Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

0 ‘zbekiston iqlimining hozirgi o ‘zgarishi va uning iqtisodiyotga hamda
tabiiy resurslarga ta ’siri. 
0 ‘zbekiston Yevroosiyo m aterigining markaziy 
qismida, dengiz va okeanlardan uzoqda joylashgan. U jan ub va sharq to- 
m onlardan balan d to g ‘lar bilan o 'ralg an bo'lib, 80 % cho 'l va chala cho'l 
zonalariga to 'g 'ri keladi.
Respublikaning chekka janubiy qismlari subtropik iqlim, shimoli mo'tadil 
iqlim mintaqalarida joylashgan. Yoz vaqtida kuchli quyosh radiatsiyasi ta’sirida 
qizib ketgan c h o 'lla r ustida tropik to 'z o n havo massasi shakllanadi. H avo­
ning o 'r ta c h a oylik h aro rati 28 —30 °C ni tashkil qilsa, eng yuqori 
ko'rsatkichlari 50 °C gacha yetadi.
Qishda iqlim ikki havo oqim ining o 'z a ro ta ’siri bilan belgilanadi.
Shim ol va G 'a rb d a n hududga sovuq havo qarshiliksiz kirib keladi. Shu 
vaqtning o 'z id a Markaziy Osiyoga unchalik baland bo'lm agan K apetdog' va 
Barapamiz tog'laridan o'tib, Arabiston dengizi va Fors qo'ltig'i ustida shakl- 
langan iliq havo massalari kirib keladi. Shunday qilib, O 'zbek isto nd a sub- 
tropikka o 'tu v ch i kontinental iqlim shakllanadi. Iqlim ning kontinentalligi 
ob-havoning keskin o'zgarishlarida, haroratning sutkalik va yillik tebra- 
nishlarida ko'rinadi.
O 'zbekiston hududi 3 iqlim zonaga bo'linadi: cho'l zonasi, to g ‘ oldi 
(adr) v a to g ' zonalari. Orol va Ustyurt okruglarini hisoblam aganda, respub-
№
Tadbirlar
O ‘lch o v
b iiiig i
Ishning
u m um iy
hajmi
Jum ladan
birinchi
navbatda
1.
Q irg ‘o q lam i 
m ustahkam lash 
ishlari
m ing km.
5,1
1,0
2.
S ellar 
to ’playdigan 
in shootlar 
qurish
D ona
301
141
3.
Seldan saqlanadigan b o sh q a xil 
tadbirlar
m ln. so ‘m (1991- 
yil bahosi bilan)
103.3
54,1
4.
Irrigatsiya 
tarm oqlarini 
rek o n stru k siy a qilish
m ing km.
2.6
1.4
5.
E roziyaga 
qarshi 
gidrotexnik 
in shootlar qurish
m ing dona
75
5
6.
Jarlik lar hosil b o ‘lishining oldini 
olish
M ing
13,4
6,4
194

---

likaning tekislik qismida beqaror qor qoplam i va yum shoq qishlar b o iib
turadi. Shuning uchun respublikaning ko'pchilik rayonlarida o'sim likning 
rivojlanishi butunlay to'xtam aydi.
0 ‘zbekistonning iqlimi ham Y er shari iqlimiga o'xshab davriy o'zgarib 
turadi. Iqlim o'zgarishining asosiy belgilovchisi haroratdir. So'nggi yillarda 
haroratning o'sish tendensiyasi kuzatilm oqda. Bu ayniqsa 1973— 1990-yil- 
la ry o z d a v a 1981 —1990-yillar qishda yaqqol nam oyon bo'ladi.
O 'zbekistonda iqlim o'zgarishiga insonning ta ’siri dastaw al melioratsiya 
va cho'llashish natijasida amalga oshadi. Sug'oriladigan dehqonchilik rayon­
larida suv om borlari tashkil etilishi natijasida yoz oylari harorat nisbatan 
pasayadi, havo namligi 10—15 % ga yetadi. Lekin bu ju d a kichik hududda 
bo'lganligi sababli O 'zbekistonning barcha ch o 'l iqlim iga ta ’siri deyarlik 
sezilmaydi.
Ekologik m uvozanatning izdan chiqishi, tuproq eroziyasi, ildiz yashay­
digan yer qatlam ida tuzlarning to'planishi, harakatdagi qum larning vu­
judga kelishi, yaylovlaming buzilishi va shu kabi boshqa oqibatlar choilanishga 
olib keladi.
Respublikam izning katta qism ida sovuqsiz davr taxm inan 200 kunni 
tashkil qiladi: U styurtda 160 kundan Sherobodda 280 kungacha.
H avoning m utlaqo m inim al harorati —30 "Cdan ham pastroq. Ayrim 
hollarda —40 °C gacha yetishi m um kin.
Vegetasiya uchun sam arali haro ratlar yig'indisi nafaqat m o'tadil keng- 
liklar iplar, balki bir qator tropik ekinlar (g 'o 'za, anjir, anor, shakar- 
qam ish, xurm o va boshqalar) yetishtirish uchun yetarlidir.
A tm osferada C 0 2 m iq d o rin in g ortishi O 'z b e k isto n d a h aro ratn in g
ko'tarilishi, atm osfera sirkulvasiyasining o'zgarishi nonorm al atm osfera 
hodisalari — toshqin, sel, d o ‘1, garm sellarni ko'paytiradi.
Q urg'oqchilik bizning sharoitda o 'ta xavfli bo'lib, u daryolar oqim ini 
kam aytiradi, sizot suvlar darajasini pasaytiradi, natijada suv resurslari- 
ning yetishmasligini keltirib chiqaradi. Buning natijasida aholining suv bi­
lan ta ’m inlanishi yom onlashadi, qishloq xo'jalik ekinlari mahsuldorligi 
pasayadi, gidroelektroenergiya ishlab chiqarish kam ayadi.
Global haroratning birinchi navbatda m am lakatning hozirda suv yetish- 
m asligidan qiynalayotgan hududlarini juda o g 'ir ahvolga solib qo'yadi. 
Qoraqalpog'istonning Mo'ynoq rayoni hozirdayoq ekologik fojia zonasiga kiradi. 
Mutaxassislaming fikriga ko'ra, yaqin yillar ichida Zarafshon daryosining 
quyi oqim ida joylashgan tum anlar ham uning taqdirini bo'lishlari mum kin. 
Vaholanki, Zarafshon vodiysi butun Markaziy Osiyoning g'alla va paxta yet- 
ishtiradigan asosiy joylardan birigina bo'lib qolm asdan, balki u jahon sivili- 
zatsiyasi madaniy o'choqlaridan biridir.
195

