Yuksak maʼnaviyatli yoshlarni tarbiyalashda oʻrta Osiyo allomalari ilmiy merosining oʻrni

Yuksak maʼnaviyatli yoshlarni tarbiyalashda oʻrta Osiyo allomalari ilmiy merosining oʻrni (allomalarining ilmiy faoliyati misolida)

Reja:
1.Orta Osiyo – sharqning yuksak manaviyat va yirik tafakkur markazi.

2.Ozbekistonda XVI-XIX asrlar davri manaviyat va marifati.
3-Sharq mutafakkirlarining farzand tarbiyasi haqidagi fikrlari

Orta Osiyo tarixiy voqealarga goyat boy olka bolishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va manaviyatning markazlaridan biri bolib kelgan. Bu olka dunyoga manaviyat va marifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahonshumul ulug zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat marifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qoshganlar. Orta Osiyoning madaniy merosi jahon madaniyati va marifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon manaviyati va marifati saltanatida oz orinlariga ega bolgan uluglarimizni teran anglash, organish va uluglash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totatitar tuzum hukmronligi davrida respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni tariximizdan, dinmizdan, manaviy merosimizdan gofil etishga urindilar, - natijada ular oz xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madagiyatidan bahramand bolish, organishdan mahrum bolib keldi». Ajdodlarimiz ezozlab kelgan, asrlar qaridan olib otilgan falsafiy-axloqiy pand- nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni kozlab yurgizilgan siyosat qurboni boldi, etibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning manaviyatiga salbiy tasir otkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «Ozbekistonning oz istiqlol va taraqqiyot yoli» kitobida takidlanidek: «...otmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning manaviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon tasir korsatmoqda». 1.Orta Osiyo tarixiy voqealarga goyat boy olka bolishi bilan birga azaldan ilm-fan, madaniyat va manaviyatning markazlaridan biri bolib kelgan. Bu olka dunyoga manaviyat va marifatning barcha sohalarida yuzlab, minglab jahonshumul ulug zotlar, davlat arboblarini tarbiyalab bergan. Umumbashariyat marifatparvarligini yaratishda buyuk ajdodlarimiz bevosita ishtirok etganlar, uning taraqqiyoti va boyishiga ulkan hissa qoshganlar. Orta Osiyoning madaniy merosi jahon madaniyati va marifatining zuviy ajralmas tarkibiy qismidir. Endilikda jahon manaviyati va marifati saltanatida oz orinlariga ega bolgan uluglarimizni teran anglash, organish va uluglash vaqti keldi. Afsuski, salkam 150 yillik mustamlakachilik, 70 yillik totatitar tuzum hukmronligi davrida respublikamiz yosh avlodi, Islom Karimov aytganidek, «...necha yillar bizni tariximizdan, dinmizdan, manaviy merosimizdan gofil etishga urindilar, - natijada ular oz xalqning tarixini, uning boy tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-falsafiy, axloqiy madagiyatidan bahramand bolish, organishdan mahrum bolib keldi». Ajdodlarimiz ezozlab kelgan, asrlar qaridan olib otilgan falsafiy-axloqiy pand- nasihatlar, qadriyatlar ataylab, maqsadni kozlab yurgizilgan siyosat qurboni boldi, etibordan chetda qoldi. Bu esa yosh avlodning manaviyatiga salbiy tasir otkazdi. Vaholanki, Islom Karimov «Ozbekistonning oz istiqlol va taraqqiyot yoli» kitobida takidlanidek: «...otmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning manaviy-ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon tasir korsatmoqda».Orta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining boshlanishi buyuk allomalar al- Fargoniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bogliqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning etakchi ilm sohiblaridan sanalgan yilda al- Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning asosiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan boladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon harakatlari va yulduzlar ilmi va boshqalardir. Fargoniyning Astranomiya asoslari kitobi osha davrdagi astranomiya sohasidagi bilimlarning qomusi bolgan. Unda qadimgi falakiyotshunoslik bilimlari, uning qoidalari, usullari bayon qilingan. Asar XII asrdayoq lotin tiliga tarjima etilib, kop asrlar davomida Evropada astronomiya boyicha qollanma, darslik sifatida xizmat qilib kelgan. U Evropada al- Fraganus nomi bilan mashhur bolgan. Al-Xorazmiy ( yy.) Sharqning buyuk mutafakkiri, qomusiy olimdir. Uning ilmu-nujum, geodeziya, geografiya va ayniqsa riyoziyot sohasidagi xizmatlari beqiyosdir. U arab, hind, lotin, yunon, fors tillarini bilgan.8 O'quv mebellari qattiq yog'ochdan yasalgan bo'lishi kerak, uning yuzasi juda qo'pol bo'lmasligi yoki aksincha, oyna silliq bo'lishi kerak. Yog'och to'qimasini saqlab qolish yoki bo'yoqni xira ranglar bilan bo'yashda stol va stul o'rindiqlarini shaffof lak bilan tugatish mumkin: sariq, och yashil, mavimsi yashil, kulrang ko'k, ko'k, yashil rang sariq rang bilan 35 dan 50% gacha. Sirt mot bo'lishi kerak, chunki stollarning, shkaflarning va boshqa jihozlarning yaltiroq yuzlari ko'zning to'r pardasiga ta'sir qiladi, ko'rish keskinligining pasayishiga, kamsitish tezligiga, aniq ko'rish barqarorligiga va ishlashning pasayishiga olib keladi. Ichki stol va shkaflarni bo'yamang quyuq ranglar, chunki ular ko'p miqdordagi nurni o'zlashtiradi va bolalarning psixo-emotsional holatiga salbiy ta'sir qiladi. Maktab jihozlarini oq rangga bo'yashga ruxsat berilmaydi, chunki bu xonadagi yorug'lik va yorqinlikni sezilarli darajada oshiradi. Sinfdagi stol yoki jadvallar ketma-ket joylashtirilgan (odatda 3 qatorda), belgilangan masofalarni kuzatib, yorug'lik chap tomonga tushadi. Sharq falsafiy, ijtimoiy, axloqiy fikri rivojini Abu Nasr Farobiysiz ( ) tasavvur etish qiyin. U Sharq Aristoteli, Ikkinchi muallim degan unvonga sazovor bolgan mutafakkirdir. Sharqda qadim Yunonistonning eng mashhur faylasufi Aristotel Birinchi muallim deb yuritilgan. Farobiy kop tillarni bilgan qomusiy olimdir. U yaratgan asarlarning umumiy soni 160 ta bolib, uni ikki guruhga ajratish mumkin: 1) qadimgi Yunon faylasuflari va tabiatshunoslarini – Aristotel, Platon, Evklid, Galen va boshqalarning ilmiy merosini tarjima qilish, sharhlash, targib qilish va organishga bagishlangan asarlar; 2) orta asr fanining tabiiy, ijtimoiy-falsafiy sohalariga oid risolalar. Masalan, Aristotelning Metafizika asariga izoh, Aristotelning Osmon sistemasi kitobiga izoh, Aristotelning Etika kitobiga sharh, Substanstiya haqida soz, Masalalar manbai, Qonunlar haqida kitob, Boshlik haqida kitob, Musiqa haqida soz, Fozil odamlar shahri va boshqalarni korsatish mumkin.Aristotel Mustaqillik tufayli o'rganish, tahlil qilish tajribasiga ega bo'lgan zaminimiz ma'naviy merosini chuqur o'rganish bizning vazifalarimiz, inchunun, oz tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo'lmaydi. IX-X asrlarni Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida shartli ravish "Renessans" (uygonish) davri deb atashadi. Ma'naviyat va marifatning goyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bolgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari yetishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez suratlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga tasir qildi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Mamun keyingi (yy.) Bagdodda "Bayt-ul-hikma" (Donolar uyi) tashkil etilgan tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga o'girildi. Bunda Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Fargoniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta oynadilar. Renessans - uyg'onish davri madaniyati, ma'naviyati va marifati mohiyat-etibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uni qayta uyg'onishni anglatadi. Uygonish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz rivojlanishiga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan ajralib turadi. Fanda Sharq va /arb uyg'onish davri bosqichlari. Ular umumiy, o'xshash farqi bilan birga, oziga xos xususiyat tufayli ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uygonish davri IX-XII asrlarni, songgi uygonish davri XIV-XV asrlarni oz ichiga olsa, /arb uygonish davri XV-XVII asrlarni oz olishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi. Mustaqillik tufayli o'rganish, tahlil qilish tajribasiga ega bo'lgan zaminimiz ma'naviy merosini chuqur o'rganish bizning vazifalarimiz, inchunun, oz tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo'lmaydi. IX-X asrlarni Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida shartli ravish "Renessans" (uygonish) davri deb atashadi. Ma'naviyat va marifatning goyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bolgan. Bu davrda qomusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari yetishib chiqqan. Dunyoviy fanlarning tez suratlarda taraqqiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga tasir qildi. Bu jarayon, ayniqsa halifa Mamun keyingi (yy.) Bagdodda "Bayt-ul-hikma" (Donolar uyi) tashkil etilgan tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, hind hisobi, al-ximiya va ilmu nujumga oid asarlar arab tiliga o'girildi. Bunda Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlar al-Xorazmiy, al-Fargoniy, al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar ham katta oynadilar. Renessans - uyg'onish davri madaniyati, ma'naviyati va marifati mohiyat-etibori bilan dunyoviy, gumanistik dunyoqarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat qilish, bamisoli uni qayta uyg'onishni anglatadi. Uygonish davri namoyondalari qarashlari insonning cheksiz rivojlanishiga, uning irodasiga, aql-idrokiga ishonib qarashi bilan turadi. Fanda Sharq va /arb uyg'onish davri bosqichlari. Ular umumiy, o'xshash farqi bilan birga, oziga xos xususiyat tufayli ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg'onish davri IX-XII asrlarni, songgi uyg'onish davri XIV-XV asrlarni oz paydo bo'lsa, /arb uyg'onish davri XV-XVII asrlarni oz paydo bo'lishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi. Fanda Sharq va /arb uyg'onish davri bosqichlari. Ular umumiy, o'xshash farqi bilan birga, oziga xos xususiyat tufayli ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg'onish davri IX-XII asrlarni, songgi uyg'onish davri XIV-XV asrlarni oz paydo bo'lsa, /arb uyg'onish davri XV-XVII asrlarni oz paydo bo'lishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi. Fanda Sharq va /arb uyg'onish davri bosqichlari. Ular umumiy, o'xshash farqi bilan birga, oziga xos xususiyat tufayli ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg'onish davri IX-XII asrlarni, songgi uyg'onish davri XIV-XV asrlarni oz paydo bo'lsa, /arb uyg'onish davri XV-XVII asrlarni oz paydo bo'lishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi. oziga xos tarzda ham turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg'onish davri IX-XII asrlarni, songgi uyg'onish davri XIV-XV asrlarni oz paydo bo'lsa, /arb uyg'onish davri XV-XVII asrlarni oz paydo bo'lishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi. oziga xos tarzda ham turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazaridan farqlanadi. Ilk Sharq uyg'onish davri IX-XII asrlarni, songgi uyg'onish davri XIV-XV asrlarni oz paydo bo'lsa, /arb uyg'onish davri XV-XVII asrlarni oz paydo bo'lishi bilan farqlanadi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi. /arb uygonish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bolsa, Sharqda masalaning garbdagidek keskin qoyilishini kormaymiz. Sharq va / uygonishi uchun umumiy antik davrga murojaat qilish, uni qayta tiriltirish, tabiiy fanlar rivoji, fanda universallikni (qomusiylik), gumanizmni etishtirish va boshqalarda namoyon bo'ladi.

Sharq renessansi davri madaniy madaniyat ega: 1) dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rom, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya) - rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib qilinishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, she’riyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda. Bu davrga kelib, avvalo O'rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning o'tkir ochog'iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O'rta Osiyolik olimlar va ulamolarning butun dunyoga taralgan edi. O'rta Osiyoning qadimiy, qo'hna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va ma'naviyatning markaxi bo'lib kelganligi bilan ajralib turadi. O'rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining buyuk allomalar al-Fargoniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bog'liqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning davolash ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning tarixiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan bo'ladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon kasallik va yulduzlar ilmi va boshqalar. Fargoniyning Sharq renessansi davri umumiy tiklanish ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rom, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya) - rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib qilinishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, she’riyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda. Bu davrga kelib, avvalo O'rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning o'tkir ochog'iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O'rta Osiyolik olimlar va ulamolarning butun dunyoga taralgan edi. O'rta Osiyoning qadimiy, qo'hna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va ma'naviyatning markaxi bo'lib kelganligi bilan ajralib turadi. O'rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining buyuk allomalar al-Fargoniy va al-Xorazmiylar nomi bilan bog'liqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning tibbiyot ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning tarixiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan bo'ladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon kasallik va yulduzlar ilmi va boshqalar.
Sharq renessansi davri madaniy madaniyat ega: 1) dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rom, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya) - rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib qilinishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, she’riyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda. Bu davrga kelib, avvalo O'rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning o'tkir ochog'iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O'rta Osiyolik olimlar va ulamolarning butun dunyoga taralgan edi. O'rta Osiyoning qadimiy, qo'hna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va ma'naviyatning markaxi bo'lib kelganligi bilan ajralib turadi. O'rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining buyuk allomalar al-Fargoniy va al- Xorazmiylar nomi bilan bog'liqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning tibbiyot ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning tarixiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan bo'ladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon kasallik va yulduzlar ilmi va boshqalar. Fargoniyning Sharq renessansi davri umumiy tiklanish ega: 1) madaniyat, dunyoviy fanlar va islom aqidashunoslikgining taraqqiyoti; 2) yunon, rom, fors, hind va boshqa madaniyatlar yutuqlariga suyanish; 3) astranomiya, matematika, minerologiya, jugrofiya, kimyo va boshqa tabiiy fanlar rivoji; 4) uslubda (metodologiya) - rastionalizm, mantiqning ustunligi; 5) insoniy dostlik, yuksak axloqiylikning targib qilinishi; 6) falsafaning keng darajada rivoj topishi; 7) adabiyot, she’riyat, ritorikaning (notiqlik) keng rivoji; 8) bilimdonlikning qomusiy xarakterda. Bu davrga kelib, avvalo O'rta Osiyo, Eron, Iroq va Suriya ilmu-fan va madaniyatning o'tkir ochog'iga aylandi. Xorazm, Buxoro, Xirotda ilmiy markazlar tashkil topdi. Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Farg‘oniy, Beruniy, Imom al-Buxoriy, Imom Moturudiy, Imom Iso at-Termiziy, Hakim at-Termiziy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Maxmud az-Zamaxshariy kabi O'rta Osiyolik olimlar va ulamolarning butun dunyoga taralgan edi. O'rta Osiyoning qadimiy, qo'hna shaharlaridan Buxoro, Xiva, Samarqand kabi shaharlari, qadimda fan, madaniyat va ma'naviyatning markaxi bo'lib kelganligi bilan ajralib turadi. O'rta Osiyoda tabiiy-ilmiy tafakkuri rivojining buyuk allomalar al-Fargoniy va al- Xorazmiylar nomi bilan bog'liqdir. Ularning har ikkovi ham Bagdoddagi Bayt-ul-hikmaning tibbiyot ilm sohiblaridan sanalgan yilda al-Fargoniy tavalludining 1200 yilligi yurtimizda keng nishonlandi. Uning vafoti 861 yildir. U mashhur falakkiyotshunos olim. Uning tarixiy asarlari Astranomiya va astralyabiyaga kirish, Falakdan bo'ladigan sabablar, Astralyabiya fani usullari, Osmon kasallik va yulduzlar ilmi va boshqalar.

Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni organish, kasb-hunar va ilmlarni ozlashtirish - marifatli bolish orqali erishadi deb qaraydi. Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy ( ) jahon fani tarixida eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, katta vaqtdagi katta hamma fanlarga qisman, mashhur qomusiy ilm sohibi, tabiatshunos va faylasufdir. U oz umri yordam 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Shulardan eng mashhurlari Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar, Masud qonuni, Hindiston, Geodeziya, Mineralogiya, Saydana va boshqalar. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bo'lsada, ammo ko'pgina asarlarida bu masala haqida ma'lumot bayon etgan. Beruniy xalqlar o'zining do'stligini va ilmiy ishlarini yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda o'zi ko'rsatgan. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi. Farobiy hayotning oliy maqsadi baxt-saodatga erishuvdan iborat, kishilar bunga olamni organish, kasb-hunar va ilmlarni ozlashtirish - marifatli bolish orqali erishadi deb qaraydi. Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy ( ) jahon fani tarixida eng mashhur siymolar qatoridan joy olgan, katta vaqtdagi katta hamma fanlarga qisman, mashhur qomusiy ilm sohibi, tabiatshunos va faylasufdir. U oz umri yordam 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Shulardan eng mashhurlari Qadimgi ajdodlardan qolgan yodgorliklar, Masud qonuni, Hindiston, Geodeziya, Mineralogiya, Saydana va boshqalar. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bo'lsada, ammo ko'pgina asarlarida bu masala haqida ma'lumot bayon etgan. Beruniy xalqlar o'zining do'stligini va ilmiy ishlarini yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda o'zi ko'rsatgan. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bo'lsada, ammo ko'pgina asarlarida bu masala haqida ma'lumot bayon etgan. Beruniy xalqlar o'zining do'stligini va ilmiy ishlarini yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda o'zi ko'rsatgan. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi. Garchi Beruniy falsafiy-axloqiy masalalarga oid asar yozmagan bo'lsada, ammo ko'pgina asarlarida bu masala haqida ma'lumot bayon etgan. Beruniy xalqlar o'zining do'stligini va ilmiy ishlarini yuksak qadrlaydi. Uni eng insoniy-axloqiy sifat deb maqtab, amalda o'zi ko'rsatgan. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi. Bir necha yil Hindistonda yashagan 45 yoshli olim qadimgi hind-sanskrit tilini organib, bu tilgan Evklidning Elementlar, Ptolomeyning Almajistiy asarlarini tarjima qildi va hind olimlarni yunon ilmi va falsafasi bilan tanishtirdi. Ozi esa hindlarning ilmi, adabiyoti, falsafasi va axloqini organdi.

madaniyat Jahoni va marifatiga katta hissa qo'shgan, Sharq va Evropada Shayx-urrais – olimlar boshligi unvoniga ega bo'lgan alloma Abu Ali ibn Sinoning ( ) ilmiy merosi biz uchun bebaho xazinadir. U oz umri yordam 450 dan ortiq asarlar yaratgan. Uning Tib qonunlari nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar yordami Sharq va Evropada medistina boyicha asosiy qo'llanma bolib xizmat qilib kelmoqda. Ibn Sino yoshligida zor mehnat, izlanish, gayrat bilan ilmlarni organishga kirishgan. U bu haqida shunday yozadi: Uyquga ketgan vaqtimda ham ongimdagi masalalarni ko'rardim. Shu holatda kop masalalar tushumda menga ayon bolardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim. Insonning qobiliyatida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning Metafizikasini qirq bir marta qayta oqidim. U menga hatto yod bolib ham qoldi. Lekin bo'lishiga qaramay, men uni va uning ishlashini tushuna olmasdim, - deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Farobiyning Aristotel Metazifikasiga yozgan sharhini oqib hal qiladi. Ibn Sinoning ko'p holati sarsonlikda umr ko'rishga qarab - matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya farmakologiya, biologiya, filologiya, falsafa va tabobat bar psixologiya, filologiya, falsafa va tabobat bar psixoakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos. Ular qatoriga o'rta asr ilmining barcha muhim sohalarini oz paydo bo'lgan, mantiq, fizika, matematika, metafizikani toliq olingan Kitob ash-shifo, 20 tomdan iborat Kitob ul-insof, Donishnoma, Lison ut-tayr, Solomon va Ibsol, Hayy ibn. Yaqzon kabi asarlari majmuasi. U o'zining falsafiy-axloqiy asarlarida hukmdorlarni qonunsizliklarga qarshi kurashishga, xalqning ushlab turishga, adolatga ish tutishga chaqiradi. Adolatni inson-harakatining eng yaxshi bezagi deb ko'ring. madaniyat Jahoni va marifatiga katta hissa qo'shgan, Sharq va Evropada Shayx-urrais – olimlar boshligi unvoniga ega bo'lgan alloma Abu Ali ibn Sinoning ( ) ilmiy merosi biz uchun bebaho xazinadir. U oz umri yordam 450 dan ortiq asarlar yaratgan. Uning Tib qonunlari nomli 5 jilddan iborat kitobi asrlar yordami Sharq va Evropada medistina boyicha asosiy qo'llanma bolib xizmat qilib kelmoqda. Ibn Sino yoshligida zor mehnat, izlanish, gayrat bilan ilmlarni organishga kirishgan. U bu haqida shunday yozadi: Uyquga ketgan vaqtimda ham ongimdagi masalalarni ko'rardim. Shu holatda kop masalalar tushumda menga ayon bolardi... shu zaylda hamma ilmlarni, mustahkam egallay oldim. Insonning qobiliyatida egallaydigan darajada bilimni egallab oldim. Aristotelning Metafizikasini qirq bir marta qayta oqidim. U menga hatto yod bolib ham qoldi. Lekin bo'lishiga qaramay, men uni va uning ishlashini tushuna olmasdim, - deb yozadi u tarjimai holida. Ibn Sino bu muammoni Farobiyning Aristotel Metazifikasiga yozgan sharhini oqib hal qiladi. Ibn Sinoning ko'p holati sarsonlikda umr ko'rishga qarab - matematika, astranomiya, fizika, kimyo, biologiya farmakologiya, biologiya, filologiya, falsafa va tabobat bar psixologiya, filologiya, falsafa va tabobat bar psixoakali ijod qilgan mutafakkirdir. Uning asarlaridan 100 tachasi bizgacha etib kelgan, xolos. Ular qatoriga o'rta asr ilmining barcha muhim sohalarini oz paydo bo'lgan, mantiq, fizika, matematika, metafizikani toliq olingan Kitob ash-shifo, 20 tomdan iborat Kitob ul-insof, Donishnoma, Lison uttayr, Sulaymon va Ibsol, Hayy ibn Yaqzon kabi asarlari bir qatorda. U o'zining falsafiy- axloqiy asarlarida hukmdorlarni qonunsizlikka qarshi kurashishga, xalqning ushlab turishga, adolat qaroriga ish tutishga chaqiradi. Adolatni inson-harakatining eng yaxshi bezagi deb ko'ring.

