o tg a  (« iflo sla n tiru v c h i  to 'la s h g a   m ajbu rlig i»   p rin sip i 
bo'yicha)  joriy  etish.