X. E. Rustamova, M. D. Maxsumov, U. A. Tuymachev fuqaro muhofazasi va fuqaro muhofazasi tibbiyot xizmati

Favqulodda  vaziyatlar va fu qaro  muhofazasi.  I.Nig'matov, M.Tojiyev.  -   69-
bct.
128

---

R ixter  shkalasi  -   seysm ik  energiyaning  o ic h o v   birligiga 
asoslangan  b o iib ,  zilzila m arkazida seysm ik to iq in   sifatida ajralgan 
energiyani  o ‘lchaydi.  O ic h o v   birligi  m agnituda.  Z ilzila  kuchi  12 
balli sistem ada baholanadi.
Z ilzila kuchini aniqlash va baholash.
1  ball  -   sezilarsiz.  Uni  faqat  tebranishni  qayd  qiluvchi  m axsus 
asboblar -  seysm ograflar yordam ida qayd qilish  m um kin.
2  bail -  ju d a  kuchsiz (z o 'rg ‘a seziluvchi)  binoning  ichida harakat- 
siz holatda b o ig a n , ayniqsa yuqori q avatlarda b o ig a n  ayrim  insonlar 
sezishi  m um kin.
3  ball  -   kuchsiz.  Z ilzilani  bino  ichida  b o ig a n   insonlarning 
ayrim lari, ochiq jo y d a  b o ig a n la rd a n  faqat tinch holatda turganlargina 
sezadi.  Tebranish  g o ‘yo  m a ’lum   m asofada  yuk  m ashinasi  o ‘tgandek 
tuyuladi. O sm a jism la r asta-sekin tebranadi.
4  ball  -   o ‘rtacha  (sezilarli)  tebranish.  Bino  ichida  b o ig a n  
insonlarning  aksariyat  qism i,  ochiq jo yd agilarn in g  ozchiligi  sezadi. 
B a 'z a n   uvqudagiiar  ham   u y g ‘onadi.  U y  derazalari,  eshiklar,  idishlar 
yengil zirillaydi.  O sm a anjom lar tebranadi.
5  ball  -   ancha  kuchli  (u y g 'o n ib   ketish).  H am m a  sezadi, 
uvqudagilarning  aksariyati 
u y g ‘onadi. 
A yrim lar  zudlik 
bilan 
k o ‘ch ag ao tlan ad i.  H ayvonlar bezovta b o ia d i. M ustahkarn asosga ega 
b o im a g a n   ayrim   buyum lar yiqiladi  yoki  suriladi.  Idishdagi  suyuqlik 
ch ay q alib  to^kiladi.
6  ball  -   kuchli  (q o 'rq u v   bosish).  H am m a  sezadi,  uyqudagi  odam  
u y g ‘onadi.  B a ’zi  odam lar  hovliga  yugurib  chiqadi,  q o ‘rquv  bosadi. 
U y  hayvonlari  betoqat b o ia d i, javondagi kitoblar tushib ketadi,  o g ‘ir 
m ebellar suriiadi.
7  ball  -  ju d a  kuchli.  Binolar  shikastlanadi,  insonlarni  q o ‘rquv  va 
saro sim a  bosadi.  A vtom obil  boshqarayotganlar  ham   sezadi.  Tepalik 
va  to g ‘  oldi  zonalarida  k o ‘chki,  o ‘pirilish  b o ia d i.  Suv  yuzida 
to iq in la r   paydo  b o iib   loyqalanadi.  Quduq  suvlari  sathi.  m iqdori 
o ‘zg arishi  kuzatiiadi.
129

---

8 
ball -  yem iruvchi.  B in o lam in g  kuchli  shikastlanishi.  Insonlarda 
q o ‘rquv  bosadi.  D araxt shoxlari sinadi, tu p ro q d a bir necha santim etrli 
darzliklar paydo b o ia d i. Yangi  suv havzalari paydo b o ia d i. Q uvurlar 
payvandlangan jo y larid an   uzilib  ketadi.  Yer  osti  suv  harakati  keskin 
o 'z g a ra d i.  Yangi  buloqlar paydo  b o ia d i.
25-rasm.
9  ball -  v ay ro n  qiluvchi.  B in o larn in g   b atam o m  shikastlanishi. 
A h o lin in g  ham m asin i  v a h im a  bosadi.  Yer osti  quvurlari  uziladi, 
te m ir y o ila r  qiy sh ay ad i,  suv o m b o rla ri shikastlanadi. T uproq da  10 
sm   g acha d arzlik lar payd o  b o i a d i .  D ev o rlar q u layd i,  k o ‘chkilar 
y u z a g a  keladi.
10 ball - y a k s o n  qiluv ch i.  In sh o o tlam in g  batam om   buzilishi. 
T e m ir y o i  relslari to iq in s im o n  sh ak lg a o ‘x shab   egilib qoladi.
Yer  yuzasi  yoriladi,  p ast-balandliklar  paydo  b o ia d i.  Yer  osti 
inshootlari  buziladi,  qoyalarda  tosh  k o 'c h ish i  yuzaga  keladi.  Yangi 
suv  havzalari  paydo  b o ia d i.
130