---

Ekspertlaming ta ’kidlashicha, 2030-yilga borib 0 ‘zbekistonda haroratning 
ortishi 3,5 UC va hattoki 4 "C ga yetishi m um kin. M utaxassislar fikricha 
global h aroratning ortishi ayniqsa 0 ‘zbekistonning S h im o li-G 'arb iy vilo- 
yatlarida yaqqol nam oyon b o ‘ladi. Janubiy va yondosh tog'li rayonlarda h a­
roratning ortishi uncha yuqori b o ‘lmaydi. XX asrning 60-yillaridan boshlab 
0 ‘zbekistonning ekotizimlarida mislsiz o'zgarishlar bo'ldi. Yuqori sur’atlarda 
magistral k anallar o'tkazildi, suv om borlari qurildi, sug'oriladigan yerlar 
kengaydi, yaylovlarga suv chiqariladi.
A ntropogen t a ’sir natijasida m am lakatning faqatgina qurg‘oqchil zo- 
nalarininggina em as, balki to g ‘li rayonlarning ham ch o ilash u v i amalga 
oshm oqda. 2020-2030-yillarga borib 0 ‘zbekiston hududidagi quruq sub- 
tropik va m o ‘tadil m intaqa o 'rta sid a chegara 2U kenglik shim olga siljiydi, 
ekstrem al h aro rat ko‘tariladi, yog‘in lar m iqdori no rm ad an 15—20 % 
o ‘zgaradi.
Bu esa, o ‘z navbatida sovuqsiz davrlarni k o ‘paytiradi, o ‘sim liklam ing 
vegetatsiya davrini o ‘zgartiradi. Ijobiy oqibatlar bilan birgalikda qishloq xo‘jalik 
ekinlari hosilining kamayishiga olib keluvchi xavfli ob-havo hodisalarining 
ehtim oli kutilm oqda. Xususan, yozgi haroratning ortishi kuzda ozuqa zahi- 
ralarining shakllanishiga salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi.
H aroratning ko'tarilishi ayrim tro p ik zararkunandalar va kasallik tar- 
qatuvchi organizm larning bostirib kirishiga olib kelishi m um kin. Y ow oyi 
hayvon va o ‘sim lik turlari o ‘zlarida evolyutsion m ustahkam langan qarshilik 
ko‘rsatish im koniyati yo‘qligi sababli ularga bas kelolm ay qolishlari eh ti­
moli bor.
Iqlim zonalarining siljishi o ‘simlik va hayvon turlarining ko‘chishi yoki 
evolyutsion tarzda moslashuvi zaruriyatini keltirib chiqaradi. Lekin ko ‘pchilik 
tu rlar uchun m am lakatning to g ‘li qirg‘oq ham da quruq zonalarida yaroqli 
yashash joylarining kamligi sababli bunday im koniyatlar nihoyatda chek- 
langan bo'ladi. Kam sonligi va arealining cheklanganligi tufayli hozirdayoq 
yo'qolish arafasida turgan tu rlar (m asalan: qor barsi, Paster lolasi, piyozi 
anzur, T urkiston chinni guli va hokazolar) ayniqsa kuchli xavf ostiga tu - 
shadilar. U larning butunlay qirilib ketish xavfi ham bor.
X o‘sh, bugun biz nima qila olamiz va qilishimiz kerak? Biz yashashimizga 
im kon beradigan atrof-m uhit sharoitlari m uvozanatini topishim iz kerak.
Bu m a s a la in s o n iy a tn in g p a y d o b o 'lg a n d a n b e ri b irin c h i b o r 
t o ‘nashishim iz lozim bo'lgan o 'ta m urakkab m uam m odir.
Y er va uning atm osferasi um um iy, ham m a uchun yagonadir. Shuning 
uchun B M Tning dunyoning ko'pchilik m am lakatlari tom on idan im zolan- 
gan iqlim o'zgarishi to'g'risidagi “Tegraviy konvensiyasi” oxirgi vaqtda 
eng jiddiy xalqaro shartnom alaridan biridir. S hartnom aning m aqsadi is-
196

