Xalqaro valyuta bozori

3-jadval

Erkin iqtisodiy hududlarning ko’rinishlari

I. Savdo		II.Sanoat-ishlab chiqarish		III. Texnika kiritish		IV.Xizmat
1. Erkin bojxona 2.Band hududlar omborlari 3. Erkin savdo portlar 4. Erkin savdo hududlar		1.Import o’rnini bosuvchi mahsulotlar. 2. Eksportga ishlab chiqaruvchi mahsulotlar. 3.Sanoat bog’lari 4. Ilmiy-sanoat bog’lari. 5.Makladoras (Meksika)		1.Texnopolis. 2.Texnobog’. 3.Yangi va ilg’or texnologiyalarni rivojlantirish hududlari.		1.Offshor zonalar. 2.Moliyaviy markazlar. 3.Bank xizmatlari hududi. 4.Turizm xizmatlari hududi. 5.Ekobog’lar
		V. Majmuaviy		VI. Xalqaro

Manba: Nazarova G.G’. va boshqalar. Jahon iqtisodiyoti va XIM: Darslik. -T.,2005

EIHlarni tashkil topishida ikkita kontseptual (hududiy va funktsional) yondashuv qo’llaniladi. Birinchi yondashuvda barcha rezident korxonalar xo’jalik faoliyatining imtiyozlaridan keng foydalansalar, ikkinchi yondashuvda esa rezident korxonalar mamlakatning qaysi tumanida joylashishidan qat’iy nazar tadbirkorlik faoliyatining ma’lum ko’rinishlari bo’yicha imtiyozli rejimlardan foydalanishi mumkin xolos. Birinchi yondashuvga misol qilib Xitoydagi erkin iqtisodiy hududlarni, Braziliyadagi “Manaus” hududini, rivojlanayotgan davlatlardagi eksport-ishlab chiqarish hududlarini ko’rsatish mumkin. Ikkinchi yondashuvga misol qilib, offshor firmalarni, “dyuti fri” magazinlarini ko’rsatish mumkin.

EIHlarning eng oddiy ko’rinishlaridan biri erkin bojxona (bojsiz) hududlari (EBH) hisoblanadi. Bu hududlar erkin savdo hududlari kabi birinchi avlod hududlariga kiradi. Ular XVII-XVIII asrlardan buyon mavjud. Bu hududlarga tranzit yoki kassignatsion omborlar, eksportga mo’ljallangan tovarlarni qadoqlash va kam miqdorda qayta ishlash sohalari kiradi. Bunday hududlar ko’pincha bond omborlari yoki erkin bojxona hududlari deb ham ataladi. EBH lari tovar olib kirish va olib chiqishda bojdan ozod qilinadi. Erkin savdo hududlari (ESH) ham dunyoda keng tarqalgan bo’lib, 1934 yilda chiqarilgan maxsus qonun-qoidalar asosida faoliyat ko’rsatib kelmoqda. ESHlar AQShda ko’proq rivoj topgan. ESHlarning maqsadi xalqaro savdoni rag’batlantirish, savdo operatsiyalarini tezlashtirish, savdo xarajatlarini kamaytirishdan iboratdir. AQSh qonunchiligining tashqi iqtisodiy faoliyatida ESHlarga nisbatan imtiyozlar belgilangan. Qonunda har bir rasmiy portda kamida bitta erkin tashqi savdo hududi tashkil etilishi belgilab qo’yilgan. AQSh qonunchiligiga muvofiq mamlakat hududidagi erkin savdo hududlari umumiy va maxsus (subhudud) hududlarga bo’linadi. Umumiy hududlar kichik hududda (bir necha kv. km. masofada) joylashib va milliy boj hududidan tashqarida bo’ladi. Ularda kiritilgan tovarlarni omborlarga joylashtirish va qayta ishlash ishlari amalga oshiriladi (qadoqlash, sortlarga ajratish va h.k.).

