Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 

 

III. 2.  INDIVIDUALLIK VA BADIIY MAHORAT 

 

Mazkur  davr  ijodkorlari  lirik  asarlarida  ham,  ijtimoiy  siyosiy,  hajviy  tanqidiy,  yumoristik 

asarlarida  ham  o’zlari  yashab  turgan  muhitni  bor  bo’yicha  tasvirladilar.  An’anaviy  ishq  muhabbat 

mavzusi  bilan  bab  barobar  ijtimoiy  lirika  davr  adabiyotida  yetakchilik  qildi.  Asosan  mavzu  va 

g’oyaga e’tibor qaratildi. Shu o’rinda aytish kerakki, ma’rifatparvarlik va jadid adabiyotida badiiy 

jihatdan  mukammal  asarlar  bilan  bir  qatorda  badiiyati  yetarlicha  ishlanmagan  sayoz  asarlar  ham 

paydo  bo’ldi.  Biroq,  eng  e’tiborli  jihati  zamonada  dolzarb  va  o’ta  muhim  bo’lgan  mavzularni 

qalamga olish asosiy maqsad bo’ldi.  

 

Ma’lumki,  ―badiiy  asar  xoh  katta,  xoh  kichik  bo’lsin,  u  matnning  tugallangan  shakli  deb, 

hayotning  mustaqil  bir  parchasi,  in’ikosi  deb  qaraladi‖

1

.  Badiiy  asarda  hayot  aks  etarkan,  ijodkor 

turli usul va shakllardan foydalanadi. Masalan, biz so’z yuritayotgan davr adabiyoti uchun xos jihat 

shundaki, muxammas janri yetakchi shakllardan bo’ldi. Chunki siyosiy hayot voqeliklarini kattaroq 

shaklda aks ettirish shoirlar uchun qulay edi. Ilmiy adabiyotlarda hayotni badiiy ifodalashda ijodkor 

shakl va mazmun, mavzu va g’oya, obraz va syujet, kompozitsiya va til elementlarini tanlashi, har 

bir  muallif  bu  usullardan  o’z  dunyoqarashi,  tushunchasiga  qarab  foydalanishi  ta’kidlangan

2

. 

Ko’rinadiki, har bir ijodkor asar asosini o’zi tuzar ekan, u yaratgan asarda shoirning individualligi 

namoyon bo’ladi. Asar muallifining individualligini vujudga keltiruvchi omillar sifatida quyidagilar 

keltiriladi: 

1.  Mavzu  tanlash.  Badiiy  matnning  mavzui  uning  predmeti  bilan  belgilanadi.  Badiiy 

matnning  predmeti  esa  inson  hayotining  turli  tuman  holati,  kurashi,  orzu  umidlari, 

tabiatga, voqelikka munosabatidir. 

2.  Muammo  tanlash.  Ijodkor  tomonidan  hayotdan  saralab  olingan  voqea  hodisalar,  unda 

qo’yilgan va aks ettirilgan muammolar matnni shakllantiradi. 

3.  Matn  g’oyasi.  Badiiy  matnda  g’oya  unda  tasvirlanayotgan  kishilarning  psixologiyasi, 

kurash  va  intilishlari,  voqealarning  va  narsalarning  mohiyati  ichiga  singib  ketadi. 

                                                           

1

Ўринбоев Б. ва б. Бадиий текстнинг лингвистик таҳлил. Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 22 бет. 

2

Кўрсатилган асар, кўрсатилган саҳифа. 

---

41 

 

Shuning 

uchun 

badiiy 

matnning 

g’oyasi  matn  mazmuniga  asos  bo’lgan 

umumlashtiruvchi, hissiy obrazli fikrdir. 

4.  Har  bir  obraz  xarakterining  individual  tasviri.  Matndagi  har  bir  obrazning  xarakteriga 

xos belgilar madaniyati, kasbi, psixologiyasi, nutqi orqali ifodalanadi. 

5.  Yozuvchi  tili.  Badiiy  matnning  tili  uning  mavzui,  muammosi  va  g’oyasi  bilan 

chambarchas bog’liq.  

6.  Ijodkor  uslubi.  Uslubda  yozuvchining  dunyoqarashi,  u  yaratgan  matnlarning  asosini 

tashkil  qiluvchi  g’oyalar,  syujet  va  xarakterlar  doirasi,  badiiy  tasvir  vositalari,  tili  va 

boshqalarida o’z ifodasini topadi

1

. 

Ijodkorning  badiiy  mahorati  deganda,  uning  badiiy  obraz  yaratishda  qo’llaydigan  badiiy 

usullar, vositalarning matnda o’rinli qaror topishini tushunamiz.  

 

Muqimiyning  ―Saylov‖  turkumiga  kiruvchi  she’ridagi  ushbu  baytda  saylov  jarayonlari 

musulmonlarni qiynab yuborganligi, ularning ―rangini qahrabo qilgan‖ligi quyidagicha ta’riflanadi: