‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

D arsd a  o ‘quvchilar  o ‘quv  faoliyatin i  tash k il  etish  zam onaviy
 
shakllarining  turlari. 
Turli  dars  tu zilm a larid an   y a n a d a   sam araliroq 
foydalanish  yoMlarini  izlashda  darsda  o ‘quvchilar  o ‘quv  faoliyatlarini 
tashkil  etish  shakllari  a lo h id a   aham iyatga  ega  boMmoqda.  Pedagogik 
adabiyotlar va  m aktab am aliyotida asosan  uchta shu n d ay  shakllari qabul 
qilingan  —  om m av iy .  guruhli  va  individual.
T a ’limning o m m aviy shakli sinfdagi jam i 
0
‘quvchilarning o'qituvchi 
rahbarligi ostida bii^alikda  harakatlarini ko ‘zda tutadi.  Guruhli shaklida 
esa  o ‘q u v ch ilar  3—6  kishidan  iborat  g u ru h la r  yoki juftliklarda  ish  olib 
boradilar.  G u r u h l a r   u c h u n   to pshiriqla r  bir  xil  yoki  turlicha  boMishi 
m u m k in .  In dividual  shakli  h a r   bir  o ‘q u v c h in in g   a lo h id a   mustaqil 
ishlashini  k o ‘zda  tutadi.
0 ‘qitish  frontal  shaklida,  o ‘qituvchi  bir  vazifa  ustida  ishlayotgan 
b u t u n   s i n f   o ‘quv  fa oliyatini  b o sh q a rib   b o ra d i.  U 
0
‘quvch ilarn in g  
h am k o rlik larin i  t a ’m inlaydi  va  h a in m a   u c h u n   bir  boMgan  ish  s u r’atini 
belgilaydi.  F ro n tal  ishlashning  pedagogik  samaraliligi  k o ‘p  j ih a td a n  
o ‘qituvchining b u tu n   sinfni  nazorat  qila bilishiga va shu  bilan bir vaqtda 
h a r   b ir  o 'q u v c h in i n g   ishini  k o ‘zd a n   qochirm asligiga  bogMiq  boMadi. 
A garda o ‘qituvchi  ijodiy jam oali  ishlash  muhitini yarata olsa,  o ‘quvchilar 
diqqatini va faolliklarini t a ’minlab tura olsa samarasi yana oshadi. A m m o 
fro n ta l  ishlash  individual  farqlarni  hisobga  olm aydi,  u  o ‘rta o ‘quvchiga 
moMjallangan.  S h u n in g  u c h u n   b a ’zi o ‘q u vchilar berilgan  ish  sur’atidan 
o r t d a   q oladilar,  bosh q alari  esa  zerikib,  qiynalib  ketadilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘qish  guruhli shaklida o ‘qituvchi sin f o ‘quvchilari g uruhlari  o ‘quv- 
o ‘rganish  faoliyatilarini  boshqaradi.  0 ‘quvchilarni  zvenoli,  brigadali, 
b i r l a s h t i r i s h - g u r u h l i  va  d i f f e r e n s iy a l a n g a n   g u r u h l a r g a   t a q s i m la s h  
m u m k in .  0 ‘qish  zvenoli  shakli  o ‘q u v c h i l a r   d o i m iy   g u r u h i   o ‘quv 
faoliyatini  tashkil  etishni  k o ‘zda  tutadi.
Birlashtirish-guruhli shaklida sinfni  o d atd a katta u m u m iy  topshiriqni 
h ar  biri  faqatgina  bir  qism ini  bajaradigan  guruhlarga  ajra tish n i  k o ‘zda 
tutadi.
Dififerensatsiyalashgan-guruhli  t a ’lim  shakli  d o im iy   g u r u h la r  bilan 
h a m ,  bir  xildagi  o ‘quv  im koniyatlariga  ega  va  o ‘quv  k o ‘n ik m a la ri  bir 
xil  darajada  shakllangan  o ‘q u vchilarni  birlashtirishini  k o ‘zd a   tutadi. 