Maxsus hududlar (subhududlar) umumiy hududdan tashqariga chiquvchi alohida yirik kompaniyalar uchun tashkil qilinadi. Subhududlarda eksport uchun yoki import o’rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqariladi. 90-yillarning o’rtalariga kelib AQShda 500 dan ortiq erkin savdo hududlari faoliyat ko’rsatgan.

Oddiy erkin savdo hududlari qatoriga yirik xalqaro aeroportlardagi maxsus “dyuti fri” magazinlarini kiritish mumkin. Siyosiy rejim nuqtai nazaridan ular davlat chegaralaridan tashqarida deb hisoblanadi. Erkin savdo hududlari qatoriga imtiyozli holatga ega bo’lgan an’anaviy erkin portlarni ham kiritish mumkin.

Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish xududlari ikkinchi avlod hududlari bo’lib hisoblanadi. Ular erkin savdo hududlariga faqat tovar emas, kapital ham olib kirilishi, shuningdek ularda faqat savdo bilan emas balkim ishlab chiqarish faoliyati bilan ham shug’ullanilishi mumkin. Sanoat ishlab chiqarish hududlari maxsus boj rejimiga ega bo’lgan hududlarda tashkil qilinadi. Ularda eksport uchun yoki import o’rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqariladi. Bunday hududlar soliq va moliyaviy imtiyozlarga ega bo’ladi.

Eksport ishlab chiqarish hududlari (EIChH) ayniqsa rivojlanayotgan davlatlarda keng tarqalgan. Bunday xududlarning zamonaviy modeli 1959 yilda Irlandiyaning Shennon aeroportida tashkil qilingan hududiy tizimiga asoslanadi. Bunday hududlardan hozirgi kunda “yangi industrial davlatlar” katta samara ko’rmoqda. Eksport ishlab chiqarish hududlarining tashkil topishi mantiqan olganda rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti bilan chambarchas bog’liq. 50-60-yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoat eksportini rag’batlantirish va xorijiy kapital oqimi yordamida bandlik darajasini oshirish zarurati tug’ilgan edi.

Jahon iqtisodiyotida texnika kiritish hududlari uchinchi avlod xududlari hisoblanadi (70-80-yillar). Ular stixiyali tarzda davlat yordamida yirik ilmiy markazlar atrofida tashkil topishi mumkin. Ularda yagona soliq va moliyaviy tizimdan foydalanuvchi milliy va xorijiy tadqiqotchilar, loyixachilar, ilmiy-ishlab chiqarish firmalari faoliyat ko’rsatadi. Hozirgi kunda texnika kiritish hududlari asosan, AQSh, Yaponiya, Xitoyda faoliyat ko’rsatmoqda. AQShda ularni texnoparklar, Yaponiyada-texnopolislar, Xitoyda-yangi va ilg’or texnologiyalar hududlari deb ham yuritiladi.

AQShning eng yirik “Silikon Velli” nomli texnoparki jahonda ishlab chiqarilayotgan hisoblash texnikasi vositalari va kompyuterlarining 20 %ini bermoqda. Hozirgi kunda AQShda bunday hududlarning 80 dan ortig’i mavjud. Yaponiyada maxsus hukumat dasturlari doirasida ilg’or ilmiy tashkilotlar yigirmaga yaqin texnopolislar tashkil qilingan. XXRda ham bunday hududlar davlatning ilmiy – texnikani rivojlantirish rejalarini amalga oshirish paytida tashkil topdi. Xullas, 90-yillarning o’rtalarida Xitoyda 50dan ortiq yangi va ilg’or texnologiyalar hududi faoliyat ko’rsata boshlagan edi.

