Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

TAYANCH KONSPEKT
Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi

Reja:

1. 
   Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi
   
2. 
   Sintaktik munosabatlarning turlari
   
3. 
   Subodinativ munosabat ob`ektli, atributiv, relyativ, predikatli
   
4. 
   Koordinativ munosabat
   
5. 
   Kopulyativ munosabat
   
6. 
   Intrоduktiv munosabat: vokativ, modal munosabat.
   

Таянч тушунчалар: Bir tomonlama (subordinativ) munosabat: predikativli, obyektli, atributivli, relyativli; ikki tomonlama (koordinativ) munosabat; uyushiq bo`laklar (kopulyativ) munosabat; vokativ va modal (intraduktiv) munosabat.

Sintaktik munosabatlar sintaktik aloqalar yordamida ifodalanadi. Sintaktik munosabat bilan sintaktik aloqa bir-birini hokazo qiluvchi bir hodisaning ikki tomoni bo`lsa ham, lekin ularning har ikkisi ma`lum o`ziga xoslikka egaligi tufayli bir-biriga muvofiq kelishi shart emas. Masalan, sintaktik munosabat tarkibiga kiruvchi vokativ v modal munosabatlar sintaktik aloqa tarkibida kirishmaydi.

Sintaktik birliklarning mazmuniy munosabati kishi ongida aks etgan moddiy dunyodagi elementlarning o`zaro munosabati sanaladi. Masalan, predmei va uning belgisi, harakat va uning subyekti harakat va uning obyekti o`rtasidagi munosabatlar.

Shunga ko`ra, sintaktik birliklar o`rtasidagi sintaktik munosabatlari quyidagi turlarga ajratish mumkin:

1. Bir tomonlama (subordinativ) munosabat: predikativli, obyektli, atributivli, revlyativli.

2. Ikki tomonlama (koordinativ) munosabat.

3. Uyushiq bo`laklar (kopulyativ) munosabat.

4. Vokativ va modal (intraduktiv) munosabat.

Shu munosabatlarning birinchi, ikkinchi, uchinchi sintaktik aloqa vositalariga ega bo`lib, ularga tenglashish, tobelashish, muvofiqlashish, predikativli, nopredikativli vositalar asosida ro`yobga chiqadi.

To`rtinchi tur munosabat yuqoridagi xususiyatlarga ega emasdir.

Tenglashish munosabatida komponentlar barobar huquqli bo`ladi va sinash intonatisali bilan aytiladi: dalalar va bog`lar-dalalar bog`lar. Gap qurish uchun tenglashishning bo`lishi shart emas. Nopredikativ va predikativ munosabat asosisda tobelanish yotadi. Gapning asosini tobelanish tashkil qiladi, busiz gap maydoniga kelmaydi. Gapning asosi bo`lgan ega va kesimning aloqasi natijasida yo so`z birikmasi (nopredikat) yo gap (predikativ munosabat) hosil bo`ladi: vafodor qiz, qiz vafodor kabi.

So`zlar sintaktik aloqaga kirishganda, ular faqatgina shakliy bog`lanib qolmay, unda biror vokeylik, tushunchalar ifodalangan bo`ladi (qaratuvchi-qaralmish). Bunday birikma tarkibidagi birliklarning subyektli munosabati muvofiqlashuv munosabati sanaladi. Vazifasiga ko`ra, so`z qo`shilmalarining predikativ, obyektli va relyativ birikmalarga bo`linishi kelib chiqadi. Ular kesimli, aniqlovchili, to`ldiruvchili, xolli birikmalar deb ham nomlanadi. Bir tomonlama (subordinativ) munosabat o`z vazifasiga ko`ra quyidagi ko`rinishlarga ega:

Ega va kesim munosabati orqali hosil bo`lgan birikmadir. Atributiv munosabatda predmetning belgi o`rniga qo`shib, bir murakkab tasavvur holida beriladi. Bu birikma sifatlovchi va sifatlanmishdan hosil bo`ladi. Ular material jihatidan quyidagi ko`rinishlarga ega:

Ot+ot: xalq boyligi, yog`och uy

Sifat+ot: Yangi dunyo, zo’r ko`tarinkilik

Sifatdosh+ot: aytilgan o`q, o`qigan yigit

Olmosh+ot: shu bahor, bu bino, ushbu maktab

Son+ot: o`n sakkiz yoshlik, o`nta kitob

Ravish+ot: oz suv, ko`p qalam, tez bola

Mimema+ot: duv-duv gap, shov-shuv daryo

Ob`ektli birikma predmet bilan harakat orasidani munosabatni ko`rsatadi. Ob`ektli birikmaning tobe komponent bo`lib kelgan so`z to`ldiruvchi vazifasini bajaradi.

Ob`ektli birikma tarkibidagi komponentlar kelishik affikslari (qishloqni aylanmoq, do`stga gapirmoq) va ko`makchilar (saylovchilar bilan uchrashmoq, tinchlik uchun kurashmoq) orqali munosabatga kirishadi. Bu to`ldiruvchi-to`ldirilmish munosabatdir.

Ob`ektli birikmalar material jixatidan quyidagicha bo`ladi.

Ot+fe`l: yer haydamoq, osmonga uchmoq

ot+sifat: qildan ingichka, paxtadan oq.

ot+ravish: chumolidan ko`p, aqldan tez.

Relyativ birikmada holat orasidagi munosabat ifodalanadi. Relyativ birikmalar holat ifodalovchi tobe elementning harakat bilan hech qanday grammatik vositalarsiz munosabatga kirishishidan tashkil topadi. Bu bir xil munosabat xol-xollanmish munosabatdir. Bunday munosabat asosida shakllangan birikmalarning material jixatidan ko`rinishlari quyidagichadir:

ravish+fe`l: sekin yurmoq, ravon o`qimoq.

ravish+fe`l: yarqirab ko`rinmoq, shildirab oqmoq, suyunib gapirmoq.

Ba`zi ishlarda relyativ birikmani bitishuvga tenglashtirish xollari uchraydi (G`ulomov A., Asqarova M. Hozirga o`zbek tili. Toshkent: 1965,17-bet).

Ikkinchi tomonlama (koordinativ) munosabat asosida qaratuvchi-qaralmish munosabati shakllanadi: xalqimizning boyligi, mening kitobim. Bunday munosabatda, birinchidan, qaratuvchi qaralmishlar o`ziga mos egalik shakllaridan birida kelishini, ikkinchidan, qaratuvchini qaratqich kelishigida talab qiladi. Shuning uchun bunday munosabatni tobe munosabatdan farqlash lozim. Uni muvofiqlashuv deb atash maqsadga muvofiqdir.

Uyushiq bo`laklar bir-biri bilan o`zaro sintaktik munosabatga kirishadi. Uyushiq bo`laklar birliklarning o`zaro munosabati kopulyativ munosabat sanaladi: Saroy uchun allaqancha taxta, yog`och, tunuka oldirib qo’ygan. (S.Ahmad)

Undalma va kirishlar orqali ifodalanadigan munosabat turi intraduktiv munosabat sanaladi: Bu xil munosabat gapning sintaktik tuzilishi orqali ifodalangan diktum bilan so`zlovichi o`rtasidagi munosabatdir. Intraduktiv munosabat o`z xarakteriga ko`ra vokativ, modal munosabatga bo`linadi: Men shoshilayotganim yo`q, bolam (M.Ibragimov. Lekin menimcha, siz haqsiz (Sh.Rashidov).

Xullas, sintaktik birliklar ham til birligi sifatida tizim tarkibida sintagmatik va paradrikmatik munosabatlarda bo`ladi.