Ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги ўзбекистон республикаси

Юқори мустаҳкам чўян - унинг суюқ ҳолатида 1% гача магний ва церия аралашмаси қўшилади. Кўп ҳолларда пўлат ўрнига ишлатса бўлади (машина қисмлари). Маркаси ВЧ800-2 деганда: ВЧ - высокопрочный чугун; 800 300 – чўзилишдаги мустаҳкамлиги, кг/см² да; 2 чўзилиши, %да.
Вермикулит графитли чўян (ЧВГ) - энг замонавий юпқа ва мураккаб шаклдаги қисмлар тайёрлашда ишлатилади, мустаҳкам, иссиққа чидамли. ЧВГ 400-4 маркада чиқазилади.
Оддий қуйма чўян таркибида 1,25-4,25% кремний, 3-3,5% углерод, 0,5-1% марганец ва 0,3% гача фосфор бор.
Қурилишда ишлатиладиган темирларнинг (пўлат, чўян ва ҳ.к.) хоссалари махсус тажрибахонада механик ва технологик усуллар воситасида аниқланади.
Темир ашёларидан қурилишда асосан углеродли ёки бошқа темир эритмалари (никель, хром ва ҳ.к) қўшилган қора чўян ва пўлат ишлатилади. Шунингдек, рангли металлардан алюмин ва унинг эритмалар қурилишда кенг тарқалган. Темирнинг механик хоссаларига унинг чўзилишдаги мустаҳкамлик ва оқувчанлик чегараси, чўзилувчанлиги, қаттиқлиги, зарбдаги қайишқоқлиги; технологик хоссаларига эса оқувчанлиги; пайвандланиши, болғаланувчанлиги, электр токини ўтказувчанлиги, магнитланиши ва ҳ.к. лар киради.
Темирларнинг эриш ҳарорати 232⁰С дан (қалай) 3390⁰С гача (вольфрам) бўлиши мумкин. Агар темир эритмасига бошқа элементлар қўшилса, уларни эриш ҳарорати ўзгаради. Масалан, тоза темир 1539⁰С да эриса, унга қўшилган углерод (4,3 %) бўлса, унинг эриш ҳароратини 1130⁰С гача туширади.
Пўлатнинг эскириши деганда уни узоқ муддатда оддий хона ҳароратида ва ундан юқори муҳитда сақланганда хоссасини ўзгаришини тушунмоқ керак. Аксарият пўлатнинг эскиришини 70-200 йиллардан кейин, кўприк конструкцияларида кузатиш мумкин. Пўлат эритмасига легировчи қўшилмалардан алюмин, ванадий, титан, хром ва шу сингари моддалар қўшилса унинг эскиришига қаршилиги ошади.
Пўлатни қиздириб қайта ишлаганда унинг зичлиги ошади, физик-механик хоссалари яхшиланади. Пўлатни қиздириб кейин совитганда, унинг микро- ва макро тузилиши кескин ўзгаради. Пўлатни қўйидаги усуллар билан қайта ишлаш мумкин: чиниқтириш, ёғда бўшатиш, юмшатиш, нормал холатга келтириш. Пўлатни чиниқтирганда уни энг юқори критик холатгача қиздириб ёки энг қуйи критик холатдан 30-50⁰С га кўтариб зудлик билан сувда, ёғда ёки бошқа муҳитда совитилади. Пўлатнинг қаттиқлигини оширишда асосан чиниқтириш усули қўлланилади. Агар пўлатнинг юза қатламини қаттиқлигини ошириш керак бўлса, пўлат буюмларнинг юзаси юқори частотали ток билан қиздирилади ва тез суръатда совитилади.
Пўлатни нормал холатга келтиришда асосан юмшатиш усули ишлатилади. Фақат фарқи охирги совитишни ўчоқда эмас, очиқ ҳавода олиб борилади. Натижада, пўлатнинг тузилиши майда донали ва бир жинсли бўлади, мустаҳкамлиги, қаттиқлиги ошади, пластиклиги эса камаяди. Пўлат буюмнинг ички қисмини пластиклигини сақлаган холда юза қатламини (1,5-2 мм) қаттиқлигини ошириш керак бўлса, уни 850-900⁰С гача махсус муҳитда қиздириб юзаси углерод билан тўйинтирилади. Натижада, пўлат юзаси цементация қилинган бўлади. Цементация қатламининг мустаҳкамлигини ошириш учун уни яна чиниқтириш ва юмшатиш керак бўлади.
Пўлат иссиқ ва совуқ холатда эзилади. Углеродли пўлат айланувчан ғўлалар орасида эзилганда, унинг ҳарорати 800-1200^оС дан кам бўлмаслиги керак. Пўлатнинг ҳар хил турларидан узун конструкциялар тайёрланади ва улар пайвандланган ёки парчинлаб уланган конструкцияларнинг бир бўлаги сифатида ташқи кучлар таъсирида бўлади.