Jahon iqtisodiyotida turli moliyaviy, iqtisodiy, sug’urta va boshqa sohalar bo’yicha xizmat ko’rsatuvchi firma va tashkilotlar uchun tadbirkorlik faoliyatining imtiyozli sharoitlari yaratiladigan xududlar servis hududlar deb ataladi. Servis xudud qatoriga offshor hududlar (OX) va soliq gavanlari (SG) kiradi. OX va SGlar tadbirkorlarni qulay valyuta-moliya va fiskal sharoitlar, bank va tijorat sirlarining yaxshi saqlanishi hamda davlat boshqaruvining kamligi bilan o’ziga jalb qiladi.

Offshor hududda ro’yxatga olingan soliq va boshqa imtiyozlarga bo’lgan kompaniyalarga qo’yiladigan asosiy talab - offshor markaz joylashgan davlatning rezidenti bo’lmaslik va bu davlat hududida daromad olmaslikdir. Soliq gavanlarining offshor hududlardan farqi shundaki, u erdagi firmalar (xorijiy va mahalliy firmalar ham) faoliyatining barcha turlari yoki shug’ullanishda imtiyozlarga ega bo’ladi. Jahonda 300 dan ortiq offshor markaz mavjud bo’lib, ulardan 70tasi soliq gavanalaridir.

Offshor kompaniyalar faoliyat ko’rsatayotgan davlatlar qatoriga Lixtenshteyn, Panama, Normandiya orollari, Men orollari (Britaniya), Antil orollari, Gonkong, Madeyra, Liberiya, Irlandiya, Shveytsariya va boshqalar kiradi. 80-yillarda ushbu davlatlar qatoriga Malta, Mavrikiya, G’arbiy Samoa, Isroil, Malayziya (Labuan oroli) va boshqalar ham qo’shilgan edi.

Offshor hududlardagi sanoat, savdo, bank sug’urta va boshqa kompaniyalar umuman soliqqa tortilmaydi (Irlandiya, Liberiya) yoki kichik miqdordagi soliqlar to’laydi (Lixtenshteyn, Antil orollari, Panama, Men oroli va boshqalar) Masalan, Shveytsariyada offshor biznesga nisbatan kam soliq miqdori belgilangan. Bu soliq ma’lum holatlarda umuman to’lanmasligi ham mumkin. Shuningdek, offshor hududlar valyuta cheklashlarining yo’qligi bilan, daromadni olib chiqish erkinligi, xorijiy investorlar uchun bojlarning yo’qligi bilan ham ajralib turadi. Offshor hududlarni tashkil qiluvchi davlatlar qo’shimcha xorijiy kapital jalb qilish, ro’yxatga olingan korxonadan foyda olish, mahalliy mutaxassislar uchun qo’shimcha ish joylarini tashkil qilishi orqali foyda ko’radi.

Odatda, offshor biznes bank sug’urta ishi, dengiz kemachiligi, ko’chmas mulk operatsiyalari bilan trest faoliyati, eksport-import operatsiyalari bilan konsaltingda jamlanadi. Ma’lumotlarga ko’ra hozirgi kunda offshor biznesda band bo’lgan kapital 500 mlrd. AQSh doll.ni tashkil etib, unda qariyb 2 mln. kishi qatnashgan. Har yili bir necha minglab yangi offshor biznesga oid kompaniyalar ro’yxatga olinadi.

Majmuaviy hududlar alohida bir ma’muriy rayonlar hududida xo’jalik yuritish rejimiga nisbatan alohida, imtiyozli rejim o’rnatish yo’li bilan tashkil qilinadi. Ularga Xitoyning 5ta maxsus iqtisodiy hududlari: Braziliyadagi “Manaus” hududi, Argentinaning “Olovli er”, sanoati rivojlangan davlatlarning kam rivojlangan xududlaridagi erkin tadbirkorlik hududlarini misol qilib ko’rsatish mumkin.