9 Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qolga kiritiladi. Bilim, ma'rifat inson hayotining ajralmas nazorati. Ibn Sino Solomon va Ibsol qissasida rostgoylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning makr ustidan g'alabasini tasvirlaydi. Mutafakkir kishilarni dostlik va haqiqatga, dostlikning qadriga chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi. Shunday qilib, Ibn Sino o'rta asr Sharq va Evropa madaniyati va marifati taraqqiyotiga juda katta tasir ko'rsatadi. IX-XII asrlar ma'naviyati va marifati rivojida XI asrning ko'zga ko'ringan shoiri Yusuf Xos Hojib ham katta orin tutadi. Yusuf Xos Hojibning yagona dostoni bo'lgan Qutadgu bilig bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bolib, uni shoir Qashgar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bagishlagan. Shu asari uchun unga Xos Hojib, yangi buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari - hokim Kuntug'di adolat ramzi, vazir Oyto'ldi baxt ramzi sifatida, vazirning ogli O'g'dulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi. Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan goyani oldin suradi. Insonga foyda keltirmaydigan inson-olikdir, deb takidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli - dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol o'ynaydi, deb uqtiradi. Buning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bo'lish, ozboshimchalik va qonunsizlikka yo'l qo'ymaslikni maslahat beradi. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qatiy nazar inston bolishi kerak, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi. Shu tufayli oz nomini hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi kerak. U yozadi: Kimning odobi yaxshi va axloqi togri bolsa Yusuf Xos Hojib ilm va marifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallagan davat etadi. U kishini zulmat ichida uyga, bilimni esa ana shu uyni nurafshon etuvchi mashalga oxshatadi. Uning fikricha, yaxshilik donolikda, donolik esa hodisalarni bilish orqali qolga kiritiladi. Bilim, ma'rifat inson hayotining ajralmas nazorati. Ibn Sino Solomon va Ibsol qissasida rostgoylik, sadoqat, pok muhabbat, irodaning makr ustidan g'alabasini tasvirlaydi. Mutafakkir kishilarni dostlik va haqiqatga, dostlikning qadriga chaqiradi. Insonni esa olamdagi mavjudotlar ichida eng buyuk zot, deb qaraydi. Shunday qilib, Ibn Sino o'rta asr Sharq va Evropa madaniyati va marifati taraqqiyotiga juda katta tasir ko'rsatadi. IX-XII asrlar ma'naviyati va marifati rivojida XI asrning ko'zga ko'ringan shoiri Yusuf Xos Hojib ham katta orin tutadi. Yusuf Xos Hojibning yagona dostoni bo'lgan Qutadgu bilig bilan mashhurdir. Bu asar 1069 yilda yozilgan bolib, uni shoir Qashgar hokimi Sulaymon Asrlon qoraxonga bagishlagan. Shu asari uchun unga Xos Hojib, yangi buyuk xonning maxsus maslahatchisi unvoni berilgan. Doston qahramonlari - hokim Kuntug'di adolat ramzi, vazir Oyto'ldi baxt ramzi sifatida, vazirning ogli O'g'dulmish aql ramzi sifatida tasvirlanadi. Mutafakkir inson faqat jamiyatda, boshqa kishilar bilan muloqotda va foydali mehnatda chinakam kamolotga etadi, degan goyani oldin suradi. Insonga foyda keltirmaydigan inson-olikdir, deb takidlaydi. Jamiyatda mehnat ahli - dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar hal qiluvchi rol o'ynaydi, deb uqtiradi. Buning uchun, Yusuf Xos Hojib hokimga adolatli bo'lish, ozboshimchalik va qonunsizlikka yo'l qo'ymaslikni maslahat beradi. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan qatiy nazar inston bolishi kerak, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi. Shu tufayli oz nomini hamisha yaxshilik bilan eslashni istagan kishi faqat yaxshilik qilishi kerak. U yozadi: Kimning odobi yaxshi va axloqi togri bolsa Yusuf Xos Hojib ilm va marifatni jamiyatning taraqqiyotiga, gullab-yashnashiga olib keluvchi kuch deb bilib, ularni egallagan davat etadi. U kishini zulmat ichida uyga,

Biz organ qilayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat mumkingan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha "Hibatul-haqoyiq" dostoni etib kelgan. U oz dostonida dunyoning bevafoligi, otkinchiligi haqida gapirib: dunyo goyo karvon faqat ozgina fursat toxtab otiladigan rabot (karvonsaroy), shu sabab, takidlaydi u, bu dunyo rohat-farogatga intilish befoyda, uni deb chunk azob-uqubat cheydiishga arzimasen " turgan boylik ertaga goyib. boladi, sen ozimniki deb bilgan buyumlarga qolib ketadi. Buning uchun faqat yaxshilik urugini sekish uchungicha yashash kerak deb uqtiradi. U bilimli, marifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. Inson bilan bilimni belgilab bo'lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol topishi mumkin de takidlaydi. Uning fikricha, inson olim bo'lgandan keyingina ulug'lik darajasiga ko'tariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi soglom bo'lsa ham, u olikdir deb ko'p narsa. Bilim inson uchun bitmas- tuganmas mulkdir, deb takidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgo'ylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni ulug'laydi, deb ko'ring. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost ortishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina foydalanish mumkin, chunki "...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan" deb aytadi. Biz organ qilayotgan davrda axloqiy-didaktik mavzuda asar yaratgan va shuhrat mumkingan shoir Ahmad Yugnakiydir. U XII asr oxiri va XIII asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan. Undan bizgacha "Hibatul-haqoyiq" dostoni etib kelgan. U oz dostonida dunyoning bevafoligi, otkinchiligi haqida gapirib: dunyo goyo karvon faqat ozgina fursat toxtab otiladigan rabot (karvonsaroy), shu sabab, takidlaydi u, bu dunyo rohat-farogatga intilish befoyda, uni deb chunk azob-uqubat cheydiishga arzimasen " turgan boylik ertaga goyib. boladi, sen ozimniki deb bilgan buyumlarga qolib ketadi. Buning uchun faqat yaxshilik urugini sekish uchungicha yashash kerak deb uqtiradi. U bilimli, marifatli kishilarni etuk kishilar deb hisoblaydi. bilan bilimni ajratib bo'lmaydi, faqat bilimli kishigina kamol Inson topishi mumkin de takidlaydi. Uning fikricha, inson olim bo'lgandan keyingina ulug'lik darajasiga ko'tariladi va yaxshi nom qoldiradi. Bilimsiz kishi soglom bo'lsa ham, u olikdir deb ko'p narsa. Bilim inson uchun bitmas- tuganmas mulkdir, deb takidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgo'ylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni ulug'laydi, deb ko'ring. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost ortishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina foydalanish mumkin, chunki "...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan" deb aytadi. u olikdir deb ko'rsatma. Bilim inson uchun bitmas- tuganmas mulkdir, deb takidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgo'ylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni ulug'laydi, deb ko'ring. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost ortishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina foydalanish mumkin, chunki "...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan" deb aytadi. u olikdir deb ko'rsatma. Bilim inson uchun bitmas- tuganmas mulkdir, deb takidlaydi. Shoir, axloq-odobdagi asosiy narsa tildir, til baxtiyorlik va baxtsizlikning sababidir deb uqtiradi. Shu bilan birga olim halollik va haqgo'ylik, saxiylik inson uchun fazilat, unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni ulug'laydi, deb ko'ring. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost ortishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina foydalanish mumkin, chunki "...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan" deb aytadi. unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni ulug'laydi, deb ko'ring. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost ortishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina foydalanish mumkin, chunki "...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan" deb aytadi. unga intilish kerak deya, xasislik va badfellikni qoralaydi. Kamsuqumlik va kamtarinlik insonni ulug'laydi, deb ko'ring. Kishilarga faqat yaxshi odamlardangina dost ortishini maslahat beradi. Faqat yaxshi ishlar qilibgina foydalanish mumkin, chunki "...tikan ekib, hosiliga uzum olmaysan" deb aytadi.
