Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

1. Baratov P. Y erbilim i va o'Ikashunoslik. —T oshkent. “ 0 ‘qituvchi“ nashriyoti,
1990. 4 2 - 4 6 ; 7 8 - 8 3 ; 1 6 7 -1 7 0 ; 2 0 0 -2 0 2 -b e tla r .
2. H am dam ov I. vaboshqalar. Botanika asoslari. —Toshkent; “ M eh n at” nashri­
yoti, 1990. 10—11 -betlar.
3. R ahm atullayev A ., H usanov X ., R ahm atullayeva M .A . Sam arqand shahri-
dagi ekologik vaziyat. “O ‘zbekistonning ekologik m u am m olari’'. Konf. materiallari
to 'p la m i”. — Samarsqand. 1998. 2 85—287-betlar.
4. lsoqov E X ., Q uvondiqov O .X . О загр язн ен и и ат м осф ер . 0 ‘zbekistonning
ekologik m uam m olari. Konf. materiallari to ‘plami. — Sam arqand. 1998. 2 8 3 —2 85-
betlar.
IV BOB. G I D R O S F E R A
Gidrosfera to ‘g‘risida tushuncha
O k e a n — gidrosferaning asosiy qismi. P la n etam izd ag i suv q o b ig ‘i g id ­
rosfera deb ataladi. U nga p lan etam izd ag i h a m m a suvlar—o k e a n , dengiz, 
d a ry o , k o ‘l, m u z, botqoqlik, tu p r o q osti suvlar kiradi. G id ro sfe ra d a g i
45

---

suvning m iqdori 1 454,5 m ln. km kub bo 'lib , s h u n d a n m illiard 370 mln. 
km kub o k e a n va dengiz suvlari, 60 m ln. kub yer osti suvlari, 24 m ln . km
kub m u z la r va qorlar, 750 m ln. k m kub ko'llar, 75 m ing km k u b t u p r o q
suvlari, 1,2 m in g km k u b d aryo suvlari, qolgan qismini esa a tm o s fe ra va 
tirik o rg an izm tarkibidagi suvlar tashkil etadi.
G idrosferadagi suv n in g 97,20 % s h o ‘r, faqat 2,80 % c h u c h u k suvdir.
C h u c h u k suvning asosiy qismi m uzliklarsuvi hisoblanadi, qolgani daryo, 
k o 'lla r va y er osti suvi, b ir oz qismi atm osferadagi suvlardir.
G idrosferadagi suv d o i m o bir h o la td a n ikkinchi holatga o ‘tib h a ra k a t 
qilib turadi.
G idrosferadagi suv q u y o s h d a n kelayotgan issiqlikni o 'z id a t o 'p lo v c h i 
go'y oki bir a k k u m u ly a to r vazifasini bajaradi.
Suv q u ru q lik k a n isb a ta n issiqlikni 2 5 —30 % k o ‘p yutadi.
Suv y e r s h a rid a e n g k o ‘p va en g q i m m a tb a h o m in eral hiso b lan ib , 
quyidagi fizik va xim ik xususiyatlarga ega:
a) ta b ia td a b ir v a q tn in g o ‘z id a q a ttiq , suyuq va gaz ( b u g 1) h o lid a
uchray d ig an yag o n a m ineraldir;
b) suv q a n d a y h o la td a (qattiq , suyuq va b u g 1) b o 'lm a s in , u b o s h q a
m o d d a la rn i e ritu v c h a n lik xususiyatiga ega;
d) suv n in g q a y n a s h h a ro ra ti b o sim g a bog'liq ho ld a o 'z g a r a d i, agar 
bosim o rtsa q a y n a s h h a ro ra ti h a m oshadi;
e) suv h a m b o s h q a m o d d a l a r singari isitilgach, u n in g hajm i k enga- 
yib, zichligi kam ayadi. Lekin suvning isishi maksimal + 4 "C da sodir bo'lib,
46