---

siqxona gazlari m iqdori, iqlim tizim iga xavfli antropogen aralashuvning 
oldini oladigan darajada barqarorlashtirishdir. Bu m aqsadga erishish uchun 
nim a qilishimiz lozim?
Birinchi navbatda, issiqxona gazlari emissiyasini nazorat qilish majburi- 
yatini olgan m am lakatlar emissiya m e’yorlarini kam aytirishni boshlashlari 
kerak. Industrial mamlakatlar, kom paniyalar qazilm a, yoqilg‘i vaboyitilgan 
m ateriallam i samaraliroq ishlatadigan yangi texnologiyalarga o ‘tishlari loz­
im. Qayerda imkoniyat bo'lsa, sham ol, suv va quyoshning kuchi kabi tikla- 
nadigan energiya manbalariga o ‘tish kerak. Ferm erlar sholipoyalardan 
m etanning chiqarilishini kamaytiradigan texnologiya va uslublarga intilishlari 
zarur. Chorvachilikka kelganda, chorva boshlarining mahsuldorligini oshirishga 
harakat qilish zarurdir. Bu chorva sonini va o 'z navbatida m etan emissiyasini 
kamaytiradi. Issiqxona gazlarining miqdorini atmosferada kamaytirishning yana 
m uhim yo'llari bu transport, turarjoy qurilishi, chiqindilam i qayta ishlash va 
boshqa faoliyat turlari uchun to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri javobgar b o ‘lgan shahar va 
viloyat m a’murlari, mahalliy boshqaruv idoralari ham bu borada m a’lum 
rol o'ynashlari lozim. M a’muriyat jam oat transportini yanada m ukammalroq 
tizimlarini rejalashtirishi va yarata boshlashi, ekologik yanada tozaroq yoqilg'ini 
ishlatishni rag‘batlantirishi mum kin.
Qurilish m e’yorlari shunday belgilanishi lozim ki, uy va ofislarning yangi 
binolari kam energiya sarflash bilan isitilsin yoki sovutila olsin. Bunday 
tadbirlar va texnologiyalarning joriy qilinishi h ar bir m am lakat qo nu n- 
chiligi bilan asoslangan b o lish i lozim. Bunda iqtisodiy rag'batlantirish ham 
rol o ‘ynaydi.
Issiqxona gazlari emissiyasini qisqartirish borasida 1997-yilning dekab- 
rida Yaponiyaning Kioto shahrida bo'lib o 'tg an B M Tning iqlim o'zgarishi 
to'g'risidagi “Tegraviy konvensiyasi” tom onlarining uchinchi konferensi- 
yasida katta qadam tashlandi. Agar oldingi konferensiyalarda issiqxona 
gazlari emissiyasini qisqartirish sohasida aniq bir fikrga kelinm agan bo'lsa, 
tom onlarning uchinchi konferensiyasi oldida m a ’lum toifadagi m am lakat­
lar uchun gazlarning qisqartirilgan hajm larini belgilash vazifasi turardi. 
M uzokaralar natijasida 2 0 0 8 -2 0 1 2-yillar oralig'i davrgacha issiqxona gaz- 
larini 1990-yil darajasiga nisbatan Yevropa ittifoqi m am lakatlari 8 % ga, 
AQSh 7 % va Yaponiya 6 % ga qisqarish m ajburiyatini oladigan varianti 
qabul qilindi. Boshqa sanoati rivojlangan m amlakatlar uchun ham eng yuqori 
“chegaralar" belgilandi.
Iqlim o'zgarishi to'g'risidagi “Tegraviy konvensiya” ch uqu r ziddiyatli 
dunyoda ishlashiga m o'ljallangan va yondashuvlarning qaram a-qarshiligi- 
dan ko'ra birlashuviga asoslangan. Konvensiya dunyoning kelajakda qanday 
siyosiy harakat qilishga maqbul qarashni aks ettiradi va keyingi yuz yillikda
197

---

bu m u am m olar qaysi yo ‘l bilan yaxshiroq yechilishi m um kinligini hal 
qiladi.
A D A B I Y O T L A R :