2. XVI-XIX asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari ma’naviy-marifiy tafakkur taraqqiyoti ikki yo‘nalishda bordi. Birinchisi O'rta Osiyoning ozida roy berdi. Ikkinchisi Hindistonda Boburiylar davridagi Oʻrta Osiyolik mutafakkirlarning ijodida namoyon boʻldi (Bobur, Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar). XVII asrning yarmi va XVIII asrning boshlarida O'rta Osiyo ma'naviy-marifiy qarash rivoji Boborahim Mashrab ( ) nomi bilan chambachas bogliq. Mashrabdan boy ma'naviy boy meros qolgan. Mashrab osha vaqtda yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida tasavvufning qolgandarlik qurilmalariga etiqod qilib, o'zining isyonkorona sherlari bilan jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi kurash olib borishga harakat qilgan. O'z g'azallarida axloqiy, ma'naviy poklikka, hayotdagi illatlarga qarshi kurashni kuylaydi. U ozi yashagan davr hokimlaridan adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat qilib, xalq tog'risida g'amxo'rlik qilish, hujjat arz-dodiga quloq solishni soraydi. Mashrab kishilarni boylikka hirs qo'ymaslika, ozgalarga yaxshilik, sahiylikka, halol bo'lishga, oz mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga chaqiradi. Mashrab oz ijodida xulq-odob masalalariga katta etibor berib, odamlarni yaramas xatti- davolashdan, takabburlik va yolgon sozlashdan saqlanishga undaydi. Uning manaviy-axloqiy dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat qilishi, yuksaklikka ko'tarish goyasi muhim orin tutadi. keyin, farzanddan otaning rozi bo'lishi kerakligi, aks holda yomon oqibatlarga olib kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday goyalarning mustaqil O'zbekiston yoshlarini manaviy kamolga katta ahamiyati katta. XVII asrning yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod qilgan O'rta Osiyolik mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir ( ). Undan juda boy manaviy meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon, tavsif berilganki, bu uning zamonasining hamda Sharqning buyuk va yuksak ma'naviyat-marifat egasi bo'lganligini ko'rsatadi. Bedil oz asarlarida avvalo inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida mehr, hurmat va ehtirom bilan gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy etiqodlaridan qatiy nazar hurmat va ehtiromga oliy zot deb biladi. Bu haqida shunday deydi: Har kimki, hazrati insonni sajdaga demasa, u malundir. Qanday ajoyib fikr. Ush fikr har qanday davr uchu ham adolatli va oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning toji. Inson oz baxtini ozi yaratadigan zot deb qaraydi. Odam abadiy yashashi mumkinmi? - degan savolga mutafakkir javob beradi. 2. XVI-XIX asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari ma’naviy-marifiy tafakkur taraqqiyoti ikki yo‘nalishda bordi. Birinchisi O'rta Osiyoning ozida roy berdi. Ikkinchisi Hindistonda Boburiylar davridagi Oʻrta Osiyolik mutafakkirlarning ijodida namoyon boʻldi (Bobur, Humoyun, Akbar, Shohjahon va boshqalar). XVII asrning yarmi va XVIII asrning boshlarida O'rta Osiyo ma'naviy-marifiy qarash rivoji Boborahim Mashrab ( ) nomi bilan chambachas bogliq. Mashrabdan boy ma'naviy boy meros qolgan. Mashrab osha vaqtda yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida tasavvufning qolgandarlik qurilmalariga etiqod qilib, o'zining isyonkorona sherlari bilan jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi kurash olib borishga harakat qilgan. Oz g'azallarida axloqiy, ma'naviy poklikka bilib, hayotdagi illatlarga qarshi kurashni kuylaydi. U ozi yashagan davr hokimlaridan adolatni kutadi. Hatto ularga murojaat qilib, xalq tog'risida g'amxo'rlik qilish, hujjat arz-dodiga quloq solishni soraydi. Mashrab kishilarni boylikka hirs qo'ymaslika, ozgalarga yaxshilik, sahiylikka, halol bo'lishga, oz mehnati evaziga yashash, nafsni tiyishga chaqiradi. Mashrab oz ijodida xulq-odob masalalariga katta etibor berib, odamlarni yaramas xatti- davolashdan, takabburlik va yolgon sozlashdan saqlanishga undaydi. Uning manaviy-axloqiy dunyoqarashida farzandning ota-onani hurmat qilishi, yuksaklikka ko'tarish goyasi muhim orin tutadi. keyin, farzanddan otaning rozi bo'lishi kerakligi, aks holda yomon oqibatlarga olib kelishi haqida yozadi. Mashrab ijodidagi bunday goyalarning mustaqil O'zbekiston yoshlarini manaviy kamolga katta ahamiyati katta. XVII asrning yarmi va XVIII asrning boshlarida ijod qilgan O'rta Osiyolik mutafakkirlardan biri Mirza Abdulqodir Bedildir ( ). Undan juda boy manaviy meros qolgan. Unga Sharq Gegeli degan unvon, tavsif berilganki, bu uning zamonasining hamda Sharqning buyuk va yuksak ma'naviyat-marifat egasi bo'lganligini ko'rsatadi. Bedil oz asarlarida avvalo inson haqida, mirishkor dehqon haqida alohida mehr, hurmat va ehtirom bilan gapiradi. U insonni irqiy, milliy va diniy etiqodlaridan qatiy nazar hurmat va ehtiromga oliy zot deb biladi. Bu haqida shunday deydi: Har kimki, hazrati insonni sajdaga demasa, u malundir. Qanday ajoyib fikr. Ush fikr har qanday davr uchu ham adolatli va oliyjanobdir. Inson borliqning, olamning toji. Inson oz baxtini ozi yaratadigan zot deb qaraydi. Odam abadiy yashashi mumkinmi? - degan savolga mutafakkir javob beradi. XVII-XIX asrlar ma'naviyati va marifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy, Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va boshqalarning orni va roli ham beqiyosdir. XIX asrda O'rta Osiyoda ma'naviyat va ma'rifat rivoji Ahmad Donish ( ) ijodi va marifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas bog'lanib ketganligini alohida tartib etish kerak. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bola oladi, deydi. Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli tomonlarini tadqiq qilish uchun, uning hamma qitalarini va aholisini bilish uchun tug'ilganimizdaydi Ahmad Donish. U ilmni, marifatni rivojlantirish, xalqni savdoxon orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb marifatparvarlik goyalarini oldindan suradi. Ozbek marifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz Otar, Zavqiy va boshqalar ham alohida orin tutadi. Ma'rifatparvarlik go'yalari Maxmudxoja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cho'lpon, Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ligozodligi kurash kuchida loganid bog'lanib al. Jadidchilik aslida marifatparvarlik harakatining ko'rinishidir. Marifatning lugaviy manosi bilim demakdir. Marifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi amalga oshirish orqali. Ma'rifat bilim va madaniyatning mazmuni bolib, maorif esa ushbu mazmunni yoyish qurolidir. Ma'rifat umumiy umumiy va o'rta maxsus bilim beruvchi maktab va oquv yurtlarida birlashma. Ma'rifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bo'lib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va shakllanishini oz ichiga oladi. Insoniyatning bir jamiyatdan jamiyatga otishi marifatparvarlikdan boshlanadi. Jadid sozi arabchadan yangilanish, yangi usul manolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot usullari, umumiy yo'llari va tarafdorlarining nomi. Jadidchilikning boshqaruv usuli goya etishtirish vositalarini oʻrta asr qoʻllab-quvvatlashi, Turkistonning zamonaviy taraqqiyot yoʻliga chiqish, milliy davlatni bunyod, konstitustion, parlament va prezidentdagi ozod jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qoʻshin qurish. va hklardan iboratdir. XVII-XIX asrlar ma'naviyati va marifati rivojida Turdi, Huvaydo, Gulhaniy, Mahmur, Nodirabegim, Uvaysiy, Munis Xorazmiy, Ogahiy, Feruz va boshqalarning orni va roli ham beqiyosdir. XIX asrda O'rta Osiyoda ma'naviyat va ma'rifat rivoji Ahmad Donish ( ) ijodi va marifatparvarlik faoliyati bilan chambarchas bog'lanib ketganligini alohida tartib etish kerak. U inson turli fanlarni egallab, dunyo sirlaridan voqif bola oladi, deydi. Biz – dunyoni gullab-yashnatish uchun, er osti boyliklarini topish uchun, dunyoning ajoyib sirli tomonlarini tadqiq qilish uchun, uning hamma qitalarini va aholisini bilish uchun tug'ilganimizdaydi Ahmad Donish. U ilmni, marifatni rivojlantirish, xalqni savdoxon orqali qoloqlikdan qutilish mumkin deb marifatparvarlik goyalarini oldindan suradi. Ozbek marifatchiligi Muqumiy, Furqat, Avaz Otar, Zavqiy va boshqalar ham alohida orin tutadi. Ma’rifatparvarlik goyalari Maxmudxoja Behbudiy, Munavvar qori, Abdulqodir Shakuriy, Ishoqxon Ibrat, Abdulla Avloniy, Abdurrauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Abdulla Qodiriylar kabi jadidchilar faoliyati va ijodida, millat ozodligi uchun kurash bilan boglanib ketganligini alohida qayd etish lozim. Jadidchilik aslida marifatparvarlik harakatining ko'rinishidir. Marifatning lugaviy manosi bilim demakdir. Marifatni hayotgan singdirish esa maorif tizimi amalga oshirish orqali. Ma'rifat bilim va madaniyatning mazmuni bolib, maorif esa ushbu mazmunni yoyish qurolidir. Ma'rifat umumiy umumiy va o'rta maxsus bilim beruvchi maktab va oquv yurtlarida birlashma. Ma'rifat tushunchasi maorif tushunchasidan keng bo'lib, bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning barcha turlarini va shakllanishini oz ichiga oladi. Insoniyatning bir jamiyatdan jamiyatga otishi marifatparvarlikdan boshlanadi. Jadid sozi arabchadan yangilanish, yangi usul manolarini anglatadi. U yangi, zamonaviy maktab, matbuot, milliy taraqqiyot usullari, yollari va tarafdor umumiylarining nomi. Jadidchilikning boshqaruv usuli goya etishtirish vositalarini oʻrta asr qoʻllab-quvvatlashi, Turkistonning zamonaviy taraqqiyot yoʻliga chiqish, milliy davlatni bunyod, konstitustion, parlament va prezidentdagi ozod jamiyatni qurish, turkiy tillarga davlat maqomini berish, milliy qoʻshin qurish. va hklardan iboratdir.
