V=k[A]a [B]

3-bob. KIMYOVIY REAKSIYA TEZLIGI VA ERITMANING
ION KUCHI
3.1. nazariy qism
3.1.1. Birlamchi tuz effekti. Brensted-Byerrum
Tenglamasi
Suyuq fazada boradigan reaksiyalar quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
А^z + В^z ⇄ (А^z В^z) → P А va B –ionlar g-ionlarning zaryadi Р- maxsulot
Reagentlar-tasirla- aktivlangan reaksiya
shuvchi ionlar kompleks maxsuloti

Barcha reaksiyalar tezligi kompleksining konsentratsiyasiga to‘g‘ri proporsional.

Kompleksning konsentratsiyasi ionlar va oraliq birikalar o‘rtasidagi muvozanatga qarab aniqlanadi: yani

Bu yerda, “а” va “γ” – faollikva faollik koefitsentlari.
Faollik koeffitsentining qiymati Debay-Xyukkel nazariyasiga ko‘ra suyultirilgan eritmalar uchun quyidagi tenglama bo‘yicha aniqlanadi:
lg γ = - Ar₁^2 (3.3)
Bu yerda, J-eritmaning ion kuchi.
Ion kuchi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi.
J=1/2Σ C_i Z_i² (3.4)
Demak, faollik koeffitsiyentining qiymati eritmaning ion kuchiga bog‘liq ekan. Binobarin, (3.2) tenglamada
С(А^z B^z)=K(γA^z γB^z/γ (A^z B^z) C_A^z C_B^z (3.5)
Kelib chiqadi, (3.5) tenglamani (3.1) tenglamaga qo‘yilsa quyidagi hosil bo‘ladi:
V=k₁ K (γ A^z γ B^z / γ _(A ^z _B^z₎ ) C_A^z C_B^z (3.6)
Agar faollik koeffitsiyentlari tajriba davomida o‘zgarmasa, u holda tezlik doimiysini qo‘llash mumkin:
k = k₁K(γ_A^z γ_B^z /γ_(A^z _B^z₎) = K₀(γ _A^z γ _B^z / γ (_A ^z _B^z) ) (3.7)
bu yerda, K₀- cheksiz suyultirilgan eritmalardagi reaksiyaning tezlik doimiysi.
Reaksiya o‘tkazilayotgan eritmaga faollik koeffitsiyenti qiymatini o‘zgartiruvchi moddalar (elektrolitlar) qo‘shish o‘zaro tasirlashuvchi ionlar uchun iajribada aniqlangan tezlik doimiysi qiymatining o‘zgarishiga olib keladi.
Birlamchi tuz effekti –eritmada o‘tkazilayotgan reaksiya tezlik doimiysining o‘zgarishidir. Bunda elektrolitning konsentratsiyasini o‘zgartirish natijasida reagentlar va oraliq birikma (faol kompleks)ning faollik koeffitsenti o‘zgaradi. (3.7) tenglamaga (3.3) tenglamani qo‘yib va uni logarifmlab quyidagini hosil qilamiz:
lg k= lgk₀ + lg (γ _A^z γ _B^z / γ _A ^z _B^z )= lgk₀ – A[Z_A² + Z_B² – (Z_A + Z_B)²]  (3.8)
bundan, lgk = lgk₀ +zAz_Az_{B } (3.9)
Suv uchun 25 ⁰С да А=0,51 ga yetng bo‘lib, (3.9) tenglama soddalashadi va quyidagi holga keladi:
lgk = lgk₀ +z_Az_{B } (3.10)
(3.9) va (3.10) tenglamalar Brensted-Byerrum tenglamalari deyiladi va birlamchi tuz effektini ifodalaydi. (3.10) tenglamani quyidagicha yozish mumkin:
Lg(k/k₀)=z_Az_{B } (3.11)
Eritmalardagi har xil zarrachalarning turlicha tasirlashuv holari va ular uchun Brensted-Byerrum tenglamasini qo‘llashni ko‘rib chiqamiz.
O‘zaro tasirlashuvchi moddalar: A- molekula, z=0, B- istalgan ishoradagi ion.
