Hozirgi o’zbek tilida lisoniy munosabat va uning turlari

Lisoniy ziddiyat ziddiyatlar tizimiga munosabatiga ko‘ra o‘lchami va uchrovchanlik belgilari bilan farqlanadi.

Lisoniy ziddiyatlar o‘lchoviga ko‘ra, bir o‘lchamli va ko‘p o‘lchamli turlarga bo‘linadi.

• Agar belgilar majmui tizimda zidlanuvchi ikki a’zo uchungina amal qilib, boshqa a’zolarga tegishli bo‘lmasa, bir o‘lchamli ziddiyat deyiladi. Masalan, o‘zbek tilidagi [l] va [h] fonemalari hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra «yon» va «bo‘g‘iz» belgilari asosida zidlanib, bu belgi undoshlar tizimining boshqa a’zolarida uchramaydi. Chunki bu undoshlar o‘zbek tili fonologik tizimida yagona yon va yagona bo‘g‘iz undoshlaridir.Ko‘p o‘lchamli ziddiyatda zidlanuvchi birlikdagi belgi boshqa a’zoda ham uchraydi. Masalan, til oldi undoshlari bo‘lgan [m] - [d] zidlanar ekan, [m]dagi «til oldi»lik belgisi [d] fonemasida ham mavjud. Bunda a’zolar boshqa belgi asosida zidlanadi.

Uchrovchanlik belgisiga ko’ra

• Uchrovchanlik» belgisiga ko‘ra ziddiyatlar «ajralgan» va muntazam ziddiyatlarga bo‘linadi. Ajralgan ziddiyatda shunday belgi asos qilib olinadiki, bu belgi boshqa ziddiyatlarga asos bo‘la olmaydi. Masalan, unlilarning lablangan-lablanmaganlik belgisi faqat teng qiymatli ziddiyat uchun asos bo‘ladi. Bunday ziddiyat «ajralgan» ziddiyat deyiladi. Lekin tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra belgisi teng qiymatli ziddiyatga ham asos bo‘lib xizmat qiladi.Bir belgi turli a’zolarni juftlab zidlash uchun xizmat qilsa, muntazam ziddiyat deyiladi. Masalan, erlik, ayollik jinsi asosidagi ziddiyat [ota]-[ona], [o‘g‘il]-[qiz], [aka]-[singil], [chol]-[kampir] ziddiyatlarida uchrayveradi.

• Ziddiyatlar doimiy va mo‘’tadillashgan ziddiyatlarga bo‘linadi.Mo‘’tadillashish jarayonida munosabatga kirishayotgan birliklar o‘rtasidagi ziddiyat kuchsizlanadi. Masalan, yot-yod zidlanishda so‘z oxiridagi [t], [d] tovushlari jarangli-jarangsizlik bilan farqlanmaydi. [d] fonemasining nutqdagi vaziyatidan kelib chiqqan holda unda jarangsizlik belgisi kuchsizlanadi. Ammo bu sof nutqiy hodisadir. Mo‘‘tadillashish lisoniy birliklarning nutqiy voqelanishlarida yuz beradi. Leksemalar va morfemalar ham nutqiy voqelanganda, ularning lisonda boshqa birliklar bilan ziddiyatli munosabatlarini belgilaydigan xossalari, belgilari kuchsizlanishi mumkin.Yuqorida keltirilgan [t] va [d] undoshlarining jarangli-jarangsizlilik belgisiga ko‘ra zidlanishini yorqin namoyon qiladigan vaziyat [d] fonemasining so‘z boshi va so‘z o‘rtasida voqelanishidir. Ziddiyatni voqelantiradigan pozitsiya kuchli va uni so‘ndiradigan nutqiy xolat kuchsiz pozitsiya deyiladi.