Hozirgi o`zbek adabiy tilida urg`u va bo`G`in reja

HOZIRGI O`ZBEK ADABIY TILIDA URG`U VA BO`G`IN


Reja:

1. 
   Urg`u va uning turlari
   
2. 
   Urg`u so`z oxiriga tushmaydigan holatlar
   
3. 
   Bo`g`in va uning turlari
   
4. 
   Bo`g`in tiplari
   
5. 
   Bo`g`inning ahamiyati
   

Urg`u va uning turlari. Co`z tarkibidagi bo`g`in yoki gap tarkibidagi biror so`zga zarb berib, ta`kid bilan aytilishiga urg`u deyiladi. Urg`u tushish o`rniga ko`ra so`z urg`usi va gap urg`usiga bo`linadi.
Gap urg`usi adabiyotlarda ma`no urg`usi, mantiqiy urg`u, logik urg`u terminlari bilan ham yuritiladi. Gap urg`usi gapdagi so`zni mazmun jihatidan ajratib ko`rsatish uchun xizmat qiladi. Gap urg`usi gapdagi barcha so`zga tusha olishi mumkin. Urg`u tushgan so`zni talaffuzda ta`kidlab aytilishi bilan, yozuvda esa kesim oldida qo`llanilishi bilan ajratish mumkin:
Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazildimi?
Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazildi?
Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazildimi?
Birinchi kurs talabalariga «Fonetika»dan oraliq nazorat ishi o`tkazildimi?
Yoki:
Biz yozda Samarqand shahriga sayohatga boramiz.
Yozda Samarqand shahriga sayohatga biz boramiz.
Biz Samarqand shahriga sayohatga yozda boramiz.
Biz yozda sayohatga Samarqand shahriga boramiz.
So`z urg`usida, odatda so`zning ma`lum bir bo`g`inidagi unli tovush boshqalariga qaraganda kuchliroq talaffuz qilinadi.
O`zbek tilida urg`u, asosan so`zning oxirgi bo`g`iniga tushadi. So`zga qo`shimcha qo`shilsa, urg`u keyingi bo`g`inga ko`chadi: ishchi – ishchilar – ishchilarimiz – ishchilarimizning. Urg`u tushgan bo`g`in urg`uli bo`g`in deb yuritiladi.
Urg`u quyidagi belgilariga ko`ra tasnif qilinadi:

1. 
   Erkin urg`u va bog`liq urg`u
   
2. 
   Dinamik urg`u va musiqaviy urg`u
   

So`z bo`g`inlaridan bo`g`inlarga ko`chib uning ma`nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan urg`u erkin urg`u deyiladi: hozir – ravish, hozir – sifat, yangi – ravish, yangi – sifat, yozma – fe`l, yozma – sifat.
So`zning oxirgi bo`g`iniga tushadigan urg`u bog`liq urg`u deyiladi.
Іavo oqimining kuchi bilan ifodalangan urg`u dinamik urg`u deyiladi. O`zbek, rus, tojik tillarida urg`u dinamik xarakterli bo`lib, urg`uli bo`g`in kuchli talaffuz qilinadi.
Ton, ohangning bir xil chiqishi bilan ifodalangan urg`u musiqiy urg`u deyiladi. Xitoy, yapon, serb, litva tillarida urg`u musiqiy xarakterli bo`lib, urg`uli bo`g`in baland ohang bilan aytiladi.