sh a k lla n ishiga
t o ‘sqinlik qiladi. S h u n in g d e k , o ‘quvchilarni Respublika
Bayn a lm in al
m arkazi yoki joylardagi M illiy-m adaniy M arkazlarning
f a o l i y a t i
bilan y aq in d a n tanishtirish, ayni vaqtda respublika hud u d id a
t u r l i m i l l a t va elat vakillarini birlashtiruvchi 138 ta M illiy-m adaniy
A v l o n i y , Abdulla. T u rk iy gu listo n y o h u d axloq. — Т ., 0 ‘qitu v ch i, 1992, - 23 0 -b et.
256
www.ziyouz.com kutubxonasi
m a rk a z la r faoliyat yuritayotgani t o ‘g ‘risida m a ’l u m o tla r berib, u lar
t o m o n i d a n uyushtirilayotgan tadbirlarga o ‘q u v ch ilarn i faol ja lb etish
h a m ijobiy natijalarni beradi.
Y o s h l a r d a v a t a n p a r v a r l i k t u y g ‘u s i n i s h a k l l a n t i r i s h d a h a r b i y
v atan p a rv arlik tarbiyasining h a m a h a m iy a ti beqiyosdir. R e sp u b lik a
« K am olot» yoshlar ijtimoiy harakati rahbarligida harbiy v ata n p a rv a rlik
g ‘oyasini targ ‘ib etuvchi «Vatanparvar» o ‘yinlari, m u s o b a q a la rin in g
o ‘tkazilishi m a q s a d g a m uvofiqdir. 0 ‘q u v c h ila r n i ijtim o iy -g ‘oyaviy,
m a ’n a v i y - a x l o q iy , p s i x o l o g ik - ir o d a v i y , j i s m o n i y h a m d a h a r b i y -
v atanparvarlik tarbiyasini tashkil etish u lar t o m o n i d a n V a ta n n i h i m o y a
qilishdek m u q a d d a s b u rc h n i anglashlariga y o r d a m beradi.
Harbiy vatanparvarlik tarbiyasi yoshlarni vatan him oyasi h a m d a
h a rb iy m u d o fa a g a tayyorlash, u larda fa v q u lo td a h o l a t l a r d a h a r b iy
m u d o fa a n i tashkil etish k o ‘nik m a va m a la k a la rin i s h a k lla n tiris h g a
y o ‘naltirilgan pedagogik jarayon.
H a r b i y - v a t a n p a r v a r li k t a r b i y a s i n i n g m a q s a d i y o s h l a r n i v a t a n
h im o y a s i h a m d a harb iy m u d o fa a g a ta y y o rla sh , u l a r d a f a v q u l o t d a
h o latlard a harbiy m u d o fa a n i tashkil etish k o ‘n ik m a va m a la k a la rin i
shakllantirishdan iborat b o ‘lib, m a z k u r j a r a y o n d a quyidagi vaz ifalar
am alg a oshiriladi:
1
) o ‘quvchilarga fuqaro m udofaasi h a m d a harbiy bilim asoslari
b o 'y ic h a dastlabki nazariy bilim larni berish va am a liy k o ‘n i k m a la rn i
hosil qilish;
2) o ‘quvchilarni milliy m ustaqillik, 0 ‘z b e k is to n R esp u b lik asin in g
davlat qurilishi h a m d a konstitutsiyaviy tu z u m ig a qarshi u y u shtiriluvc hi
ta h d id la rn in g o ldini olishga tayyorlash;
3) o ‘q u v ch ilard a g ‘oyaviy onglilikni tarb iy a la sh a so sid a, u l a r d a
t e rr o riz m va d in iy e k stre m istik g ‘o y alarg a q arshi n afrat t u y g ‘usini
tarbiyalash;
4) o 'q u v c h ila rn in g V atan him oyasini t a ’m in la s h borasidagi h a r b iy -
texnik tayyoi^garlikka ega boMishlari uch u n z a ru r sh art-sharoitni yaratish;
5)
0
‘q u vchilarda favqulotda v aziyatlarda tegishli c h o r a - t a d b i r l a r n i
k o ‘ra olish, s h u n in g d e k , qurolli h u ru jla rd a n h im o y a la n is h k o ‘n i k m a
va m alakalarini shakllantirish;
6
) ularda hushyorlikni oshirish va h o k a z o la r.