3-Sharq mutafakkir farzandlarining tarbiyasi haqidagi fikrlari Farobiy bilimidan marifatli yetuk odamning obrazinilar ekan, bunday deydi: «Har kimki ilm xikmatni organmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog' tasvirga bermagan yaxshi bo'lsin, yaxshi axloq va odobi bo'lsin, so'zining uddasidan chiqsin, yomon ishlar. saqlangan bo‘lsin, barcha qonun – mulkni bilsin, bilimdan va notiq bo‘lsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol – dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar tog‘risida bilimga ega bo‘lsin”. Bu fikrlardan Farobiyning talim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda, aqliy – axloqiy tarbiyada aloxida etibor berganligi korinib turibdi, uning etiqodicha, bilim, marifat, albatta axloqlan bizatmogi lozusan, akssholda kutilimer bola yetuk bolib yetishmaydi. Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarni bildirgan. Ibn Sino orqali axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan uy - rozgor fikr masalalari xususida ham soz yuritadi. Bolani tarbiya oila - onaning asosiy maqsadilash va otadir. O'z yo'qligini yomonga qodir bo'lgan ota - ona tarbiyachi bo'lishi mumkin. Axloqiy tarbiyada eng muxim sharoitda nafsoniyatiga, yakkama-yakka suxbatga tegmagan holda, yakkama yakka suxbatga bolish unga nasixat qilishdir Ibn Sino bolada axloqiy mahsulotlarni mehnat, jismoniy aqliy bilan oz insonviy birlikda rivojlanishini, uni qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. Yusuf Xos Xojibning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bolib kamol topmog'i kerak. Buning uchun u tugilgan kundan bolab zarur tarbiyani olmog'i lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, fayl ozlariga xos xususiyatga etibor berishni takidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog'i shart. Shundagina sudya noorin ma'lumot - shaxsiy hujjatlarga ning oldingi mahsulot. 3-Sharq mutafakkir farzandlarining tarbiyasi haqidagi fikrlari Farobiy bilimidan marifatli yetuk odamning obrazinilar ekan, bunday deydi: «Har kimki ilm xikmatni organmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog' tasvirga bermagan yaxshi bo'lsin, yaxshi axloq va odobi bo'lsin, so'zining uddasidan chiqsin, yomon ishlar. saqlangan bo‘lsin, barcha qonun – mulkni bilsin, bilimdan va notiq bo‘lsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol – dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar tog‘risida bilimga ega bo‘lsin”. Bu qo'shiqlardan Farobiyning talim – tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda, aqliy – axloqiy tarbiyada aloxida etibor berganligi ko'rinib turibdi, uning etiqodicha, bilim, marifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmogi kerak, aks holda kutilgan quvvat erishilmaydi, bola yetuk bolib yetishmaydi. Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarni bildirgan. Ibn Sino orqali axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan uy - rozgor fikr masalalari xususida ham soz yuritadi. Bolani tarbiya oila - onaning asosiy maqsadilash va otadir. O'z yo'qligini yomonga qodir bo'lgan ota - ona tarbiyachi bo'lishi mumkin. Axloqiy tarbiyada eng muxim foydalanish imkoniyati nafsoniyatiga, gururiga tegmagan holda, yakkama - yakka suxbatga bolish unga nasixat qilishdir Ibn Sino bolada axloqiy mehnatni mehnat, jismoniy tarbiya bilan ozviy birlikda aqliy tarbiyani, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi. Yusuf Xos Xojibning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bolib kamol topmog'i kerak. Buning uchun u tugilgan kundan bolab zarur tarbiyani olmog'i lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, fayl ozlariga xos xususiyatga etibor berishni takidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog'i shart. Shundagina sudya noorin ma'lumot - shaxsiy hujjatlarga ning oldingi mahsulot. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, fayl ozlariga xos xususiyatga etibor berishni takidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog'i shart. Shundagina sudya noorin ma'lumot - shaxsiy hujjatlarga ning oldingi mahsulot. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, fayl ozlariga xos xususiyatga etibor berishni takidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog'i shart. Shundagina sudya noorin ma'lumot - shaxsiy hujjatlarga ning oldingi mahsulot.vMirzo Ulugbekning oila muhiti lom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari paydo bo'ladi, alloma uqtirishicha, bilim olishiga bo'lgan, xavasini olishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota - onalar ayniqsa tanlashshli ota - onalar oz haqiqiy inson bolib kam farzand topishiga aloxida etibor berishlari kerak. Alisher Navoiy va voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi qudratiga alohida etibor beradi. Tarbiya tufayli foydali va yetuk kishi bolib osishiga ishonadi. Yosh juda kichik yoshidan tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga ozida yaxshi odat va xosil yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, Ayniqsa kishilarning – birlariga bo‘lgan ruxiy ma’naviy tasirlari hosil bo‘lgan tarkib topadi deb voyaga yetkazishda foydadan biri tarbiyaladi Voiz Al – Koshifiyning o‘qimishicha insonni talim – tarbiya orqali qayta tarblashiya aqliy qobilyumatkin. Koshifiy ozining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlashning ostirish masalasiga aloxida etibor beradi. Ota - onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab qiladi. Bu masalada hamma bilan birga muxit muxim orin tutadi. Bola togri sozli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak. Jaloliddin Davoniy ota - onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng to'xtalgandi. uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng ishtirok etishi uchun kasbni yaxshi xulq - ob'ektiv rejalashtirishni belgilangan bir xil kasb egallashiga ko'mak berish ilm - fan va kasb - hunar egallashining moddiy asosi bolmishoziq - ovqat, kiyim - kechak, kerakli buyum va jixozlarni shi ko'rish uchun uchkorikun. Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug'ildi. Sadining fikricha, oila, baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U mas'uliyatli tarbiyachidir. Ota oz bolalarini tarbiyalashi, o'qitishi, hunarga orgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak. Mirzo Ulugbekning oila muhiti lom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari paydo bo'ladi, alloma uqtirishicha, bilim olishiga bo'lgan, xavasini olishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota - onalar ayniqsa tanlashshli ota - onalar oz haqiqiy inson bolib kam farzand topishiga aloxida etibor berishlari kerak. Alisher Navoiy va voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi qudratiga alohida etibor beradi. Tarbiya tufayli foydali va yetuk kishi bolib osishiga ishonadi. Yosh juda kichik yoshidan tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga ozida yaxshi odat va xosil yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir – birlariga bo'lgan ruxiy ma'naviy tasirlari hosil bo'lgan tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy narsadan biri tarbiya o'qitadi Voiz Al – Koshifiyning o'qishicha insonni talim – tarbiya orqali qayta tarbiyalash aqliy qobilyatni ostirish mumkin. Koshifiy ozining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlashning ostirish masalasiga aloxida etibor beradi. Ota - onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab qiladi. Bu masalada hamma bilan birga muxit muxim orin tutadi. Bola togri sozli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak. Jaloliddin Davoniy ota - onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng to'xtalgandi. Uningcha oila tarbiyasida ota ham, ona fikri ham, teng ishtirok etishi mumkin bo'lgan yaxshi xulq – odob rejasini belgilangan bir kasbni egallashiga ko'mak ilm – fan va kasb – hunarlashtirishning moddiy asosi bolmishoziq – ovqat, – kechak, kerakli buyum va jixozlarni egallash. uchun jozibalik ko'rsatishi kerak. Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug'ildi. Sadining fikricha, oila, baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U mas'uliyatli tarbiyachidir. Ota oz bolalarini tarbiyalashi, o'qitishi, hunarga orgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak.
