Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

K i r i t m a k o n t r u k t s i y a l i g a p l a r

Kiritma tuzilmalar gap mazmuniga yoki uning ayrim bo’laklari ma’nosiga oid qo’shimcha izoh, ma’lumotlar beradi. Bular gap tarkibiga nutq jarayonida kiritilib, gap bilan logik - semantik jihatdan munosabatga kirishadilar.

Kiritma tuzilmalar intonatsion jihatdan mustaqillikka ega bo’ladilar. Ular biror so’roqqa javob bo’lmaydi, sintaktik vazifa bajarmaydi, gap bo’lagi yoki qo’shma gaplarning kesimi bo’lib kelmaydi.

Kiritma tuzilmalar tushunilishi qiyin yoki tushunilmaydigan so’zlar (dialektizm, professionalizm, termin, jargonizm, arxaizm, istorizm kabilar) ma’nosini, ayrim leksik birliklarning talaffuzi va etimologiyasini izohlash, so’zlovchining sub’yektiv - emotsional munosabatini ifodalash, xabar manbaini ko’rsatish, qo’shimcha ma’lumotlar berish uchun xizmat qiladi: Boshidagi qalampir nusxa qora do’ppisi ham (na chust nusxaga o’xshaydi, na marg’ilon nusxaga) yangi (H. G’.).

Kiritma tuzilmalar tuzilishiga ko’ra 3 turga bo’linadi: kiritma bo’lak, kiritma birikma, kiritma gaplar.

Kiritma bo’lak ayrim so’z shaklida bo’ladi: Go’daklikdan she’r yod ola boshlagan Alisher ajoyib natijaga erishdi. Ellik ming bayt (yuz ming satr) she’rni yod oldi (I. S.)

Kiritma birikmalar so’z birikmasi shaklida bo’ladi: U (safardan qaytgan kishi) ... juda mayda odatiy voqealarni ham qoldirmay so’zlar edi (G’.G’.).

Kiritma gaplar gap shaklida bo’ladi: Shu payt dumi kalta chavkar ot mingan qora soqolli keksa bir bek (yuz ayollarniki singari tuksiz bo’lganidan, jangchilar o’zaro uni ko’sa deb atashardi) Xusaynning yoniga yugurib keldi (L.B.).

Kiritma tuzilmalar gapning barcha tiplari tarkibida kelishi mumkin. Ba’zan bir gap (ko’proq murakkablashgan gaplar) tarkibida bir necha bo’lishi ham mumkin: Mehmonxonaga joylashib, soqol – mo’ylovlarni olib (Ochil sho’x harakat bilan yuzini siladi), keyin agitator sifatida (u ko’kragini kerdi) salobat bilan kirib bordim (P.Q.).
3-ilova

FSMU texnologiyasi