Xiva xonligida oliy darajali saroy unvonlari va mansablari

Aleksandr Makedonskiy davrida asos solingan shaharlar. Ko’pchilik tadqiqotchilarning ehtirof etishlaricha, Aleksandrning shaharsozlik faoliyati katta ahamiyatga egadir. Plutarx bergan mahlumotlarga ko’ra u 70 dan ziyod shaharlarga asos solgan. Arxeologik tadqiqotlar natijalari esa boshqacharoq xulosalar beradi. SHuning uchun ham Aleksandrning shaharsozlik faoliyati xususidagi ilmiy bahslar hano’zgacha davom etmoqda.
Jumladan, V.Tarn, A.SHofman va bahzi bir boshqa olimlar bu raqamga shubha bilan qaraydilar va u ancha oshirib ko’rsatilgan degan fikrni ilgari suradilar. V.Tarnning hisob-kitoblariga qaraganda, Aleksandr o’ntadan ortiq, aniqrog’i, 13 ta shaharga asos solgan. Bu jarayonda u Tigr daryosining sharqiy tomonida shaharlar asos solishga alohida ehtibor bergan. «Istoriya tadjikskogo naroda» kitobining birinchi nashrida ham mazkur masala xuddi shunday talqin qilingan.
Ammo, G.A.Koshelenko tomonidan amalga oshirilgan yozma, arxeologik va epigrafik mahlumotlarni qiyosiy tahlil asosida o’rganish V.Tarn va uning tarafdorlari xato qilganliklarini ko’rsatdi. Arxeologlar hali yunon-makedon shaharlarining hammasini kashf etmaganliklari, ko’pgina hududlar arxeologik jihatdan yaxshi o’rganilmaganini ehtiborga olsak, kelgusida antik anhanalarni tasdiqlovchi qo’shimcha mahlumotlar olish mumkin. G.A.Koshelenko shunday xulosaga keladi: «umuman olganda, yunon-makedon istilosining ko’lamiga nisbatan antik anhanani qabul qilish mumkin. U ancha katta bo’lgan va bu yerda asos solingan shaharlar soni bir necha o’ntaga yetgan».
Strabonning mahlumotlariga ko’ra, Aleksandr Baqtriya va Sug’diyonada 8 ta shaharga, Yustinning mahlumotlariga qaraganda esa 12 ta shaharga asos solgan. Ammo, bu mahlumotlar arxeologik tadqiqotlar mahlumotlari bilan tasdiqlanmagan va ko’pgina ilmiy munozaralarga sabab bo’lganki, bu alohida mavzu hisoblanadi.
Biz O’rta Osiyo hududlarida Aleksandr Makedonskiy uchta: Oks Aleksandriyasi, Aleksandriya Eskata (CHekkadagi Aleksandriya) va Marg’iyonadagi Aleksandriya shaharlariga asos solganligi haqida mahlum mahlumotlarga egamiz. Bu mahlumotlarni qisqacha tahlil etamiz.
Tadqiqotlar natijalariga ko’ra Oks (Amudaryo) bo’yidagi Aleksandriya turli sharoitlarni hisobga olib bunyod etilgan. Ushbu ko’hna shahar SHarqiy Baqtriyaning muhim markazlaridan biri bo’lishi lozim edi. SHahar bir tomondan, bu hududlardagi yunon-makedon hokimiyatining tayanch nuqtasi bo’lib, serhosil Baqtriya tekisligini Badaxshondagi tog’liklardan (sharqiy yo’nalishda) himoya qilsa, ikkinchidan, tog’li vohalar orqali shimoli-sharqdan keluvchi ko’chmanchilardan himoya qilgan. Undan tashqari, Oksdagi Aleksandriya foydali qazilmalarga nihoyatda boy bo’lgan (temir, mis, oltin, lojuvard va b.) Badaxshonga ketuvchi yo’lni ham nazorat qilib turgan.
SHaharga asos solinishi uchun ikkita daryoning qo’shilish (Amudaryo va Ko’kcha) joyi bo’lgan qo’lay joy tanlangan. Bu joyda baland tabiiy tepalikning borligi ham muhim bo’lib, uning ustiga shahar akropolini qurish imkoniyati bor edi. SHuningdek, shaharning qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan tahminlab turuvchi juda katta serhosil tekislik (10.000 gektarga yaqin)ka tutashib ketganligi ham iqtisodiy taraqqiyotni tahminlar edi.