H a r b i y - v a t a n p a r v a r l i k t a r b i y a s i n i t a s h k i l e t i s h d a t a ’l i m
m u a s s a s a l a r i d a o ‘q i t il is h i y o ‘lga q o ' y i l g a n b o s h l a n g ‘i c h h a r b i y
t a y y o rg a rlik m a s h g ‘u l o t la r i m u h i m a h a m i y a t g a ega. 0 ‘q u v c h i l a r
www.ziyouz.com kutubxonasi
o ‘rtasida B H T ( b o s h l a n g ‘ich harbiy t a ’lim o ‘q u v fani) b o ‘y i c h a
o ‘zlashtirilgan nazariy va am aliy bilim larni n am o y ish etish im k o n in i
beruvchi m u s o b aq an in g tashkil etilishi bu b o ra d a ijobiy natija bera
o l a d i . 0 ‘q i t u v c h i r a h b a r l i g i d a « S h o n - s h u h r a t » m u z e y l a r i g a
uyushtiriluvchi ekskursiyalar ham o ‘quvchilarda harbiy—vatanparvarlik
t u y g ‘usini shakllantirishda m u h im rol o ‘ynaydi.
Huquqiy tarbiya. H u q u q iy tarbiya o ‘q u v c h ila r o ‘rtasida, fuqarolik
tarbiyasini tashkil etish d a o ‘ziga xos o ‘rin tu ta d i. 1993-yil mart oyida
e ’lon qilingan « S in f d a n va m a k t a b d a n t a s h q a r i tarbiyaviy ish lar
Konsepsiyasi»da qayd etilganidek: «H uquqiy tarbiyaning asosiy m aqsad
va vazifalari K onstitutsiyani, davlat haqidagi t a ’limotni, c h u n o n c h i,
fuqarolik, oila, m e h n a t, x o ‘jalik, m a ’muriy, nafaqa, sud ishlarini yuritish
va boshqarish huquqlarining m a ’nosini tushuntirishdan, bolalarni davlat
q o n u n la rin i yuksak d ara ja d a h u rm at qilish, ularga s o ‘zsiz rioya etish,
adliyaviy b ilim la rn i egallashga ehtiyoj sez ish , ta rtib va i n tiz o m n i
b u z u v c h il a r g a n i s b a t a n m u ro s a s iz lik r u h i d a ta rb iy a la s h , x a lq a r o
h u q u q n in g a h a m iy a tg a m olik masalalari, x a lq aro tashkilotlar (B M T ,
Xavfsizlik Kengashi va hokazo) faoliyati haqida o ‘quvchilarning u m um iy
tasavvurlarini sh ak llan tirish d an ib o ratd ir1.
1997-yil 2 9 -a v g u std a , 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy M ajlisining
IX sessiyasida q a b u l q il in g a n « J a m i y a t d a h u q u q i y m a d a n i y a t n i
y u k s a l t ir i s h M illiy d a s tu r i » g ‘o y a la ri j a m i y a t va shaxs h u q u q i y
m a d a n iy a tin i sh ak llan tirish va uni rivojlantirish borasida q im m a tli
nazariy asos b o ‘lib xizm at qiladi.
