Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

Тадбиркорлар маҳсулотлари рақобатбардошлигини баҳолашнинг 
жаҳон тажрибаси 
доц. О.Буранов, ўқитувчилар Эгамов Р.М., Жуманов Ш.Н.(СамДАҚИ) 
Бозор муносабатлари шароитида шахснинг тадбиркорлик эркинлиги 
доимо унинг иқтисодиёт соҳасидаги билими, ишбилармонлиги, янги 
рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқариши ва хизмат турларини кўрсатиши 
орқали намоён бўлади. 
Ўз навбатида рақобатбардошлик – муҳим иқтисодий категория бўлиб, у 
бир неча даражаларда (йўналишларда) кўриб чиқилиши лозим: 
-
маҳсулотлар рақобатбардошлиги; 
-
мамлакат рақобатбардошлиги.
Бу йўналишларнинг барчалари орасида ташқи ва ички ўзаро 
боғлиқликмавжуд.
 
Лекин,ҳозирги вақтда бозор хўжалигида рақобатбардошликнинг барча 
жабҳаларини қамраб оладиган баҳолашнинг яхлит концепцияси ишлаб 
чиқилмаган. Шу билан биргаликда хорижлик олимлар Бакли П.(Bucklef P.), 
Кристофор Л. (Chzistopher 
L.), Прскотт К. (Prescott 
K.) 
(1988) 
рақобатбардошликни ўлчашни қуйидагича чегараларини ишлаб чиқишган
1
.
1) 
Фаолият 
натижалари
. 
Бунда 
кўпроқ 
қўлланиладиган 
кўрсаткичлар иқтисодий самарадорлик (фойда олиш), рентабеллик, бозор 
улишининг ошиши, савдо баланси ҳисобланади. Бошқа турдаги кўрсаткичлар 
орасида энг кўп тарқалгани бу таққослама афзаллик ёки RCA (Revaled 
Comparative Advantege); 
2) 
Рақобат салоҳияти
. Бунда арзон хом ашё ресурсларига, яхши 
технологияларга, паст нархлар таклифига ва юқори унумдорликка эришиш 
имкониятлари борлиги асос сифатида қабул қилинади; 
3)
 Рақобат жараёни
. Бу усул бошқариш жараёнини баҳолашга ўхшаш 
бўлиб, асосан сифат характерига эга ёки рақобат салоҳиятини рақобат 
натижасига айлантириш вазифасини бажаради. Одатда бу халқаро бизнес ва 
истиқболдаги маркетингда қўлланилади. 
Ушбу услубнинг афзаллиги – баҳолашдаги аниқликдир. Бу услубнинг 
камчилиги интенсив жорий қилиш билан боғлиқ бўлган илмий ечимлар талаб 
қиладиган ишлаб чиқаришнинг истиқболини белгилашнинг мураккаблиги 
инновациянинг рақобатбардошликни баҳолашда асосий эътибор миллий 
маҳсулотнинг ташқи ва ички бозордаги талабига қаратилади.
Ушбу ёндашишда маҳсулотнинг истиқболдаги рақобатбардошлиги 
ҳақидаги маълумотни олиш лозим. Истиқболдаги рақобатбардошликни 
тадқиқ қилишни иқтисодий самарадорлик назарияси услубига (харажат, 
маҳсулотни етказиб бериш муддати, кафолатланиши ва сервис хизмати) ва 
квалиметрия услубига (маҳсулот хусусиятлари бўйича маҳсулот сифати, 
рекламанинг ҳолати) бўлиб тадқиқ қилиш қўлланилади. 
1
Buckley P. Christopher L. Prescott K. (1988) Measures of International Competitiveness: critical survey Journal of Marketing 
Management, 4 -с. 175-200. 

---

116 
Яна бир услуб (Квалиметрия)да - услубиёт ва миқдор жихатидан 
берилаётган баҳонинг тадқиқ қилинаётган объектнинг сифат кўрсаткичлари 
(нарсаларни, жараённи, меҳнат маҳсулотини ва табиатни) ўрганилади
2
. 
Бу ҳолатда товарнинг рақобатбардошлигини баҳолаш, жумладан, жуда 
катта аҳамиятга эга бўлган критерияларни, маҳсулот намуналари учун қабул 
қилинган юқори рақобатбардошликка эга бўлган критериялар билан 
таққослаш орқали аниқланади. 
Коэффицентни, маҳсулотни алоҳида бир турига ёки бир гуруҳ 
маҳсулотларга шунингдек, бутун соҳа учун ҳам ишлаб чиқиш мумкин. 
Шунинг билан бир вақтда RCA услубиётининг камчилигига ҳам эътибор 
берилмоқда. Бу камчилик шундан иборатки коэффицентни ҳисоблашда фақат 
экспорт кўрсаткичларигина эътиборга олинади, импорт даражаси эса умуман 
ҳисобга (эътиборга) олинмайди.
RCA услубиятини токомиллаштириш мақсадида Скотт Л. (ScotL.) 
(1992) ва Воллрат Т. (Vollrat T.) (1991) лар томонидан муқобил уч 
кўрсаткичдан иборат услубият таклиф қилинган
3
. 
Улардан биринчиси нисбий экспорт афзаллик индекси; RXAij (Relative 
Export Advantage Index) RCAij га эквивалент. Иккинчи – индекс нисбий 
импорт афзаллиги (турли манбаларда бу кўрсаткич RMA (Relative Import 
Advantage)) деб аталади
6
ёки RMPij (Relative Import Penetration Index).
7
RXAij 
каби ҳисобланади, фақат экспорт маълумотлари ўрнига, импортни жорий 
кўрсаткичлари олинади.
Учинчи кўрсаткич – нисбий савдо афзаллиги индекси RTAij (Relative 
Trade Advantage Index), бу RXAij билан RMPij нинг орасидаги фарқни 
ташкил қилади. 
RTAij 
кўрсаткичи 
фаолиятининг 
ҳам 
экспорт, 
ҳам 
импорт 
аспектларини ҳисобга олади. Шунинг билан бир қаторда, коэффицентлар 
жамланиши нотўғри натижаларга олиб келиши мумкин бўлган сабаблар ҳам 
мавжуд. Бу биринчи навбатда соҳанинг ичида ҳамда транзит савдонинг 
мавжудлиги.
Воллрат Т. томонидан рақобатбардошлик кўрсаткичини (RC) таҳлил 
қилиш учун қўшимча дастакни қабул қилган, бу: