Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

23. Gapni shakllantirishda ohangning roli.Gapni shakllantirishda ohangning roli. Nutqiy gapning muhim belgilaridan biri – uning tugallangan ohangga ega bo‘lishi. Gapning fikriy va sintaktik tugalligi ohang jihatidan ham tugallik va yaxlitlikni taqozo qiladi: tugallangan ohang fikrning v a sintaktik qurilishning tugalligini bildirib turadi. Zero, gap va gap bo‘lmagan nutqiy hodisa (so‘z, SB)larning muhim farqlaridan biri ham tugal bo‘lmagan ohangga ega bo‘lishi. Masalan: 1. Кelgan o‘quvchi. 2. Кelgan – o‘quvchi. Bu nutqiy hodisaning birinchisida ohang ko‘tariluvchi, ikkinchisida esa tushuvchi. Кo‘rinadiki, birinchi hosila aniqlovchi-aniqlanmish tipidagi birikma bo‘lib, u fikr anglatmaydi va bu uning tugal bo‘lmagan ohang bilan aytilishini talab qiladi. Ikkinchi hosila (kelgan bola) ham tarkibi jihatdan oldingi hosilaga o‘xshaydi, lekin tarkibida kesimlik shakli va ma’nosi borligi uchun tugal ohang bilan aytiladi. Shu boisdan birinchi qurilma ochiq, yakunlanmagan, ikkinchisi yopiq va tugallangan. Bir so‘zning o‘zi ham goh tugal, goh tugallanmagan ohang bilan aytilishi mumkin. Qiyoslang:1. Qish. 2. Qish ...
Demak, so‘z yoki birikma fikriy, sintaktik va ohang jihatidan tugallikka ega bo‘lib, gap tusiga kiradi.
Ohang nafaqat gapning tugallanganligini, balki gapning turli tipini belgilashda ham muhim. Misol sifatida bir so‘zni olaylik. Qiyoslang:
A’lochi... A’lochi. A’lochi! A’lochi? A’lochi!?
Ma’lum bo‘ladiki, so‘zning atov birligimi yoki gap, gap bo‘lsa, qanday tabiatga ega ekanligini nutqda faqat ohang ko‘rsatmoqda. So‘z yoki SB atov birligi sifatida nutqda gapdan ohang bilan ham farqlanganligi kabi, gapning turlarini farqlashda ham boshqa omillar bilan birgalikda ohangga tayaniladi. Masalan, Jonim! gapida uning his-hayajon gap ekanligini faqat ohang ko‘rsatmoqda. Voy, jonim! gapida esa leksik (voy) va fonetik (ohang) omil hamkorlik qilmoqda. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari (darak, so‘roq, buyruq), his-hayajon ifodalanishiga ko‘ra turlarini belgilashda leksik, morfologik omillar ishtirok etishi ham, ishtirok etmasligi ham mumkin, lekin fonetik omilning bo‘lishi shart.