---

11  ball -  tojiaii (talofat). H am m a  im oratlar deyarli vayron boMadi, 
to ‘g ‘on  va  dam balar  yorilib  ketadi,  tem iry o ‘ilar  butunlay  ishdan 
chiqadi.  yerning  ustki qism ida katta-katta yoriqlar paydo  boMadi,  yer 
o stidan  loyqa  balchiqlar k o ‘tarilib chiqadi,  surilish,  qulash hodisalari 
nihoyasiga etadi.
12  ball  -   kuchli  fojiali.  Yer  reiyefining  o ‘zgarishi.  Barcha  yer 
usti  va  osti  inshootlari  toMiq  shikasllanadi.  Yoriqlar  paydo  boMadi. 
D aryolarning  o ‘zani  o ‘zgaradi,  sharsharalar  paydo  boMadi.  Yangi 
k o i ia r  paydo boMadi, tabiiy to 'g 'o n la r vujudga keladi.  Kuchli zilzilla 
tufayli  butun  bir  shahardagi  binolar,  inshootlar  kuchli  zarar  k o 'rad i, 
aholi zararlanadi,  hattoki  oMim  kuzatiladi.  Z ilzila boMishini  oldindan 
bildiruvchi  bilvosita  belgilari  bor.  yer  qatlam idagi  o ‘zgarishlar,  yer 
ostidagi  suvning  fizik-kim yoviy  tarkibining  o ‘zgarishi  (geofizik 
stansiyalarda  m axsus  asboblar  aniqlaydi).  Yana  b a 'z i  bir  belgilari 
borki,  uni  seysm ik  xavfli  tum aniarda  yashovchi  aholi  biiishi  talab 
qilinadi.  Ilgari  havosi  toza  boMgan  tum aniarda  gaz  hidining  paydo 
boMishi,  uy  hayvonlari  va  qushlarning  bezovta  boMishi,  bir-biriga 
yaqin,  am m o  tegm asdan  turgan  elektr  sim laridan  uchqun  (iskra) 
chiqishi,  uy devorlari ichki yuzasining havorang, k o ‘k im tiry altirashi, 
lyum inetsent  chiroqlarning  o ‘z -o ‘zidan  zilziladan  oldinroq  yonishi. 
Y uqorida keltirilgan belgilar aholini zilzila boMishi ehtim oli to ‘g ‘risida 
ogohlantirishga sababchi  boMadi.
Z ilzila  doim o  aholi  ruhining turli darajada  buzilishiga olib  keladi. 
A kliv  (oMkir)  harakat  reaksiyasi,  keyin  tushkunlik  (depressiya) 
bilan  alm ashadi.  Tajriba  shuni  k o ‘rsatadiki,  shu  sababli  aholi  olgan 
jarohatning  k o'p ch ilig i  qo'rqish,  vahim a,  o ‘z  harakatini  kuzata 
olm aslik natijasida sodir  boMadi.
Z ilzila xavfi  to ‘g ‘risida ogohlantirish signali xabar qilinishi zudlik 
bilan  yoki  uning  belgilari  paydo  boMishi  o ‘ziga  ishongan  holda, 
h ovliqm ay  tez  harakat  qilish  lozim.  Uydan  chiqishdan  avval  isitgich 
vositalarini,  gaz,  svet,  pechkalarni  o ‘chirish,  bolalarni  kiyintirish, 
kerakli  narsalarni  (dorilar,  hujjatlar,  ovqat)  olib  ko‘chaga  chiqib,
131

---

binolardan uzoqlashish kerak. Agar zilzila kutilmaganda (behosdan) 
boshlansa,  narsalarni  olish  va  chiqishga  muhlat  boimasligi  sababli 
darrov eshik yoki deraza ora!ig‘ida turib, zilzila to‘xtashi bilan zudlik 
bilan