Turli ko’rinishdagi EIHlarning o’xshash tomonlaridan biri tadbirkorlar uchun moliyaviy va bojxona, soliq imtiyozlari, shuningdek umumiy tartibga nisbatan ustunlikka ega bo’lgan qulay investitsiya iqlimining mavjudligidir. Turli ko’rinishdagi EIHlarda imtiyoz va rag’batlantirishlar o’zlarining ba’zi jihatlari bilan farq qilib, ularni to’rt asosiy guruhga ajratib o’rganish mumkin:

- tashqi savdo imtiyozlari. Bunga alohida bojxona-tarif rejimi kirib (ekport-import bojlarini kamaytirish yoki bekor qilish) unda tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish tartiblari soddalashtiriladi.

- soliq imtiyozlari. Bunda faoliyatning ma’lum ko’rinishlari soliq imtiyozlari orqali rag’batlantiriladi. Ya’ni soliq bazasi (daromad, mulk qiymati va h.k.lar), shuningdek uning tarkibiy qismlari (amortizatsiya ajratmalari, ish haqiga xarajat, transport), soliqka tortilishdan yoki vaqtinchalik ozod qilinadi.

- moliyaviy imtiyozlar. O’z ichiga turli shakldagi subsidiyalarni oladi. Ularga kommunal xizmatlarni arzonlashtirish, er maydonlari va ishlab chiqarish binolari uchun ijara haqini kamaytirish kabi , imtiyozli kreditlar kiradi.

- ma’muriy imtiyozlar. Bunga korxonalarni ro’yxatdan o’tkazish va xorijiy fuqarolarning kelib-ketishlarini engillashtirish, shuningdek xizmat ko’rsatish uchun ma’muriyat tomonidan maxsus hududlarning ajratilishi kiradi.

EIHlar tashkil qilishning jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, ularning umumiy yutuqlari va xususiyatlarini, shuningdek rivojlanishining o’ziga xos tomonlari haqida ma’lum bir xulosalar chiqarishga imkon beradi. Sanoati rivojlangan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlarning muvaffaqiyati ularning yaxshi rejalashtirilganligiga va boshqaruv tizimining moslashuvchanligiga bog’liqdir. Jahon xo’jaligidagi iqtisodiy holatlarning o’zgarib turishi erkin iqtisodiy hududlarning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatib, ularga mos javob qaytarishni talab qiladi.

EIHlar tashkil qilinishi ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan foydalidir. Bu hududlar ko’plab ish o’rinlari tashkil qilishda, xalqaro tovar ayirboshlashni jonlantirishda, tashqi savdo natijalarini yaxshilaydi, ilmiy-ishlab chiqarish salohiyatini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Jahon iqtisodiyotida rivojlanayotgan davlatlarda EIHlar bir qator o’xshashliklarga ega bo’lib, ular quyidagilardan iborat. Birinchidan, bu davlatlarda eksport uchun ishlab chiqarish hududlari (EIChX) keng tarqalgan. Yuqorida aytilganidek, EIChX tashkil qilishga qator iqtisodiy sabablar, avvalambor, eksport uchun sanoat tovarlari ishlab chiqarishni rivojlantirish, mamlakatga xorijiy kapital, ilg’or fan-texnika, zamonaviy texnik axborotlar vositalarini jalb qilish zarurati turtki beradi. Ikkinchidan, erkin iqtisodiy hududlardagi xo’jalik yuritish rejimi xorijiy ishbilarmonlar uchun erkinroq va imtiyozli bo’ladi. Bu erkin iqtisodiy hududlar orasida xalqaro raqobatning kuchayishi bilan bog’liq bo’lgan jarayonlardan kelib chiqadi. Uchinchidan, erkin iqtisodiy hududlar faoliyatida tovar-sanoat diversifikatsiyasi ro’y beradi. Zamonaviy ITI yangi va yuqori texnologik ishlab chiqish bilan bog’liq bo’lgan ilmtalab ishlab chiqarish jamlangan erkin iqtisodiy hududlarni ilg’or o’rinlarga olib chiqadi.