XIX asr o'zbek ijtimoiy va adabiyoti xayotning zararlaridan biri Komil Xorazimiy o'z asarlarida ma'rifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik goyalarini olga surdi.U ilm-marifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq kamolatida tutgan orni, axloqiy va nafosat tarbiyaviy ma'lumotlarini birligi xaqida pedagogiga oladi. . Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar, ilm-marifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy ma'naviy xayotning rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng gozal insoniy fazilatdir. Bu qobiliyatga ega bolganlar obro-etiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi. Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga kop erk bermasni maslaxat beradi. Uning ta ururicha, ortqcha sozmonlik kishi boshiga olin orniga qattiq tosh bolib tegishi mumkin. Shoir yomon sozli, ozor bergan murodlar sifatini, kishilarni yosh yoshlarni ular bilan xamsuxbat bolmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy oz asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli bolishga, jaxolatdan yiroq turishga davat etadi, uning fikiricha, adolat sharaf korki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan muloqotda bo'lishga, ularni hurmat qilib ezozlashga chorlaydi. Munis Xorazmiyning asarlariga bayon qilingan talim – tarbiyaga oid raqamlar faqat u yashagan davr uchun emas, balki, balki inson va tabiatiga qarashlariga ham qimmatlidir Mohlar oyim Nodir inson va tabiatiga qarashlariga faqat shaxsiy tuyg'u emas, balki yoshlar tarbiyasida ananalarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik goyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim orinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan bo'lsa, o'zining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda xotira qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni ulug'laydi. Talim-tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon qildi. XIX asr o'zbek ijtimoiy va adabiyoti xayotning zararlaridan biri Komil Xorazimiy o'z asarlarida ma'rifat axloqiy kamolot, vatanparvarlik goyalarini olga surdi.U ilm-marifatning xalq, jamiyat farovonligiga, insonning axloq kamolatida tutgan orni, axloqiy va nafosat tarbiyaviy ma'lumotlarini birligi xaqida pedagogiga oladi. . Komil Xorazimiyning fikricha ilm-xunar, ilm-marifat inson axloqiy kamoloti, ijtimoiy ma'naviy xayotning rivoji uchun xizmat qilishi kerak. Kamtarlik eskirmaydigan, eng gozal insoniy fazilatdir. Bu qobiliyatga ega bolganlar obro-etiborli komil insonlardir. Kamtarlik insonni turli noxushlikdan xijolatdan saqlaydi. Shoir tarixshunos, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy tilga kop erk bermasni maslaxat beradi. Uning ta ururicha, ortqcha sozmonlik kishi boshiga olin orniga qattiq tosh bolib tegishi mumkin. Shoir yomon sozli, ozor bergan murodlar sifatini, kishilarni yosh yoshlarni ular bilan xamsuxbat bolmaslikka undaydi. Munis Xorazmiy oz asarlarida xalqni adolatli, ongli, bilimli bolishga, jaxolatdan yiroq turishga davat etadi, uning fikiricha, adolat sharaf korki, osoyishtali, xushnutlikdir. U yoshlarni kamtarlik bilan muloqotda bo'lishga, ularni hurmat qilib ezozlashga chorlaydi. Munis Xorazmiyning asarlariga bayon qilingan talim - tarbiyaga oid gap faqat u yashagan davr uchun emas, xozirgi davr uchun ham qimmatlidir Mohlar oyim Nodiraning inson va tabiatiga qarashlariga faqat shaxsiy tuyg'u emas, balki yoshlar tarbiyasida milliy ananalarning roli balki haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik goyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim orinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan bo'lsa, o'zining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda xotira qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni ulug'laydi. Talim-tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon qildi. balki yoshlar tarbiyasida milliy ananalarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik goyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim orinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan bo'lsa, o'zining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda xotira qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni ulug'laydi. Talim-tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon qildi. balki yoshlar tarbiyasida milliy ananalarning roli haqidagi fikrlari ham namoyondir. Nodiraning tarbiya haqidagi qarashlarida insonparvarlik goyalari-adolat, insof, xalq manfaati muxim orinni egallaydi. Nodira xayotning tub mohiatini yaxshilik binosini barpo etishdan iborat deb biladi. Uning fikricha, kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan bo'lsa, o'zining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda xotira qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni ulug'laydi. Talim-tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon qildi. kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan boladi, ozining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda xotirani qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni ulug'laydi. Talim-tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon qildi. kimki tiriklik chogida yaxshilik bunyod etgan boladi, ozining bu ezgu ishlari bilan ozidan keyin hayotda xotirani qoldiradi. Umuman, Nodira oz sherlarida barkamol insonni ulug'laydi. Talim-tarbiyaga oid kop foydali ogitlarni bayon qildi.
Allomaning bilim olishga bo'lgan yordam, havasini tuzatishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota -onalar ayniqsa, maktabshli ota - onalar oz farzandlarining xaqiqiy inson bolib kamol topishiga aloxida etibor berishlari kerak. Mirzo Ulugbek oz pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan soglom, harbiy xunarni puxta egallagan, jasur, mard bolib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulugbekningcha odam soglom va quvvat bolishi uchun yoshlik chogidayoq jismoniy mashqlar bilan shugullanishi, ta – tarbiyada poraxorlik, qalloblik fikrim uchun mudarrislar odil va halol bolishi kerak. Buyuk shoir va olim, fors - tojik mumtoz adabiyotning ulug' namoyondasi Nuriddin Abduraxmon Jomiy ozidan keyin turli fan, adabiyot, pedagogikaga doir olmas meros qoldiradi. U oz asarlarida, Ayniqsa, nasriy yo'lda yozilgan "Baxoriston" asarida talim - tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy oz asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga davat etadi. U oz pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono soz bilan zulmkorlarga masir qilib davat etadi. Allomaning bilim olishga bo'lgan yordam, havasini tuzatishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim orinni egallaydi. Oilada ota -onalar ayniqsa, maktabshli ota - onalar oz farzandlarining xaqiqiy inson bolib kamol topishiga aloxida etibor berishlari kerak. Mirzo Ulugbek oz pedagogik qarashlarida bolalarning jismonan soglom, harbiy xunarni puxta egallagan, jasur, mard bolib yetishuviga aloxida axamiyat beradi. Ulug'bekning fikricha odam soglom va quvvat bo'lishi uchun yoshlik chogidayoq jismoniy mashqlar bilan shug'ullanishi, talim - tarbiyada poraxorlik, qalloblik bo'lishi uchun mudarrislar odil va halol bo'lishi kerak. Buyuk shoir va olim, fors - tojik mumtoz adabiyotning ulug' namoyondasi Nuriddin Abduraxmon Jomiy ozidan keyin turli fan, adabiyot, pedagogikaga doir olmas meros qoldiradi. U oz asarlarida, ayniqsa, nasriy yo'lda yozilgan "Baxoriston" asarida talim - tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy oz asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga davat etadi. U oz pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono soz bilan zulmkorlarga masir qilib davat etadi. U oz asarlarida, ayniqsa, nasriy yo'lda yozilgan "Baxoriston" asarida talim - tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy oz asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga davat etadi. U oz pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono soz bilan zulmkorlarga masir qilib davat etadi. U oz asarlarida, ayniqsa, nasriy yo'lda yozilgan "Baxoriston" asarida talim - tarbiya masalalari xususida fikr bildirdi. Jomiy oz asarlarida yoshlarni ilmlarini egallashga davat etadi. U oz pedagogik qrashlarida kishilarni adolat, xushmuomalalik va dono soz bilan zulmkorlarga masir qilib davat etadi.


