Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

Dengiz  bo'g'ozlari  maqomini  va  huquqiy  rejimini  belgilashda  ulaming 
xalqaro  kema  qatnovida  tutgan  o'rni  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Ana  shu 
nuqtayi  nazardan barcha dengiz bo'g'ozlarini  ikki guruhga ajratish  mumkin.
Birinchi guruhga  BMTning  Dengiz  huquqi  bo'yicha konvensiyasiga 
muvofiq, xalqaro kema qatnovida foydalaniladigan va ochiq dengiz yoxud 
alohida  iqtisodiy  zonaning  bir  qismidan  boshqa  qismigacha  o'tib  bora­
digan  bo'g'ozlar  kiradi.  Ular  orasida  Gibraltar,  La-M ansh,  Singapur 
bo'g'ozlari  alohida  o'rin  tutadi.  Bunday  bo'g'ozlar,  hatto  qirg'oqbo'yi 
davlatining  hududiy  yoki  ichki  suvlari  bilan  yopib  qo'yilganda  ham 
ulardan  o'tish  chog'ida  barcha  kemalar  va  uchish  apparatlari  tranzit 
o'tish  huquqidan  foydalanadi.  Bu  o'tishga  qarshi  hech  qanday  to'siqlar 
qo'yilishi  mumkin  emas.  Qirg'oqbo'yi  davlati  xalqaro  huquqda  belgi­
langan doirada tranzit o'tishga doir qoidalami joriy etishi mumkin. Tran­
zit  o'tish  huquqidan  foydalanish  chog'ida kemalar va uchish  apparatlari 
odatdagi  uzluksiz  va  tezkor  tranzit  tartibiga  doir  faoliyatdan  tashqari, 
har qanday  harakatlardan  tiyilib  turadi.  Bunda  qirg'oqbo'yi  davlatining 
fuqarolik va jinoiy  yurisdiksiyalari  hududiy  dengiz  orqali  o'tgan  m ahal­
liy  kemalarga  nisbatan  qo'llanilgan  miqyosda joriy  etiladi.
Ikkinchi  guruhga  huquqiy  rejimi  maxsus  bitimlar  bilan  belgilanadi- 
gan  bo'g'ozlar kiradi.  Bu,  aw alo,  ikkala  qirg'og'i  ham  Turkiya  hududi­
ga  kiruvchi  Qora  dengiz  (Bosfor,  Dardanell  va  ular  orasida  yotuvchi 
M arm ar dengizi)  bo'g'ozlaridir.  Ulaming  rejimi  1936-yilda  M ontryoda 
imzolangan  konvensiya  bilan  belgilanadi.  Unda  barcha  m am lakatlar 
noharbiy  kemalarining  qatnovi  erkinligi  ko'zda  tutilgan.  Harbiy  kem a­
lar  esa,  bo 'g'oz  orqali  o'tishi  haqida  Turkiya  hukumatini  oldindan  xa­
bardor  etishi  zarur.  Faqat  Qora  dengiz  bo'yidagi  davlatlargina  bo'g'oz 
orqali  m untazam   va  suv  osti  kemalarini  olib  o'tishi  mumkin.  Boshqa 
davlatlar  uchun  esa  harbiy  kemalarni  Qora  dengizdan  olib  o'tishda 
qo'shim cha  cheklashlar  belgilangan.
Ushbu  guruhga  bir  qirg'og'i  Rossiyaga,  boshqasi  esa  Ukrainaga  te­
gishli  bo'lgan  Kerch  bo'g'ozi  ham  kiradi.  Bu  bo'g'ozning  huquqiy  reji­
mi  ayni  paytda  m uhokam a  etilmoqda.