Rivojlanayotgan davlatlar orasida Xitoydagi EIHlar hozirgi kunda sezilarli rivojlanib bormoqda. 80-yillarda maxsus erkin iqtisodiy hududlarga birlashgan kichik hududlar Xitoy hukumatini 90-yillarning boshlariga kelib yirik erkin iqtisodiy hududlarga aylangan davlatlardan biri bo’lib qolishiga sabab bo’ldi mamlakatda, shuningdek xorijda mashhur bo’lgan erkin iqtisodiy hududlar “Shenchjen”, “Chjuxay”, “Syamen”, “Shantou”, “Xaynan”dan tashqari texnik-iqtisodiy hududlar (20 dan ortiq) va yangi yuqori texnikani rivojlantirish hududlari - texnoparklar ham sezilarli rivojlangan. Xitoydagi “Pudun” iqtisodiy rivojlanish hududi bir necha o’n yillar mobaynida Shanxayni Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi yirik savdo va moliyaviy markaziga aylantirgan edi.

Xitoyda EIHlarning tashkil topishi hukumat tomonidan 70-yillar oxirida e’lon qilingan ochiq tashqi iqtisodiy siyosatning natijasidir. EIHlarni rivojlantirish modelini tanlashda Xitoy rahbariyati xorijiy tajribalarini e’tiborga oldi. Singapur, Tayvan va AQSh tajribalariga alohida e’tibor berdi. EIHlarni tashkil qilishning bir qator variantlari ishlab chiqildi. Natijada ekportga, shuningdek xorijiy kapitalni jalb qilishga, ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilashga yo’naltirilgan EIH modeli tanlab olindi. Maxsus iqtisodiy hududlar “Ochiq eshiklar” siyosatini amalga oshirgan holda, mamlakatning boshqa tumanlarini bog’lab turuvchi rolni o’ynay boshladi.

90-yillarning boshida XXRning dengiz port shaharlarida, maxsus iqtisodiy hududlar – erkin bojxona hududlari ( erkin (bojsiz) savdo hududlari) tashkil topdi. Ushbu hududlar Xitoylik mutaxassislarning fikricha xorijiy davlatlarning erkin bojxona hududlaridagi modellar bo’yicha rivojlantirilgan. Xullas, Xitoyning maxsus iqtisodiy hududlari, shuningdek boshqa imtiyozli investitsiya iqlimdagi rayonlar faoliyatining amaliyoti shubhasiz muvaffaqiyatga erishdi. Xitoylik va xorijiy mutaxassislar EIHlar erishgan yutuqlar qatoriga avvalo barqaror iqtisodiy o’sish sur’ati, hududlarga ko’p miqdorda xorijiy investorlarning jalb qilinishini, mehnat unumdorligining sezilarli darajada o’sishini va nihoyat, aholi turmush tarzi darajasi o’sishini va h.k.lar kiritadi.

Xitoydagi maxsus EIHlar davlat mulki ustunlik qilgan ko’rinishdagi bozor munosabatlaridan foydalanish bo’yicha tajribadir. Ma’lumki, birdaniga bozor iqtisodiyotiga o’tish xalq uchun va milliy iqtisodiyot uchun jiddiy qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin shuning uchun ham Xitoy hukumati tomonidan qabul qilinmadi. Xitoylik iqtisodchilar aytishlaricha, Xitoyning maxsus iqtisodiy hududlari XXI asrda Xitoy yashashi lozim bo’lgan iqtisodiy modellarni sinab ko’rish poligoni bo’lib faoliyat ko’rsatgan.

Jahon iqtisodiyoti EIHlar rivojlanayotgan davlatlarining alohida rayonlarida ijtimoiy u yoki bu sohaning rivojlanishi uchun xorijiy kapitalni jalb qilish uchun kichik va o’rta biznes faoliyatini jonlantirish uchun asos bo’lolmaydi. EIHlar faoliyatining mamlakatning boshqa xududiga ta’siri juda cheklangan bo’ladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda esa bunday masalalarga alohida e’tibor berilmoqda.