Ko’hna shahar tekislikda ham, daryo bo’ylab ham mustahkam devor bilan o’rab olingan. Akropol (yuqori shaharda)da turar-joylar yo’q. Bu yerda aftidan o’lchamlari jihatdan uncha katta bo’lmagan 2 ta qalha, garnizon harbiylari uchun kichik va oddiy binolar va eroniylarga xos altar joylashgan. Barcha turar-joylar va jamoat inshootlari pastki shahar hududida joylashgan. Tadqiqotchilar shahar qiyofasini belgilab beruvchi quyidagi omillarni ajratadilar: shahar paydo bo’lishining «mustamlakachilik» xususiyati, chunki shahar yunon-makedonlar Baqtriyani bosib olishi natijasida paydo bo’lgan edi; unda podsho qarorgohining mavjudligi; shaharning yirik viloyat markazi sifatidagi o’rni. Umuman olganda, ko’hna shahar tuzilishi va saroy mehmorchiligi yunon uslublarini elsatsada, aslida uning tuzilishida qadimgi SHarq anhanalari ustunlik qiladi.
Qadimgi Farg’ona va Ustrushona chegaralarida, Sirdaryo bo’yida, hozirgi Xo’jand hududlarida mil. avv. VI-V asrlarda manzilgoh paydo bo’ladi. Bu yerdan himoya devorlari va shahar qurilishining qoldiqlari ochib o’rganilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, keyinchalik bu shahar Aleksandr tomonidan bosib olinadi va uning o’rniga CHekkadagi Aleksandriya bunyod etiladi.
Ko’hna shaharning qalhasi paxsadan qad ko’targan alohida devor bilan o’rab olingan. Ko’hna shahar antik davr anhanalari asosida qad ko’targan. SHaharning pastki qatlamlarida qurilish izlari yaxshi saqlanmagan. Mil. avv. IV-III asrlar qatlamlarida turar-joylar, xo’jalik xonalari, harbiylar boshpanalari ochib o’rganilgan. Bu shahar Aleksandrning Sirdaryo bo’ylaridagi tayanch nuqtasi bo’lgan bo’lishi mumkin.
Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, Ahamoniylar davridayoq «Marg’iyona shahri» mavjud edi. Bu davrda Marv vohasidagi Erkqalha maydoni 1800x500 metr bo’lgan shahar tipidagi yodgorlik bo’lgan. Govurqalha hududlari ham aynan mana shu davrda o’zlashtiriladi.
Tadqiqotlar natijalariga ko’ra, bu yodgorlik o’sha davrdayoq shahar xususiyatiga ega bo’lib, butun vohaning markazi edi. Davr oxirlariga kelib ko’hna shahardagi hayotning faolligi kuchayadi. Govurqalha ko’hna shahri hududining shimoli-sharqiy va markaziy qismlaridagi madaniy qatlamlar jadallik bilan to’lib boradi. Tadqiqotchilarning fikricha, aynan mana shu aholi punkti makedoniyalik Aleksandr yurishlari davrida yunon-makedon qo’shinlari tomonidan egallanadi. Kurtsiy Rufning Aleksandr, «Ox va Oks daryosidan o’tib Marg’iyona shahriga keldi», degan xabari aynan mana shu aholi punktiga taaluqli deb hisoblanadi. Arxeologik mahlumotlar natijalariga ko’ra, ushbu shaharning bo’ysundirilishi tinchlik xususiyatiga ega bo’lib, urbanizatsiya jarayonlariga tahsir etmagan. Aynan mana shu shahar qayta nomlanib Aleksandriya nomini olgan.
Tadqiqotlar natijalaridan xulosa chiqaradigan bo’lsak, Aleksandr tomonidan asos solingan punktlar – shaharlar yoki mustahkamlangan qalhalar bo’lgan. Aleksandr shahar manzilgohlarida aholini aralashtirish siyosatini izchil amalga oshirgan. Ular ayrim hollarda polis tuzilishiga ega bo’lsada – shaharni giparx yakkaboshchilik asosida boshqargan. Uni podshoning o’zi tayinlagan va amaldan tushirgan. Umuman olganda bu ko’hna shaharlar O’rta Osiyo urbanizatsiya jarayonining rivojlanishiga katta turtki berganligini ehtirof etgan holda, Aleksandr yurishlariga qadar ham bu hududlarda yuksak shaharsozlik madaniyati mavjud bo’lganligini tahkidlash maqsadga muvofiqdir.