Hozirgi o‘zbek tili fanidan kurs ishi mavzu: O‘zbek tilida ko‘chirma gaplarning grammatik strukturasi

Ko‘chirma gap va muallif gapininig o‘rinlashish tartibi

Ko‘chirma gap va muallif gapining o‘rni turli stilistik talablarga muvofiq turlicha bo‘ladi:

1. 
   Muallif gapi ko‘chirma gapdan oldin keladi. Bunda muallif gapining kesimi ko‘pincha aytdi, so‘radi, javob berdi, dedi, gapirdi, pichirladi, bo‘ladi kabi fe’llar bilan ifodalanadi: Keyin Tursunboy akam aytdilar: “Qo‘shovoy, tuynukdan kir, dedilar” (O‘.H) Laziza ming‘irlab yonidagi Zeboga gapirdi: “Nigorani shunaqa dang‘illama hovlida turadi deb o‘ylamovdim. Pismiq, indamay yurishini qara”. (Jurnaldan)
   
2. 
   Muallif gapi ikkiga bo‘linib o‘rtasida ko‘chirma gap keladi. Bunda muallif gapining ega tarkibi ko‘chirma gapdan oldin, kesim tarkibi ko‘chirma gapdan keyin keladi: Hokim yigirma besh askarning kuchi o‘ziga o‘tib qolgandek: “Podshoning haqini yeb, g‘aznasiga zarar yetkazayotganlar kim”, – deb kuchana boshladi. (M.I)
   
3. 
   Muallif gapi ko‘chirma gapdan keyin keladi. Bunda muallif gapidagi gap bo‘laklari inversiyaga uchrab, kesim tarkibi oldin, ega tarkibi keyin qo‘llaniladi: “Sening basharangni bilaman”, – dedi kulib Zoir (T.M)
   
4. 
   Ko‘chirma gap muallif gapining har ikki tomonida keladi. Bu vaqtda muallif gapi inversiyaga uchraydi: kesim tarkibi oldin, ega tarkibi keyin keladi: “Uch marta sanayman”, – dedi hokim, boqimandachilarni ogohlantirb, – uch marta sanayman, uchinchisida ham ”yo‘q” desanglar, keyin o‘zlaringdan ko‘r! (M.I)
   

Ko‘chirma gapning muallif gapidan keyin yoki uning har ikki tomonida kelish holati badiiy nutqda ko‘proq uchraydi. Uning muallif gapidan oldin yoki uning o‘rtasida kelish holati esa ko‘proq so‘zlashuv nutqida uchraydi.

Ko‘chirma gap birdan ortiq shaxsning o‘zaro so‘zlashuvida iborat bo‘lsa, bunday Ko‘chirma gaplar muallif gapisiz dialog shaklida beriladi.⁷

Dialog shaklidagi fikrning yoki gapning kimga qarashli ekanligi nutq jarayonida ma’lum bo‘ladi:

–Qayoqqa borasan? – dedi

–Sen nima deding?

–“Toqqa”, – dedim

–“Tog‘da nima qilasan?” – dedi

–Sen nima deding?

–Tog‘am bor desam kuldi (M.I)