Masalan, CH₃COOC₂Y₅ +OH ‾ → C₂H₅OH +CH₃COO‾
Bunday reaksiyalar uchun Z_AZ_B =0 va (10) tenglama quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi.
lgk = lgk₀ (3.12)
2. tasirlashuvchi moddalar: А – (+1) zaryadli ion, В –(+1) zaryadli ion.
Masalan:
NO₂COOC₂H₅ ‾+ OH‾ → N₂O + CO₃^{2 ‾} +C₂H₅OH
Bunday reaksiyalar uchun Z_AZ_B =+1 va (3.10) tenglama ko‘rinishda bo‘ladi.
lgk = lgk₀ + _ (3.13)
3. Tasirlashuvchi moddalar: A-(+1) yoki (-1) zaryadli ion, В-(+2) yoki (-2) zaryadli ion. Masalan:
S₂O₈²‾+ 2J‾ → J₂ +2SO₄^{2 ‾}
Bunday reaksiyalar uchun Z_AZ_B =+2 va (3.10) tenglama quyidagicha ifodalanadi:
lgk = lgk₀ +2 _ (3.14)
4. Tasirlashuvchi moddalar: А-(+2) yoki (-2) zaryadli ion, В-(2) yoki (-2) zaryadli ion. Masalan:
2[Co(NH₃)₅Br]²⁺ + Hg²⁺ + 2H₂O →2[Co(NH₃)₅(H₂O)]³⁺ + HgBr₂
Bunday tipdagi reaksiyalar uchun Z_AZ_B =4 va (3.10) tenglama quyidagi holga keladi:
lgk = lg k₀ +4 _ (3.15)
5. Tasirlashuvchi moddalar: А-(+1) zaryadli ion, В-(-1) zaryadli ion. Masalan:
H₂O₂ + 2H⁺ + 2Br‾ → 2H₂O + Br₂
Bunday tipdagi reaksiyalar uchun Z_AZ_B =-1 va (3.10) tenglama quyidagi ko‘rinishga keladi:
lgk = lgk₀ - _ (3.16)
6. Tasirlashuvchi moddalar: А-(+2) zaryadli ion, В-(-1) zaryadli ion. Masalan:
[Co(NH₃)₅Br]²⁺ + OH‾→ [Co(NH₃)₅OH]²⁺ + Br ‾
Bunday reaksiyalar uchun Z_AZ_B =-2 va (3.10) tenglama quyidagicha ifodalanadi:
lgk = lgk₀ +2 _ (3.17)
5-rasmda yuqorida ko‘rib chiqilgan hollar uchun lg(k/k₀) - √J bog‘liqlik grafigi keltirilgan. Rasmdan va (3.10) tenglamadan ko‘rinadiki. Ion kuchining reaksiya tezlik doimiysi tasiri Z_AZ_B ko‘paytmaning qiymati va belgisi bilan aniqlanadi. Bir xil zaryadlangan ionlar tasirlashganda va Z_AZ_B >0 bo‘lganda (2-4 holatlarda). Eritma ion kuchining ortishi reaksiya tezligining ortishiga olib keladi. Bunda reaksiya tezligining (tezlik kostantasining) ortishi qanchalik yuqori bo‘lsa, o‘zaro tasirlashuvchi ionlar zaryadi ham shunchalik katta bo‘ladi. Qarama-qarshi ionlar tasirlashsa va Z_AZ_B <0 bo‘lsa (5,6 holatlar), ion kuchining ortishi reaksiya tezligining kamayishiga olib keladi va reaksiya tezligining kamayish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, tasirlashuvchi ionlar zaryadi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Rasmdan yana shu narsa kuzatiladiki, agar tasirlashuvchi zarrachalardan hech bo‘lmaganda birortasining zaryadi 0 bo‘lsa (1-holat) muhit ion kuchining o‘zgarishi reaksiya tezlik doimiysiga tasir ko‘rsatmaydi.

5. 
   Rasm. Eritmada boradigan reaksiya tezlik doimiysi logarifmasining (lgk/k₀)ion kuchiga (√I) bog‘liqlik grafigi Z_A Z_B qiymati quyidagicha:
   

1. – (+4); 2. – (+2); 3. – (+1);
4. – (0); 5. – ( - 1); 6. – ( - 2 ).