H u q uqiy t a ’lim va tarbiva o ‘zaro bog‘liqlik, uzviylik, alo qadorlik
h a m d a dialektik x arakterga ega b o ‘lib, shaxs huquqiy m a daniya tini
shakllantirish garovi hisoblanadi. Z ero, h u q u q iy t a ’lim o ‘quvchilarga
h u q u q iy m e ’yorlar, q o n u n l a r h a m d a ijtim oiy-huquqiy m u n o s a b a tla r
m o h iy a ti t o ‘g ‘risida t iz im la n g a n bilim larni berish, ularda h u q u q iy
bilim larni egallashga b o ‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirish, huquqiy ongni
shakllantirish ja r a y o n i b o ‘lib, u izchil, uzluksiz, tizimli tarz d a tashkil
etilishi lozim.
H u q u q iy tarbiva shaxs t o m o n id a n o'zlashtirilgan naz ariy -h u q u q iy
bilim lar negizida h u q u q iy faoliyatni tashkil etish borasidagi k o ‘n ik m a
va m alakalarni hosil qilish, u n d a ijobiy m a z m u n d a g i huquqiy sifatlarni
1 S in fd an va m a k ta b d an tash q ari tarbiyaviy ishlar K onscpsiyasi. — M a’rifat g., 1993, 3
m art.
www.ziyouz.com kutubxonasi
q a r o r toptirish va huq u q iy m a d a n iy a tn i shakllantirishga y o ‘naltirilgan
p e d a g o g i k j a r a y o n h i s o b l a n a d i . S h a x s h u q u q i y m a d a n i y a t i n i
shakllantirish huquqiy t a ’lim va tarbiya jarayonining m u h im bosqichidir.
Huquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar hal etiladi:
— o ‘quvchilarga h u q u q iy m e ’yorlar, q o n u n l a r va ijtim o iy -h u q u q iy
m u n o s a b a tla r m ohiyati h a m d a ularning ijtimoiy h a yotdagi a h a m iy a ti
t o ‘g ‘risida m a ’lu m o tla r berish;
—
0
‘q u vchilarda huq u q iy bilim larni egallashga boMgan ehtiyojni
yuzaga keltirish, huquqiy o n g n i q a ro r toptirishga erishish;
—
0
‘quvchilarda huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi k o ‘n ik m a
va m alakalarni hosil qilish;
— ularda ijobiy m a z m u n d a g i huquqiy sifatlar ( h u q u q iy tasavvur,
h u q u q i y idrok, h u q u q i y t a f a k k u r , h u q u q i y s a v o d x o n li k , h u q u q i y
m a s ’ullik, huquqiy faollik, h u q u q iy e ’tiq o d va h u q u q iy s a lo h iy a t)n in g
q a r o r topishini t a ’minlash;
— o ‘quvchilar huquqiy m adaniyati (huquqiy m e ’yorlar, q o n u n la rn in g
i j t i m o i y h a y o t d a g i a h a m i y a t i n i t o ‘g ‘ri b a h o l a s h , h a r a k a t va
harakatsizlikning q o n u n iy boMishiga erishish, davlat Konstitutsiyasi va
ra m zlarini, shuningdek, fu q a ro lik h u q u q va b u rc h la rin i h u r m a t qilish,
y u ridik xizm atlarga n is b a ta n ehtiyojni q a r o r t o p tir is h , h a r q a n d a y
k o ‘rinishdagi h u q u q b u z a rlik la rg a qarshi m u ro sa s iz k u ra sh n i tashkil
e tish)ni shakllantirish.
H u q u q iy m a d a n iy a t — shaxs t o m o n i d a n h u q u q i y b il im la r n in g
o ‘zlashtirilishi h a m d a h u q u q iy faoliyatni tashkil etish darajasin in g sifat
k o ‘rsatkichi. Shaxs huquqiy m adaniyatini shakllantirish quyidagi shartlar
asosida am alga oshiriladi:
— keng koMamli ijtimoiy — huq u q iy axborotli m u h itn in g mavjudligi;
— shaxs h uquqiy ongini shakllantirish;
— shaxs huquqiy faoliyatini yoMga q o ‘yish.
