Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

Tarixiy sintaksisda ramka konstrukturasining buzilishini o’rganilishi 
ABDURAXMANOV SIROJIDDIN MO’MINQULOVICH 
Samarqand davlat arxitektura qurilish institute 
 
Nemis tilidagi an’anaviy sigmatik so’z tartibi birinchi o’rinda funksional
qoidalarda kuzatiladi. Lekin qoidadan tashqari holatlar ham kuzatiladi, va ular 
mavjud qonun-qoidalarning funksiyalarini kuchaytirish imkonyatiga ega . Bundan
tashqari ko’pchilik til xodisalariga tayanib aytganda, ko’plab qoidadan bu
holatlar bora-bora til normasiga aylanadi. Shuning uchun bugungi kunda bu
holatlarni kuzatish juda qiziq .Ammo bunday kuzatishga o’tishdan oldin, shuni
aytish keraki, kuzatuvchilarni o’zlari ramka konstruksiyasini buzish qoidalarini 
har xil sabablarga ko’ra tushuntiradilar.Aniq garammatik konstruksiyalarning
ramkadan chiqishi nemis tilida to’g’ri tendensiyaga aylangan, grammatikshunos
va stilistik tilshunos olimlar tomonidan nafaqat xozirgi kun nemis tiliga, balki 
tilning tarixiga ham kiritilgan.Bu xodisa faqatgina xozirgi kun adabiyotida 
kuzatilmagan, balki tadqiqotchilar buni bir qancha o’n yillar davomida 
kuzatganlar. 
Ramka konsturuksiyasining o’zi nemis tilining struktur xususiyatiga asosan
1930-yillarida aniqlangan, shunday qilib 1940-yillardan ramkali struktura tilining
rivojlanishni yangi holati hisoblanmaydi.Ramkali konstruksiyadan ko’pchilik 
kechish hollari, birinchi o’rinda, tadqiqotchi zamonaviy nemis tili bilan 
tanishayotganida seziladi va ular grammatikaga bog’liq .Bosh gapda bu leksik
birlik hisoblanib bo’laklarga , va fe’l va otli ramkani tashkil qiladi.Fe’l birinchi
yoki ikkinchi o’rinni egallaydi, va ot gapning oxirida turadi.Bunday gaplarni
tarjima qilish ramkali konstruksiyaning elementlarini talab qiladi. 
In Gottes freier Natur wollen wir sie aussaufen (Suter M .Der Koch , 
S.209) Bu gaplarning maqsadi qarama-qarshi, ikkinchi holatda inkor ramkali 
konstruksiya yordami bilan tushirilib ketgan. Doch so tadellos der wagen nun 
innen auch war, -von sah er immer noch wüst aus (Suter .M.Der Koch , S.149) 
Bunday gaplarda grammatik tahlil yordamida gaplar o’rtasida gap
bo’laklarni aniqlab tarjimaga o’tish mumkin. Bularni qilishda nemis tilidagi
grammatik va sintaktik qoidalardan chetlanish muhim.Gapning qayta tuzilishi 
nemis tilidan tarjima qilinganda ko’pchilik hollarda gapda so’z tarkibini 
19
Ш.Ахадов,А.Зиётова. “Хожа Ҳофиз Меросий ҳазаратларининг ҳаёти ва фаолияти” Тошкент, “Янги нашр”-
2018
. 158 бет. 