---

harorat u n d a n ko'tarilsa h a m , pasaysa h a m unin g hajm i kengayib zichligi 
esa pasayadi. Suvning harorati 0 °C d a n pastga tush g ach , butilkadagi yoki 
quruqlikdagi suv hajm i kengayib, m uzlab uni yorib yuborishi b u n g a yaqqol 
misol;
f) suvning t a ’m i, rangi, hidi yo'qligi tufayli b o s h q a e le m e n t l a r d a n
farq qiladi;
g) suv yer sharidagi eng k o 'p issiqlik singdiruvchi jism d ir, shu sababli 
suv havzalari y o zd a to 'p la g a n quyosh issiqligini qishda n a m va iliq havo 
oqim i sifatida sovuq joylarga olib borib isitadi;
h) suv kimyoviy form ulalariga k o 'r a “ t o z a ” hiso b lan ib , b irik m a g a
kiruvchi v o d o ro d n in g a to m massasi 1 uglerod birligi (u,b) ga, kislorodni- 
ki 16 (u,b) ga ten g bo 'lib , b o sh q a m o d d a la rd a u ch ram ay d i.
Yer yuzining 71 % suv bilan qoplangan. Yer yuzasining u m u m iy m ay- 
doni 510 mln. kv km bo'lib, sh u n d an 149 mln. kv k m quruqlik va qolgan 
361 mln. kv km ni suvlik ishg'ol etgan. D u n y o okeanlaridagi suvning hajm i 1 
mlrd. 370 mln. k m kub, o 'rta c h a chuqurligi 3,7 km va eng c h u q u r yeri 
11022 metrni tashkil etadi. K urram izning suv bilan q oplangan yuzasi 4 ta 
katta okeanga bo'linadi: T inch, Atlantika, H in d va Shim oliy M u z o k e a n -
lari. Okeanlarning m aterik ichkarisiga yorib kirgan qismi dengizlar deyiladi.
Dengizlar uch turga b o 'lin a d i, agar o k ean suvining bir qismi m a te rik
ichkarisiga yorib kirsa va o k ean bilan b o 'g 'o z l a r orqali ajralib tu rsa, ular 
ichki dengizlar deyiladi. Q o ra, Baltika, Azov dengizlari ichki dengizlardir. 
O kean suvi quruqlik ichiga biroz yorib kirib, u n d a n o rollar orqali ajralib 
tursa, b u n d a tashqi dengiz hosil b o 'la d i, c h u n o n c h i , B arens, Bering, 
Y ap o n , Oxota dengizlari, nihoyat, m aterik lar orasida joylashgan d e n g iz ­
la r esa O 'r t a dengiz deyiladi. Bularga Karib dengizi, Qizil d en g iz va 
boshqalar kiradi.
D u n y o okeanining e ng katta qismini T in c h okeani ishg'ol etib, u Osiyo, 
A m erika, A ntark tid a q i t ’alari oralig'ida joylashgan. U n in g u m u m iy m a y - 
doni 179,7 mln. kv km yoki yer yuzidagi ja m i q u ru q lik lar m a y d o n id a n
h a m kattadir, bu esa yer yuzasi teritorriyasining 30 %, d u n y o m a y d o n in ig
esa 50 % iga teng.
Bu okeandagi Aleut botig'i 7822 m , F ilip p in b otig'i 10, 497 m va 
M arian a botig'i esa 11,022 m ga boradi.
Atlantika okeani kattaligi va chuqurligi jih a tid a n T in c h o k e a n id a n s o 'n g
ikkinchi o 'rin d a turadi. U Y evropa, Afrika, A m erik a va A n ta rk tid a q i t ’alari 
orasida joylashgan.
U n in g m aydoni 93,3 m ln. kv km , suv hajmi 350 m ln . km kub, o k e a n -
ning o 'r ta c h a chuqurligi 3332 m b o 'lib eng c h u q u r yeri B rounsen (B u e rta
Rika oroli yaqinida) botig'i 9428 m.
47

---

H in d okeani Osiyo, Afrika, Antarktida q it’alari orasida joylashgan. M ay- 
d o n i 75 m ln. kv km b o ‘lib, d u n y o okeani u m u m iy suv zahirasining 4,4 %i 
shu o k e a n d a . C huqurligi va kattaligi jih a tid a n u ch in ch i o 'r in d a b o ‘lib, en g
c h u q u r yeri Yava oroli yaqinida 7450 m ga yetadi.
M a y d o n jih a tid a n eng kichik va eng sayoz o k e a n Shim oliy M u z o k e a - 
nidir. U n in g m ay d o n i 13,1 mln. km kub b o ‘lib, d u n y o okeani suv zah irasi­
ning b ir foizi shu o k e a n d a . Bu o k ean a n c h a sovuq jo y d a joylashganligi 
u c h u n , suv u n c h a s h o ‘r em as. Yilning uzoq vaqti m uz bilan q o p la n ib
yotadi. U a n c h a sayoz o k e a n la rd a n bo 'lib , eng c h u q u r yeri 5449 m ga 
yetadi. U Y evropa, Osiyo va A m erika q i t ’alari orasida turadi.
D u n y o okeani massasining 96,5 % suvdan, qolgani esa erigan h ar xil 
tuzlard an , gazlardan va m ayda zarrachalardan iborat. T uzlar ichida eng 
k o ‘pi natriy xlor ( N a C L —77,8 %), magniy xlor (M g C L - 1 0 , 9 %) lardir.
S h u n i n g d e k , o k e a n su v id a o ltin , k u m u s h , m is, fosfor, y o d kabi 
e l e m e n tla r h a m mavjud.
O k e a n la rd a suvning o 'r t a c h a s h o ‘rligi 35 % ga teng. Lekin s h o ‘rligi 
o k e a n la rn in g turli jo y id a turlicha. Y er sharining ekvator atrofidagi joylarida 
suvning s h o ‘rligi 34 %, c h u n k i bu yerlarda y o g ‘in k o ‘p yog'a di. O k e a n ­
larning 20 "C bilan 30 °C geografik tengliklar orasida, y a ’ni subtropik 
m in ta q a joylashgan suvlarda sh o 'rlik 36—37 % ga teng, c hunki bu yerlarda 
haro rat yuqori, y o g 'in kam .
M o ‘tadil va sovuq m in ta q a la rd a o k e a n suvining sho'rligi 30—32 %, 
c h u n k i bu yerlarda qu y o sh issiqligi va yorug'ligi kam ayadi, y o g ‘in k o ‘p, 
d a ry o la r k o ‘plab c h u c h u k suv keltiradi.
Okean va dengiz suvlari tarkibida har xil tuzlardan tashqari yana erigan 
holda azot, karbonat angidrid, vodorod sulfid, ammiak, metan va boshqa 
gazlar ham bo‘ladi. Dengiz suvida atmosferadagiga nisbatan kislorodning miqdori 
35 % gacha ortiq bo'ladi. Bu esa dengiz hayvonlari uchun juda qulaydir.
O d a t d a suvning tiniqlik darajasini a n iq lash d a diam etri 30 sm keladigan 
oq rangli disk ishlatiladi. Disk y o ‘g ‘on ip g a b o g ‘lab suvga tushiriladi va 
m a ’lu m ch u q u rlik k a tu s h g a c h , u k o ‘rin m ay qoladi. D iskning n e c h a m e t r
ch uqurlikda k o ‘rinm ay qolishiga qarab suvning tiniqlik darajasi hisoblanadi. 
O k e a n la r ichida en g tin iq suv A tlan tik a o k ea n in in g Sorgasso dengizida 
kuzatilib, tiniqlik darajasi 66,5 m , c h u n k i bu yerda suv vertikal harakat 
qilm aydi, p la n k to n q atla m i yupqa.
T in c h o k ea n in in g tiniqlik darajasi 59 m, H in d okeanida 50 m , Shim oliy 
M u z o k e a n id a 23 m , Boltiq dengizida 13 m , Oq dengizda 9 m va A zov 
d en g izid a esa 3 m.
O k e a n la r issiqlikni q u y o s h d a n oladi. Y e r sharining q u y o s h d a n oladigan 
energiyasining 2 /3 q is m id a n ortiqrog'i d u n y o okeanlariga tushadi. A g a r
48

---

yerning yuzasiga q u y o sh d a n bir yilda 5x10 darajasi 20 kkal energiya tu sh - 
sa, s h u n d a n 3,6x10 kkal qismi d u n y o okean ig a t o ‘g ‘ri keladi. Suv o ‘zida 
ju d a k o 'p issiqlik to'p laydi.
D u n y o o k ean id a t o ‘plangan issiqlikning bir qismi suv ustidagi havoni 
isitishga, bir qismi suv yuzasining o ‘zini ilitishga sarflanadi. M a ’lum otlarga 
qaraganda, o k e a n la r yuzasiga tushadigan qu y o sh issiqligi ek v ato r va tro p ik
m in taq alard a 60 %, 0 ‘rta m in ta q a d a 30 %, sovuq m in ta q a d a esa 10 %, 
dengiz suvini isitishga sarflanadi, e k v ato r m in ta q a sid a joylashgan o k e a n
suvining harorati d o im o h a m m a oylarda h a m 2 7 - 2 8 °C bo'lib turadi. Tropik 
m in ta q a d a joylashgan o kean suvlari h am 20—25 °C orasida iliq bo 'lad i. 
O 'r ta c h a m in ta q a d a joylashgan okean suvining harorati yil fasllari b o 'y ic h a
o 'zgarib turadi. Q ishda suvning harorati pasayib + 1 0 °C d a n —0 °C ga 
tushib qoladi. Y ozda esa + 2 0 "C chiqadi.
Q u tb m in taq asid a esa suvning eng past h arorati - 2 °C bo'ladi.
Aysberg (inglizcha m uz tog'i d em ak d ir) m aterik m u z la rd a n uzilib t u s h ­
gan m u z bo'laklaridir. B a’zi aysberglarning balandligi suv yuzasidan 80— 
90 m. Suv ostida, qalinligi 500 m , uzunligi 2 0 0 —300 k m d a n 560 km
gacha, hajmi esa 500—700 km kubga yetishi m u m k in . Aysberglar dengiz 
transportiga katta xavf tu g'd iradi.
D u n y o okeani y er sharida iqlimni n o rm a lla sh tirib tu rad i, tra n s p o rt 
u c h u n asos b o 'lib xizm at qiladi. B u n d an tashqari o k e a n d a xilma-xil tabiiy 
re s u rs la r j u d a k o 'p : a) o z i q - o v q a t re s u rs la ri; b) m in e r a l x o m a s h y o
resurslari; v) yirik energiya resurslari.
D u n y o okeani in son u c h u n o ziq-ovqat b o 'l a oladigan o'sim lik va hay- 
vonlarga ju d a boy. D u n y o o k ean id a o 'n m ingga yaqin o 'sim lik turi b o 'lib , 
quruqlikdagi o'sim liklarga nisbatan organik m o d d a la rg a 4 —5 m a rta boy. 
B a’zi su v o 'tlarid a quruqlikdagi o 's im lik larg a n isb a ta n oqsil m o d d a la ri 
(50