G u r u h l i   s h a k lla rig a   o ‘q u v c h i l a r n in g   ju ft  b o ‘lib  i s h l a s h l a r i n i   h a m  
kiritiladi.  0 ‘quv guruhlari  faoliyatlarini  o ‘qituvchi  o ‘zi  b evosita  h a m d a  
o ‘z  yo rd a m c h ila ri  —  o ‘q u vchilar  fikriga  q arab   ta y in la n g a n   z v e n o la r va 
brigadalar orqali  boshqaradi.
Individual  t a ’lim  o ‘quvchilarning b o sh q a  o ‘qu v ch ilar bilan  bevosita 
aloqalarini  k o ‘zd a   tutm a ydi.  0 ‘z  m o h iy atig a  k o ‘ra  s i n f  ja m o a s i   yoki 
m uayyan  g u ru h la r  bilan  ishlashdan  tu b d a n   farq  q i l m a s a - d a ,   biroq 
o ‘quvchi o ‘zining shaxsiy imkoniyatlariga  muvofiq o ‘qituvchi to m o n id a n  
berilgan  top sh iriq n i  m ustaqil  bajaradi.  Bu  m a q s a d   y o ‘lida  m axsus 
tayyorlangan  k arto c h k a la rd a n   foydalanish  m u m k in .
D arsda  o ‘q ituvchining  e ’tibori  bir  n e c h a   o ‘q uvchiga  qaratilsa ,  bu 
vaqtda  qolgan  o 'q u v c h ila r m ustaqil  ishlasalar t a ’lim n in g  b u n d a y  shakli 
individual-guruhli  shakl  d e b   ataladi.
Zam onaviy t a ’lim amaliyotida k o ‘proq  ikki tashkiliy shakl::  om m av iy  
va  individual  shakllardan  foydalaniladi.  Ayni  v a q td a   g u ru h li  va  juftli 
o ‘qish  shaklidan  a m a liy o td a   a n c h a   keng  foydalaniladi.
T a ’lim ning  o m m a v iy   shakli  h a m ,  g u ru h li  shakli  h a m   ja m o a v iy  
hiso b lan m asa-d a,  lekin  ayrim   ped a g o g la r  u larni  o m m a v i y   t a ’lim  deb  
k o ‘rsatishga  harakat  qiladilar.
Jam oaviy  ishlash  faqatgina  diffe ren sa tsiy ala sh g a n   g u ru h li  ishlar 
asosidagina  tashkil  etiladi.  0 ‘quv  ishlarini  tashkil  e tis h n in g   ja m o a v iy  
shakli  o ‘qituvchi va o ‘quvchilarning d in a m ik  yoki o ‘z g a ru v c h a n  tartibli 
juftliklarida  k ec hayotgan  m u n o sa b a tla rid ir.
T a ’lim  m aqsadlari  va  fo y d a la n sh n in g   qulayligi  n u q ta y i  n a z a r id a n  
t a ’lim  sh ak llari  q u y i d a g i c h a   d a r a j a l a n a d i:   asosiv.  a o ‘s h i m c h a   va 
yordam chi  t a ’l im .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D a rs   —  t a ’limni  tashkil  etish  asosiy shakli.  P a rs   ta'lim  jarayonining 
yaxlitligi  nuqtayi  nazaridan  ta 'lim n in g  asosiy tashkiliy usuli  hisoblanadi. 
U n d a   sinf-dars  tizim ining  xususiyatlari  aks  etadi,  u n d a   o'quvchilarni 
om m aviy qam rab olish, tashkiliy tartib va  o ‘quv  ishlarining  muntazamligi 
t a ’m inlanadi.  Dars  iqtisodiy  jih a td a n   foydalidir.  0 ‘quvchilar  ham da 
s in f ja m o a sin in g   individual  xususiyatlarini  bilishi  o 'q itu v c h i  uchun  h ar 
bir  o 'q u v c h i  faoliyatiga  rag‘batlantiruvchi  t a ’sir  k o ‘rsatishga  imkon 
beradi.  Dars doirasida  om m aviy,  guruhli  va  individual  t a ’lim  shakllarini 
b i r l a s h t i r i s h   i m k o n i y a ti   u n i n g   rad  e tib   b o ‘l m a y d i g a n   u stu n lig i 
hisoblanadi.