Pedagogik ja r a y o n d a h u q u q iy t a ’l im - ta rb iy a n in g sa m a ra d o rlig in i
hisobga olish m aqsadga m uvofiqdir. 0 ‘q u v c h ila r n in g h u q u q iy j i h a t d a n
tarbiyalanganligi quyidagi h o l a t l a r bilan oMchanadi:
— o ‘quvchilar to m o n i d a n « 0 ‘zbekiston davlat va h u q u q i asoslari»,
«Konstitutsiyaviy huquq» kabi o ‘quv fanlarining o ‘zlashtirilish darajasi,
y a ’ni, huquqiy b ilim larning m u a y y a n darajasi;
— u la rn in g u m u m j a m i y a t a x l o q i y - h u q u q i y m e ’y o r l a r ig a a m a l
qilishlari h am d a m aktab va b o s h q a o ‘quv yurtlari ichki ta rtib -q o id a la r i,
s h u n in g d e k ,
0
‘q u v c h ila r q o id a la rig a rioya qilishlari, t a r t i b - i n t i z o m n i
www.ziyouz.com kutubxonasi
buzish h o lla rin in g k am ayga nligi, o ‘z - o ‘zini n a z o ra t qilish, x a t t i-
harakatlari m o h iy a tin i ongli tahlil etish qobiliyatiga ega ekanliklari —
huquqiy ong n in g m u ay y an darajasi;
—
ijtim o iy-huquqiy faolliklari ( o ‘quvchilar o ‘z - o ‘zini bosh q aru v
organlari, yoshlar uyushm alari, tabiatni m uhofaza qilish, shuningdek,
jam oat tashkilotlari ham da huquq-tartibotni himoya qiluvchi tashkilotlar
faoliyatini uyushtirishdagi ishtiroklari) — amaliy-huquqiy faoliyat k o ‘lami.
0
‘q u v c h i l a r d a g i q i z i q i s h n i i n o b a t g a o l g a n h o l d a h u q u q i y
m a zm u n d a g i, x u su san , «Biznes faoliyatini tashkil etishning h u q u q iy
a s o s la r i» , « M a i s h i y x i z m a t t u r l a r i d a n f o y d a l a n i s h n i n g h u q u q i y
m ohiyati», «O ldi-sotdi m u n o sab atlarin in g huquqiy-axloqiy negizlari»,
«Yoshlar jinoyatchiligi va uning oqibatlari», «XXI asrga narkotiklarsiz
q a d a m tashla!», «S ening h u q u q va burchlaring», «Yoshlar ijtimoiy
m e h n atin i tashkil etish shartlari», « N ik o h -m u q a d d a s bitim», «Tabiatni
m uhofaza qilishning huquqiy asoslari», «Terrorizm — mudhish jinoyat»,
«Q o n u n iy h a ra k a t va harakatsizlik nima?» kabi m avzularda m a ’ruza
va s e m in a r l a r ta s h k il etish, m u sta q il ravishda h u q u q iy b ilim larn i
o ‘zlashtirish m a q s a d id a ularni h u q u q iy adabiyotlar bilan ishlashga
o ‘rgatish, jin o iy x a tti-h a r a k a tla r va ularning oqibatlari xususida davra
suhbati, h u q u q n i m u h o fa z a qilish organlari xodim lari bilan uch rash u v
va k o n f e r e n s i y a l a r o ‘t k a z i s h , s h u n i n g d e k , h u q u q i y m a v z u d a g i
kinofilm lar n a m o y is h etish g ‘oyat m uhim .
Shaxsda h u q u q i y sifatlarni q a r o r topishi uning ijtimoiy — huq u q iy
m u n o s a b a tla r jara y o n id a g i ishtiroki darajasi va sifatiga bog‘liq. D o im iy
ravishda, m aq sad li ta rz d a huq u q iy m unosabatlarga kirishish shaxsda
h u q u q iy m a d a n iy a t u n s u rlarining shakllanishiga olib keladi. S h u bois
jamiyat mafkurasi, ijtimoiy tu z u m d a qaror topgan huquqiy m unosabatlar
m a z m u n i , u n i n g g ‘o y a l a r i o ‘q u v c h i l a r h u q u q i y m a d a n i y a t i n i
sh a kllantirishda yetak c h i o ‘rin tutadi.
