Hozirgi davrda Kompyuterli modellashtirish fani yordamida bizni o`rab turgan

1-mavzu. Model va modellashtirish tushunchalari. 
Model tushunchasi.
Modellarning turlari: matematik model, iqtisodiy model, fizik model, 
modellashtirish tushunchasi. 
1.1. Model tushinchasi 
Model so`zi lotincha “modulus” so`zidan olingan bo`lib, tarjima qilganda “nusxa, 
namuna, andoza” degan ma’noni anglatadi va bu so`z inson faoliyati sferasida juda 
ko`p ma’noda ishlatiladi. Uning birinchi bor ishlatilish ma’nosi san’at binokorligi 
bilan bog`liq bo`lib, nimaningdir nimagadir timsoli, ob’ektlarning ob’ektga 
bog`liqlarda ishlatilgan. Qadimda odamlar toshlarga har xil rasmlarni o`yib 
tushirganlar. Shu rasmlar ham nimaningdir modeli bo`lgan. Kishilar o`z hayotidagi 
(fikiridagi) narsani toshlarga, qof`ozlarga tushiganla. XX asrning ikkinchi yarimidan 
kompyuterlar paydo bo`lgandan so`ng inson o`z bilimlarini kompyuterlarga uzata 
boshladilar. Sxemaga qarang. 
1 etap. Materiya (tirik va notirik) 
2 etap. Inson tafakkuri 
3 etap. Notirik materiya (kompyuter) 
1-sxema.Olamni tasvirlash sxemasi. 
Inson bololigidan o`yinchoq mashina, qo`g`irchoq, duxobodan tikilgan yo`lbars 
bolasi va shunga o`xshash modellar orqali olamni bilib boradi. 
Bir nechta misollar qarab chiqamiz: 
1. Daryoga ko`prik qurmoqchi bo`lsak, dastlab uning maketi quriladi. 
Maket – bu 
modeldir.
Bu holda haqiqiy ko`prik – qattiq karton qag`azdan qilingan maketga mos: 
2. Inson organizimidagi qon aylanish tizimiga mos sxemasi plakatda keltirilgan; 
Bu sxema plakati – qon aylanish tizimiga mos; 
3. Yangi konstruktsiya qilingan samolyotni seriyali qilib ishlab chiqarishdan oldin 
uni aerodinamik trubaga joylashtirib, xuddi havoda uchish sharoitini yaratib sinab 
ko`riladi. Aerodinamikadagi samolyot – bu havodagi uchayotgan samolyot modeli; 
4. Jisimning bosib o`tgan yo`lini hisoblash uchun boshlang`ich tezligi V va t vaqt 
davomida tezlanish tenglamasi
𝑠 = 𝑉
𝑡
+
𝑎𝑡
2
2
(1) – jisimning teng tezlanuvchi 
modeli. 
Shuni aytish kerakki real ob’ektning modelga o`tishda ularning bir yoki bir qancha 
xossalari saqlanib qoladi. Masalan yuqorida keltirilgan misollarimizda: 
-
Ko`prik maketi ko`prikdan kichik, lekin uning formasi va proportsiyasi 
saqlanadi; 
-
Plakatdagi qon aylanish sxemasi, bunday qaraganda inson qon aylanish 
sxemasiga hech qanday aloqasi yo`qdek, lekin insondagi vena va orterial qon 
tomiridagi qonlar qaerdan va qaerga oqishini ko`rsatib bera oladi; 
-
Aerodinamik trubadagi samolyot uchmaydi, lekin havoda uchayotgan 
samolyotga yaratilgan sharoit unda yaratiladi; 