Dars  bevosita 
0
‘qituvchi  rahbarligida aniq  belgilangan  vaqt  davomida 
m uay y an   o ‘q u vchilar guruhi  bilan  olib  boriladigan  t a ’lim jarayonining 
asosiy  shakli  sanaladi.  D a rsda  h ar  bir o 'q u v c h i  xususiyatlarini  hisobga 
olish,  b arch a  o 'q u v c h ila r n in g   m ashg'ulot  ja ra y o n id a   o ‘rganilayotgan 
fan  asoslarini  egallab  olishlari.  ularning  idrok  etish  qobiliyatlari  va 
m a ’naviy-axloqiy sifatlarini  tarbiyalash  ham da  rivojlantirish  uchun qulay 
sh a ro itla r  yaratiladi.
D a rs   t a ’lim n in g   b o s h q a   s h a k lla rid a n   farq  qiluvchi  o ‘ziga  xos 
belgilarga  ega,  c h u n o n c h i:  o ‘quvchilarning doim iy guruhi, 
0
‘quvchilar 
faoliyatiga  ularning  h a r biri  xususiyatlarini  hisobga  olish  bilan  rahbarlik 
qilish,  o ‘rganilayotgan  fan  asoslarini  bevosita  darsda  egallab  olish  (bu 
belgilari  darsning  faqat  m a z m u n in i  em as,  balki  o ‘z  xususiyatini  ham  
aks  ettiradi).
f D ;  irsning  tuzilishi  o d d iy   va  a n c h a   m urakkab  boMishi  m um kin.  Bu 
o ‘quv  m aterialining  m a z m u n i ,  darsning  didaktik  m aqsadi,  o ‘quvchi!ar 
va j a m o a   sifatida  sinfning  xususiyatlariga  bogMiq.
Z am ona viy didaktikada  darsning quyidagi  turlari  ajratib ko'rsatilgan:
—  aralash  darslar;
—  yangi  m a ’lu m o tla r,  an iq   h o d isalar bilan  tanishish  b o ‘yicha  yoki 
um um lashtirishlarni  anglab yet ish  va  o'zlashtirish  maqsad iga ega darslar;
—  bilim larini  m u s ta h k a m la s h   va  takrorlash  darslari;
—  o ‘r g a n i l g a n l a r n i   u m u m l a s h t i r i s h   va  t i z i m l a s h t i r i s h   asosiy 
m aqsadiga  ega  darslar;
—  malaka  va k o ‘nikm alam i  ishlab chiqish va  mustahkamlash  darslari;
—  bilim larni  tckshirish  va  tekshirish  ishlarini  o ‘rganish  darsi;
—  o ‘z  tuzilishi  b o ‘yicha  oddiy  boMgan,  y a ’ni  bitta  asosiy  didaktik 
m a q sa d g a   ega  boMgan  dars  turlari  ( o ‘rta  va  k atta  sinflarda  qoMlash 
u c h u n   m os  keladi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B oshlang‘ich  sinflarda 
0
‘q u vchilar  yoshlarini  hisobga  olib  o ‘quv 
ishlari  turli  xillaridan  foydalanishga,  yangi  bilim larni  berishni  avval 
ilgari  o ‘rganilganni  m ustahkam lash,  takrorlash  bilan  birga olib borishga 
t o ‘g ‘ri  keladi.  H a tt o   tekshirish  darslari  h a m   bu  yerda  k o ‘p in c h a   ishlar 
boshqa turlarini  o ‘z  ichiga  oladi:  m aterialni  o g ‘zaki yetkazish,  qiziqarli 
h i k o y a n i   o ‘q i s h .  
D a r s n i n g   a y n a n  
m a n a   s h u   t u r i