Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

l l - § .   Inson  huquqlarini  hurmat  qilish  prinsipi
BMT  Ustavida  urush  talafotlaridan  xalos  bo'lish  vazifasidan  keyin 
«asosiy  inson  huquqlariga  ishonchni  qaytadan  tasdiqlash»  ikkinchi  eng
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muhim  vazifa  sifatida  belgilangan.  Inson  huquqlarini  hurmat  qilishni 
rag‘batlantirish  BMT  maqsadlari  qatorining  uchinchi  bandidan joy  o l­
gan.  Shunga qaramay,  1970-yilgi  Xalqaro  huquq  prinsiplari  Deklaratsi- 
yasida  u  mustaqil  prinsip  sifatida  ko'rsatilmagan.  Unda  teng  huquqlilik 
va  o ‘z  taqdirini  o'zi  belgilash,  shuningdek,  hamkorlik  prinsiplarini  ba- 
yon  etishdagina  inson  huquqlarini  hurmat  qilish  haqida  so‘z  boradi.
BMT  Ustavini  rivojlantirish  yo'lida  1948-yili  Bosh  Assambleya  In­
son  huquqlari  umumjahon  deklaratsiyasini  bir  ovozdan  qabul  qildi.  Bu 
hujjatda  asosiy  fuqaroviy  va  siyosiy,  shuningdek,  iqtisodiy,  ijtimoiy  va 
madaniy  huquqlar  o 'z  aksini  topgan.  Inson  huquqlarini  hurmat  qilish 
prinsipi  1975-yildagi  YXHK  Yakunlovchi  aktida davlat huquqlariga doir 
prinsiplar  bayonidan  keyin  yettinchi  o'rinda  qayd  etilgan  bo'lsa-da, 
mazkur  hujjatda  u  ilk  bor  xalqaro  huquqning  mustaqil  prinsipi  sifatida 
ifoda  etildi.
Hozirgi  zamon  xalqaro  huquqida  mazkur  prinsip  konsepsiyasining 
o'zi  ham  o'zgarib  bormoqda.  Ilgari  u  davlat  ichkarisida  sodir  bo'lgan 
barcha  hodisalarga  daxldor  sanalar  edi.  Endilikda  ushbu  prinsipning 
mazmun-mohiyati  har  bir  davlatning  uni  o'z  ichki  huquqida  mujas- 
samlashtirish  borasidagi  m as’uliyatini  ko'zda  tutadi.  Inson  huquqlariga 
nisbatan hurmat davlatlarning xalqaro  majburiyatidir,  ayni chog'da ushbu 
majburiyat  faqat  milliy  doiradagina  ro'yobga  chiqishi  mumkin.  Aksari- 
yat  m am lak atlar,  shu  ju m la d a n   O 'z b e k isto n d a   inson  huquqlari 
to'g'risidagi  um um e’tirof etilgan  xalqaro  normalar  konstitutsiyaviy  tar­
tibda  m ustahkam lab  qo'yilgan.  O 'zbekiston  K onstitutsiyasining  II 
bo'lim ida  um um e’tirof etilgan  inson  va  fuqarolarning  huquq  va  erkin­
liklari  mustahkamlangan.  Ushbu  huquq  va  erkinliklar  xalqaro  huquq­
ning  um um e’tirof etilgan  prinsipi  va  normalariga binoan  tan  olingan  va 
kafolatlangandir.
Xalqaro  aktlar  tahlili  inson  huquqlarini  hurmat  qilish  prinsipining 
quyidagi  eng  muhim  qoidalarini  qayd  etish  imkonini  berdi:
birinchidan,  insoniyatga  bo'lgan  qadr-qimm at,  shuningdek,  erkin- 
lik,  adolat  va  yalpi  tinchlik  ulam ing  teng va  ajralmas,  daxlsiz  huquqlari 
sifatida  tan  olinishi  kerak;
ikkinchidan,  har  bir  davlat  birgalikda  va  mustaqil  sa’y-harakatlar 
ko'rsatish  yo'li  bilan  BMT  Ustavida  ko'zda  tutilgan  inson  huquqlari  va 
asosiy  erkinliklarini  yalpi  hurm at  qilish  borasida  ko'maklashishi  shart;
uchinchidan,  inson huquqlarini qonun chiqaruvchi hokimiyat  muho­
faza  qilishi  kerakki,  bu  milliy  tinch-totuvlik  va  huquqiy  tartibotni 
ta ’minlaydi,  inson  so'nggi  vosita  sifatida  zulm  va  zo'ravonlikka  qarshi 
bosh  ko'tarishga  majbur bo'lm aydi;
to 'rtin ch id an ,  davlat  o 'z  yurisdiksiyasi  doirasida  bo'lgan  barcha 
shaxslarning  xalqaro  huquq  tan   olgan  huquq  va  erkinliklarini  hurmat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilishga  va  ularni  ana  shu  huquq  va  erkinliklar bilan  ta ’minlashga  maj­
bur;
beshinchidan,  har bir inson  boshqa  kishilar va  o ‘zi  mansub jamiyat 
va  davlat  oldida  muayyan  majburiyatga  egadir;
oltinchidan,  davlat  insonning  o ‘z  huquqlarini  bilish  va  shu  huquq 
bo'yicha  ish  ko'rish  borasidagi  huquqini  ta ’minlash  zarur.
Xalqaro huquqning ushbu prinsipi  BMT Ustavida qayd etilgan payt- 
dan  boshlab  yuzaga  kelgani  va  uni  um um e’tirof  etilgani  bugun  hech 
kimda  shubha  uyg'otmaydi.  Uning  m azm uni,  aw alo,  barcha  davlat­
larning  o'z  yurisdiksiyasi  doirasida  asosiy,  ya’ni  individlarning  huquqiy 
maqomi tavsifi  uchun muhim va xos jihatlarni  —  inson huquq  va erkin­
liklarini  himoyalashni  ta ’min  etish  majburiyatini  ko'zda  tutadi.  Bu  hu- 
quqlar  davlatlarning  ichki  huquqida  qanday  shaklda  mustahkamlanadi 
va  ularga  rioya  etilishi  qaysi  vositalar  orqali  ta ’minlanadi  —  bu  masala 
har  bir  davlatning  ichki  vakolatiga  taalluqlidir.  Inson  huquqlarini  ijti­
moiy to'ldirib berish, ta ’minlash va ro'yobga chiqarish borasidagi izchillik 
davlatlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  qurilishiga  bog'liqdir.
Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini bevosita reglamentatsiya qilish 
va  himoyalash  hali  ham  to'liq  har  bir  davlatning  ichki  ishi  bo'lib  qol- 
moqda,  inson  huquqlariga  doir  xalqaro  normalarning  aksariyatini  esa, 
bevosita davlatlar hududida qo'llab bo'lmaydi va bu muayyan  implemen- 
tatsiya jarayonlarini  taqozo  etadi.