---

-
(1) tenglama ham ko`z bilan ko`radigan harakatni bermasligi mumkin, lekin 
jisimning ihtiyoriy vaqtdagi bosib o`tgan yo`lini aniqlab beradi. 
Demak, model orginalsiz(asl nusxasiz) mavjud bo`lmaydi. Model orginali esa 
quydagilar bo`lishi mumkin: 
-
Ob’ektlar(raketa, odam, atom, galaktika,planeta, bin ova hakoza); 
-
Jarayon(iqlim o`zgarishi, urush, iqtisotning pasayishi, ihfelyatsiya, epidemiya, 
sud jarayoni va hakoza; 
-
Tabiat xodisalari(zilzila, qor ko`chkasi, chaqmoq, vulqonning otilishi, do`lning 
yog`ishi va hakoza). 
Uyqoridagi yuritilgan fikr mulohazalardan quydagicha savol tyg`iladi. “Model nima 
uchun kerak?” Bu savolga javob berish uchun yana yuqoridagi misollarga qaytamiz. 
-
Chizma yoki maketlarsiz ham ko`prikni qurish mumkin, unda qurilgan 
ko`prikning biror joyi buyurtmachiga yoqmasa o`sha joyi qayta buzulib 
qurilishi kerak. Uning o`rniga oldin model qurilib, o`zgarish joyi o`zgartirilib 
ko`prik qurilsa ish oson ko`chadi; 
-
O`qituvchi qon aylanishning anotomoik atlasdan yoki tirik odamdan 
foydalangandan ko`ra plakatdan foydalansa ularga nisbatan ko`rgazmali 
bo`ladi. 
-
Yangi qurilgan samolyotni ham birdaniga uchirsa bo`ladi,lekin biror joyida 
kamchilik bo`lsa avariyaga uchraydi. Aerodinamik trubada avariyaning birinchi 
belgisi ko`ringandan aerodinamik truba o`chirib qo`yiladi va kamchilik 
tuzatiladi. 
-
Jisimning t vaqtdagi bosib o`tgan yo`lini, tezligi va tezlanishini bilish uchun har 
doim jisimni harakatga keltiramiz va o`lchaymiz. Bu ancha murakkab yo`ldir. 
(1) formula esa buni osongina amalga oshiradi. 
Shunday qilib, model shuning uchun kerakki, orginal(asl nusxa) ob’ektning ish 
harakati, fe’l-atvori, xossalari haqida axborot olishdir. 
Bu holda yana savol tug`iladi “Nimaga bu axborotlarni orginalning o`zidan olib 
bo`lmaydi? 
1. Ko`p hollarda orginalning o`zi mavjud emas(qadimgi Rim, qadimgi Egiped, 
dinozavrlar) yoki umuman mavjud bo`lmagan(inoplanetanlar,kentavr, trik okean-
Solyaris); 
2. Orginalda tadqiqat qilish qimmat va havfli(yadro sinovlari, qora tuynik, 
vazinsizlik halotining inson sog`ligiga ta’siri); 
3. Orginalda tadqiqat juda qiyin (Galaktika-juda katta o`lchovda, atom yadrosi-juda 
kichik o`lchovda, reaktiv harakat- juda tez jarayon); 
4. Orginalning alohida xossalarini tadqiqat qilish(plastikaning erish temperaturasi, 
avtomabillarning oxirigacha tezligi). 

---

Model qurish – inson tomonidan yechiladigan qandaydir masala yechish bilan 
bog`liqdir. Faqat model qurish jarayoni yoki hodisa real ob’ekt xossalar to`plami 
bilan chegaralanadi. Masalan: Pedagogika institutiga kirgan birinchi kurs 
talabalarining shahardan yoki qishloqdan ekanligini aniqlash kerak bo`lsin. 
Bu masalani yechish uchun to`rtta ustundan iborat jadval tuzib yechish mumkin.
N
0
-
Talabaning ismi va 
otasining ismi 
O`qishga kirguncha bo`lgan 
yashash joyi 
Shahar (Sh) 
Qishloq (Q) 
1 
Boltaev 
Teshaboy 
Cho`tboevich 
Jizzax shahri 10 uy. 
Sh 
2 
Teshaev 
Boltaboy 
Ketmanovich 
Baxmal tuman 45 uy. 
Q 
… 
… 
… 
… 
25 
Ketmanov 
Teshaboy 
Boltaevich 
Gagarin shahri 12 uy. 
Sh 
Bu modelning asosiy xossalari: talaba soni, ularning ismi va otasining ismi, yashash 
joyi. Qolgan xossalar: tug`ilgan yili, o`zlashtirish, davomat, jinsining bu modelni 
qurishda ahamiyatga ega emas. Agar masala boshqacha qo`yilsa (masalani qo`ying) 
bu xossalar ham asosiy bo`lishi mumkin. 
1.2. Modelning turlari 
Modellar turli tuman bo`lib, ularni klasfikatsiyalash(turlar)ga bo`lish ancha 
murakkab. Chunki modelni turlarga bo`lish har xil alomatlar va kriteriyalar bo`yicha 
bo`lish mumkin. 
1. Mavjudlik shaklidagi modellar turi 
Model shakli 
Real 
Axborotli 
Geo
metr
ik 
fizik 
Intui
tsiya
(sez
gi) 
Belg
ili 
(sim
vol) 

---

2. Vaqt omili bo`yicha model turlari 
3. O`rganilayotgan jarayon tabiati bo`yicha model turlari 
4. Ob’ektning alohida tabiati bo`yicha model turlari 
Model shakli 
Statistik 
Dinamik 
Model shakli 
Determinant 
Stoxastik 
Model shakli 
Modelning 
tashqi shakli 
Model 
strukturasi 
Model 
fe’l-atvori 
Harakatda-
gi model 

---

5. Belgiga oid model turlari 
Belgiga oid modellar 
Struktyrali 
model 
Matinli 
model 
Matematik 
model