---

298 
butunlay ramkali konstruksiyadan o’zgarishini aniqlash muhim .Ramkadan 
tashqariga gap bo’laklarini chiqishi yoki “noto’liq “ ramka bugungi kunda
keng tarqalgan hisoblanadi.Tilshunoslikda “Ausklammerung” termini
“Umklammerung” terminiga antonim sifatida kiritilgan va uning sinonimi “ 
Einklammerung” hisoblanadi. Schmidt ramkasidan chiqarilgan elementlar
soniga qarab “qisqartirilgan” yoki “ potensial ramka” terminlarini 
ishlatadi.Agar ramkadan tashqarida bitta yoki bir necha gap bo’laklari
chiqarilsa, bunday xolat “qisqartirilgan” ramka xisoblanadi, agar hamma gap
bo’laklari chiqarilgan bo’lsa “ potensial ramka” bo’ladi: 
“Es wird verwiesen auf den Idealismus, der im Rahmen sich verbreitet, 
also”. “ Was ist bekannt über den Männel” [ Steinhőfel.A. Die Mitte der Welt, 
S.41] (qisqartirligan ramka). In den Fahrschulen sollte mehr auf Autobahnen 
und Landstraβen geübt werden als in der Stadt ( Suter . M. Der Koch, S.107) 
Oxirgi vaqtlarda tilshunoslar xozirgi nemis tilida noto’g’ri ramka ko’proq 
ishlatilishini aytishiyapti. “Bir qancha xolatlar normaga aylangan , boshqalari 
esa juda keng tarqalgan va ular ikkinchi darajali norma xisoblanishi 
mumkin” [Gulga , Hatanzon 2004:323]Ilmiy adabiyotlarning taxlil fikri bu
xolatda, ramkali konsturuksiyaning buzilishi qanchalik tarqalgani aniq emas .
Bu sintaktik xolatga maxsus sintaktik va grammatik jihatdan e’tibor berish XX 
arsning 50-yillaridan boshlangan.
Birinchidan ,,Ausklammerung’’ termini Duden-Grammatik lug’atida 1966- 
yil paydo bo’lgan. Bunday kuzatish yozma nutqda kuzatilgan va aniq natijalarni
olishga qaratilgan.E.Benes, U. Goberg, R.Rat mashxur tilshunoslarning ishlari 
ramkali konstruksiyaning buzulishi muammosiga qaratilgan, ular bu xolatni 
tilning normasi sifatida ko’rishga harakat qilishgan.RK ning paydo bo’lishi 
bosqichida komponentlar o’rtasidagi munosabatning birinchi o’rinda sabotsizligi 
kuzatiladi. 
Birinchi o’rinda bu fe’li ramkaga dahldor,fe’l gapning ichida erkinlik bilan
joy almashtiradi. Bir qancha tilshunoslar ( P. von Polens, R,Rat va boshqalar) 
fikricha bu RK ning buzulishidir. Bizning fikrimizcha komponentlarning erkin joy 
almashishi gapning birinchi bo’lagiga bog’liq bo’lishi kerak.)Tarixiy nemis tili 
ikki belgi bilan ta’riflanadi: bir tomondan sintaksisning yozma nutqqa ta’siri va 
ramkaning og’zaki nutqqa rioya qilinishi, boshqa tomondan esa, ramkali 
konstruksiyaning buzulish usullarini har xilligi(Polenz: 190-191) V.G.Admoni o’z 
taqiqotlarida ramkadan chetlashishni XVI asrdagi bir qancha matnlarda ahamiyatli 
bo’lganligini keltirib o’tadi. U o’zining kuzatishlarida ramkali- neytral gaplarni 
chetga surib qo’yadi. Keyinchalik esa Admoni ishonch bilan shunday fikrni 
bildirib o’tadi:,, 16-asr nima bo’lishidan qa’ttiy nazar,ramkadan chiqishidagi 
elementlarning soni qisqartirilishi bilan emas, ularning soni o’sishi bilan 
mashxurdir’’(Admoni 1966:140).Ramka tuzulishining kuchsizlanishiga faqat xalq 
og’zaki ijodi sabab bo’lgan bo’lishi mumkin degan fikr mavjud. Admoni bir 
qancha og’zaki shakllarning yozma tilga bo’lgan ta’sirini aytib o’tgan, lekin 
miqdorga oid ma’lumot buning teskarisini aytadi: ,, xalq og’zaki tili bu vaqtda 
ramkali strukturaga bog’liqligi yo’q’’( Admoni 1966:140) 
Ramkani to’liq buzulishi ilmiy asarlarda kuzatiladi. Bundan tashqari
ramkaning buzulishi keng ko’lamli katta gaplar qo’llangan asarlarda kuzatiladi.

---

299 
Boshqa faktlarga quyidagilar kiradi: emotsional-stilistik, stilistik-tematik, 
komponentlarning ramkadan keyin tuzulishi, yozuvchi tomonidan qo’shimcha 
kiritilgan komponentlar boshqa ma’noda kelsa.XVII asr ramka tuzulishda 
qoidalarni buzmaslik bilan ajralib turgan. Ko’pchilik matnlarda ramkani to’liq 
buzulish konstruksiyasi mavjud emas. Bunday an’ana XVII asrda ham 
rivojlanishda davom etgan. Og’zaki va yozma nutqda bu sintaktik qurulishning 
normalari bilan bog’liq. XVIII asrning birinchi boshi va o’rtasida adabiyotda 
ergash gaplar va qiyosiy konstruksiyalarning ko’pincha ramkadan tashqariga 
chiqishiga qaramay, RK chetlanishlar kam kuzatiladi. 
Xulosa qilib aytganda, to’liq ramka o’zini ma’nosini asta-sekin yo’qotadi. ,, 
Bunday konstruksiyadan XVIII asrdagi cheklanish sababi bu xis- tuyg’uning 
kuchayishini boshlanishi va yozma nutqni og’zaki nutqqa yaqinlashishi 
hisoblanadi.