^{Abu Rayxon Beruniy}

Birinchi ming yillikning so’nggida (973 yil, 4 sentyabr) tavallud topgan ulug’ bobokalonimiz Abu Rayhon Beruniy ham falsafa fanini rivojlantirish ishiga ulkan hissa qo’shdi. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»1 deb nomlangan qomusiy kitobini to’la ma’noda insoniyat tarixining o’tgan 5 ming yilligi voqyealari tahlili va sinteziga bag’ishlangan mumtoz qomusiy asar, deb baholash mumkin

Al-Beruniy nomi forscha "birun" (“chet” degan maʼnoni anglatadi) soʻzidan olingan boʻlib, u Afrigʻiy Xorazmshohlar poytaxti Kat shahrining chekka tumanida tugʻilgan.^[2]
Al-Beruniy hayotining dastlabki 25 yilini Xorazmda oʻtkazdi, u yerda islom, fiqh, ilohiyot, grammatika, riyoziyot, falakiyot, tibbiyot va falsafa, fizika va boshqa ilmlar bilan ham shugʻullandi. Beruniy ona tili boʻlgan xorazmiy tilidan tashqari fors, arab yunon, ibroniy va suryoniy tillarini bilgan va 50 yoshida sanskrit tilini o'rgandi.^[3]
Iroqiylarning oxirgi vakili Abu Nasr Mansur ibn Iroq Beruniyning ustozi edi. Al-Beruniy falakiyot, riyoziyot, geodeziya, jug'rofiya va mineralogiya va tabiiy fanlarni yaxshi bilgan, shuningdek, tarixchi, xronolog va tilshunos sifatida ham ajralib turardi. U oʻz davrining deyarli barcha fanlarini mukammal oʻrgangani sabab qomusiy alloma deb nomlanadi va koʻplab ilm sohalarida tinimsiz izlanishlari uchun moʻl-koʻl mukofotlangan.^[4] Shoh xonadoni va jamiyatdagi boshqa qudratli unsurlar Al-Beruniyning tadqiqotlarini moliyalashtiradi. Oʻziga xos taʼsirga ega boʻlgan Al-Beruniyning oʻzi ham falsafani oʻrganish davomida, boshqa xalqlarning olimlaridan, xususan, yunon olimlaridan ham ilhom olgan.
Beruniy Iroqiylar xonadoniga mansub edi va o'sha paytda Xorazmdagi hukmron Afrigʻiylarga xayrixoh edi, 995-yil Katni, Xorazmning ikkinchi poytaxti, Gurganj (Urganch)ning amiri Maʼmun ibn Muhammad bosib oladi va Afrig'iylar sulolasini taxtdan ag'dardi va natijada Beruniy vatanini tashlab Buxoroga ketdi. U yerda u Ibn Sino bilan yozishmalar olib borgan va bu ikki olim oʻrtasida fikr almashilgan.
U oʻzining „Geodeziya“ asarida 990-yil Kat shahrining geografik kengligini aniqlaganini yozadi. Maʼlumki, geografik kenglikni aniqlash uchun geografiya, matematika va astronomiyadan yetarlicha bilimga ega boʻlish lozim. Ray shahriga (hozirgi Tehron yaqinida) keladi. U Rayda mashhur olim — matematik va astronom al-Xoʻjandiy, tabib va faylasuf ar-Roziylar bilan tanishadi. Beruniy Rayda oʻzining „Al-Faxriy sekstanti“ risolasini yozadi. 997-yil Beruniy Katga qaytdi. Bu davrda Xorazmda oʻzgarishlar boʻlib, Maʼmun vafot etib, uning oʻrniga Ali ibn Maʼmun taxtga chiqqan edi. 997-yilda mashhur tabib Abu Ali Ibn Sino ham Urganjga keladi.
998-yil Beruniy Jurjonga keldi. U Jurjonda 1004-yilgacha yashaydi. Oʻzining oʻn beshga yaqin asarini shu yerda yaratdi. Jumladan, olimning „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asari 1000-yil atrofida shu yerda yozilgan. 1004-yilning bahorida Beruniy Xorazmga qaytdi. Bu vaqtda Xorazmning poytaxti Urganj edi. Urganjda u Oy tutilishini kuzatdi. Saroyda al-Masihiy, tabib al-Hammar, Ibn Iroq va boshqalar ishlar edilar.
Urganjda Beruniy matematika, astronomiya bilan bir qatorda fizika va mineralogiyaning baʼzi masalalari bilan shugʻullandi. Minerallarni aniqlash, ularni tizimga solishda solishtirma ogʻirliklardan foydalanish gʻoyasi ham mana shu yerda tugʻildi.
1017-yil yozida turkiy podsho Mahmud Gʻaznaviyning buyrugʻiga koʻra Beruniy asir sifatida Gʻaznaga olib ketildi. U yerda ogʻir sharoitda yashadi. 1019-yildan keyin ilmiy ish bilan shugʻullanish sharoitiga erishdi. 1022—1024-yillarda Mahmud Hindistonga qilgan yurushida Beruniyni oʻzi bilan olib ketdi. Safarda ham Beruniy ilm bilan shugʻullandi. U Panjobdagi Nandna qalʼasi yonida yer shari meridianini bir gradusining uzunligini oʻlchadi va u 110,895 km. ekanini aniqladi. Bu maʼlumot hozirgi zamon oʻlchashlari natijasi — 111,1 km bilan taqqoslansa, Beruniy oʻlchashlarining aniqligi qay darajada ekani koʻrinadi. U umrining koʻp qismini hozirgi Afgʻonistonning janubiy-sharqiy qismidagi oʻsha paytdagi Gʻaznaviylar davlati poytaxti Gʻazna shahrida oʻtkazdi. Hindiston yarimoroliga sayohat qilganda, Hindistonda amalda boʻlgan hinduiylik dinini oʻrganib chiqqandan soʻng 1030-yilda “Tarix al-Hind” (Hindiston tarixi) nomli hind madaniyati haqida risola yozdi. U oʻz davri uchun hayratlanarli darajada xolis yozuvchi edi. Turli xalqlarning urf-odatlari va e'tiqodlari, uning ilmiy ob'ektivligi 11-asr boshlarida Hindistonni ajoyib tasvirlagani uchun unga al-Ustad ("Ustoz") unvonini berdi.


^{ABU ALI IBN SINO}

• 
  Buyuk daho Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sino hijriy 370 (milodiy 980) yilda Buxoroning Afshona, hozirgi Isfana qishlog‘ida tug‘ilgan. U yoshligidanoq o‘tkir zehni va ilmga qiziqiishi bilan hammani lol qoldirardi. Ibn Sino An-Notiliy qo‘lida tarbiya oladi. U astronomiya, falsafa, matematika, fizika, kimyo, tibbiyot, mantiq, adabiyot, mineralogiya va boshqa fanlar bilan shug‘ullangan. 10 yoshida Qur’onni yod olgan, 16 yoshdayoq atoqli tabib bo‘lgan. U Buxoro amiri Nuh ibi Mansurni davolab, saroyning boy kutubxonasidan foydalanish huquqini qo‘lga kiritgan.