H u q u q i y t a r b i y a n i ta s h k il e tish d a v r id a o ‘q u v c h ila r fa o liy a ti
m a z m u n i n i ta h lil etish, u lard a o ‘z faoliyatlariga nisbatan tan q id iy
y o n d a s h u v n i q a r o r t o p t ir i s h , s h u n i n g d e k , o ‘z f a o li y a tla r in i real
baho lash g a o ‘rgatib borish talab etiladi.
0
‘q u v c h i l a r
« O ' z b e k i s t o n
d a v l a t
va
h u q u q i
a s o s l a r i» ,
« K o n s t i tu ts i y a v i y h u q u q » o ‘q u v p r e d m e t l a r i asoslarini o ‘rganish
jara yonida O 'z b e k is to n Respublikasi Konstitutsiyasi, fuqarolik jam iyati
asoslari, milliy davlat tuzilishi, davlat organlari tizimi, vakillik hokimiyati
organlari, 0 ‘z b e k isto n Respublikasi Prezidenti, Respublika Vazirlar
www.ziyouz.com kutubxonasi
M a h k a m a s i, v azirliklar va davlat q o ‘m ita la ri, m ah alliy b o s h q a r u v
o r g a n l a r i , f u q a r o l a r i n i n g o ‘z i n i o ‘zi b o s h q a r i s h o r g a n l a r i ,
Q o r a q a l p o g ‘is to n R e s p u b lik a s i V a z i r l a r K e n g a s h i k a b i o r g a n l a r
faoliyatini o ‘rganish, s h u n in g d e k , 0 ‘zbekiston Respublikasi ichki va
tash q i siyosati m ohiyatini o ‘zlashtirish, xalqaro huquqiy m u n o sab atlarn i
y o ‘lga q o ‘yilishi tartibi bilan ta n is h ib b o ra r ek a n la r, ayni v a q td a u la rd a
nafaqat huquqiy o n g balki siyosiy ong h a m shak llan a d i. Z e ro , ja m iy a t
tizim i, uning am a l qilishi u c h u n asos boMgan g ‘oya va q a r a s h la r o ‘z
navbatida huquqiy g ‘oya va qarashlarning vujudga kelishini t a ’minlaydi.
R .M a hm udov huquqiy m adaniyatning asosini tashkil etuvchi qism lar
m o d d iy , m a ’naviy, huq u q iy , axloqiy, estetik va boshqa m afkuraviy
omillardan iborat ekanligini, demakki, moddiy ham da m a ’naviy xususiyatga
ega boMgan asosiy, bir-biriga m uvofiq q ism la rni ajratib k o ‘r s a ta d i‘ .
Huquqshunos olimlar S h .O ‘razayev, M.Q oriyevlar esa huquqiy madaniyat
huquqiy bilimlarni egallash, huquqiy m e ’yorlarning am aliyotda o ‘z isbotini
topishi ham da boshqa mualliflardan farqli ravishda huquqning o b ro ‘si va
qon u n n in g ijtimoiy hayotdagi o ‘m i bilan belgilanishini qayd etib o ‘tadilar:
«H uauaiv madaniyat tushunchasi—huquqning rivojlanish darajasi, aholining
h u q u q haqidagi tushunchasi, qonunchilikning ahvoli, h u quqning o b r o ‘si
va shu singari unsurlardan tashkil topadi»2.
A.F.Nikitin esa shaxs huquqiy madaniyati tarkibini tushunishga o ‘ziga
xos tarzda yondashadi h a m d a shaxs huq u q iy m adaniyatini m u ra k k a b
psixologik hodisa deb baholaydi. U c h u n o n c h i, uning tarkibiy qismlarini:
huquqiy bilimlar va ularni a m aliy o td a qoMlay olish k o ‘nikmasi; q o n u n g a
nisbatan shaxs m unosabati va nihoyat shaxsning huquqiy m a z m u n g a
ega boMgan vaziyatlardagi faoliyatidan iborat»deb t a ’kidlaydi3.
D e m a k , shaxs h u q u q iy m a d a n iy a ti negizida quy id ag ilar aks etadi:
1) h u quq va huq u q iy tizim borasida yetarli m a ’lu m o tg a ega boMish,
h u q u q iy bilim asoslarini o ‘rganish, ularni o ‘rganishga boMgan ehtiyoj
va qiziqishning hosil boMishi, egallangan n a z a riy -h u q u q iy b ilim larn i
am aliyotga tatbiq etish borasidagi k o ‘n ik m a n i shakllantirish h a m d a
m alaka ga ega boMish;
2
) ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, m a d a n iy m u n o s a b a t l a r n i uyushtirish
1 M ahm udov R. H uquq va m adaniyat /Z .S .Z a rip o v tahriri ostida. — T o sh k en t, O 'z b e k is to n ,
1993. - 5 6 - b e t.
2 T a d jix a n o v U ., S aid o v A. H u q u q iy m a d a n iy a t n a za riy a s i. 2 -to m lik . —T o s h k e n t,
O 'z b e k is to n R espublikasi IIV A k a d em iy asi, 1 9 9 8 .-182-bet.
' Н и к и т и н А. О т в ет ст в ен н о сть н е с о в е р ш е н н о л е т н и х . — М о с к в а , П р о с в е щ е н и е ,
1990. - 109-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
c h o g ‘ida o ‘z faoliyati timsolida huquqiy madaniyat unsurlarini nam o y o n
etish, ijtimoiy-siyosiy h a m d a huq u q iy faollikni yuzaga keltira o lishda
k o ‘rinadi.
Shaxs huquqiy m a d aniya tini quyidagi ikki asosiy qismga ajratish
m um kin;
1
) huquqiy ong;
2
) huquqiy faoliyat.
Huquqiy ong — ijtimoiy ong shakllaridan biri b o ‘lib, u jam iyat
t a r a q q i y o t i n i n g m a ’lu m b o s q i c h i d a — d a v l a t , m u l k va m u l k i y
munosabatlarning paydo bo'lishi, aholining keskin sur’atda tabaqalashuvi,
huquq, huquqiy m unosabatlar tushunchalarining paydo bo‘lish jarayonida
ularga yondosh tu s h u n c h a sifatida q o ‘llanilgan h a m d a ijtimoiy-huquqiy
m unosabatlarni tashkil etish c h o g ‘ida k o ‘zga tashlanadi. ^
H u q u q iy o n g m u a y y a n j a m iy a tn in g m o d d i y hayot tarz i bilan
belgilanadigan tasavvur, idrok, tafa kkur va e ’tiq o d la r tizimi b o ‘lib,
ijtimoiy-psixologik h odisa sifatida m urakkab tuzilishga ega.
H u q uqiy faoliyat h u q u q iy m e ’yorlar, q o n u n l a r talablariga nisbatan
ongli yondashish, ularga q a t ’iy va o g 'is h m ay am al qilish, q o n u n la rn i
h u rm a t qilish, u la rn i shaxs erkini him oya qilish kafolati sifatida e ’tiro f
etish, huquqiy m u n o s a b a t l a r jarayonidagi faol ishtirokni tashkil etishga
y o ‘naltirilgan a m a liy x atti—h a rak atlar m ajmui.
Shaxs h u q u q iy m ad a n iy a tin in g m u h im tarkibiy qismlari sifatida
quyidagilar e ’t i r o f etiladi: h uquqiy tasavvur. h uquqiy idrok. h uquqiy
savodxonlik. h u q u q iy tafakkur. h uquqiy faollik. h uquqiy m a s ’ullik.
h uquqiy e ’tiq o d . h u q u q iy salohivat.
Do'stlaringiz bilan baham: |