Унсурлари билан боғлиқлиги каби масалалар ўз ифодасини топган

(арзлаш, 
қурама) 
характердаги диний эътиқодлардир. Энг қадимий давр- 
ларга оид табиат кучларига сиғиниш билан боғлиқ му- 
қаддас ҳисобланган уюлма 
ёки 
ғалати 
шаклдаги 
тошлар, ерга қадалган таёқ ёки ҳамма ёғига латта-путта- 
лар осилган якка дарахтлар ҳозиргача кўп жойлардз 
учрайди. Ғайритабиий: шаклдаги ғорлар ва қоялар, ши- 
фобахш булоқлар ва кекса дарахтлар ҳам зиёратгоҳ- 
ларга айланган. Масалан, 
Сурхоидарё вилоятидагв 
«Чилон ота», «Чинор бобо», «Анжир ота», «Мурч бобо» 
каби авлиё дарахтлар, Бойсун ва бошқа тоғ бағридага 
«муқаддас» балиқли булоқлар, 
Фарғона 
водийси ва 
Ушдаги «Тахти Сулаймон» номли муқаддас қоялар, 
Наманган яқинидаги анча масофага чўзилган ғор, Сул-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тон Увайс тоғидаги «муқаддас» тош қоялари, Бухоро- 
даги Лесак ҳовузи ва ҳоказолар табиатга сиғинишнинг 
ёрқин далилларидан.
Аждодлар 
эътиқоди билан боғлиқ зиёратгоҳлар 
ячида машҳур тарихий шахслар ва йирик дин арбоб- 
лари номи билан аталган, шуҳрат қозонган мозорлар 
билан бир қаторда айрим маҳаллий қишлоқ аҳолиси- 
нинг зиёратгоҳи ҳисобланган кичик авлиёлар ёки но- 
маълум мозорлар ҳам мавжуд. Илмий кузатишлар шу- 
ни кўрсатадики, авлиёларни зиёрат қилувчиларнинг 
бутун хатти-ҳаракати (қурбонлик қилиш, ёғоч ёки да- 
рахтларга латта осиш, дуо ўқитиш кабилар)да ислом- 
гача мавжуд бўлган ибтидоий фетишистик, анимистик, 
магик (сеҳргарлик), ҳатто табиат ва аждодларга сиғи- 
ниш каби диний эътиқодларнинг элементлари муҳим 
ўринни эгаллайди.
Уруғ-жамоачилик муносабатларининг 
кейинги та- 
раққиётида, яъни матриархат (она уруғи) даврида дин 
табиатга сиғйниш йўлидан ривожланади. 
Бу даврда 
деҳқончилик айниқса рйвож топади ва шу асосда она 
'ерга, Қуёшга, Ойга ва бошқа табиат ҳодисаларига си- 
ғиниш кучаяди. Табиат кучла^и ва айрим элементлар 
аёллар образи сифатида гавдаланади ва шунга муво- 
фиқ руҳларнинг кўпчилиги аёллар номи билан атала- 
ди. Жамоада ва хўжаликда ҳам матриархат анъанала- 
ри етакчи роль ўйнайди. Эркак ва аёллар ўртасидаги 
ижтимоий меҳнат тақсимоти туфайли шу босқичда хў- 
жалик ва жамиятда, аёллар мавқеининг кўтарилиши 
бунинг сабабидир. Лекин патриархал (ота уруғи) му- 
носабатларнинг пайдо бўлиши аста-секин 
бутун жа- 
мият устқурмасида эркакларнинг ролини кўтарди, на- 
тижаДа диний тасаввурларда ҳам ўзгаришлар рўй бер- 
ди. Эркаклар образидаги худо ва руҳлар аёл руҳларни 
ва худоларни сиқиб чиқарди. Моногам патриархал оила 
пайдо бўлиши билан эрининг оиласига кўчиб ўтишга 
мажбур бўлган аёл дастлабки вақтларда ўз ибодатига 
риоя қилган, кейинчалик эрининг динига ўтган 
ва 
унинг худосига сиғйнган. Бу даврда табиатга ва аж- 
додларга сиғиниш яна ҳам ривожланади, оила жамоа- 
сининг ўсиши билан уруғ аъзолари ўз уйига, ўчоғига 
кўпроқ сиғина бошлайдилар, яъни «ўчоқ ибодати» ky- 
чаяди. 
■
Ибтидоий динларнинг синфйй жамият динларига 
ўтиш жараёни даставвал ж^моа аъзолари ичидан мус-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тақил коҳинлар ажралиб чиқишида, махсус ибодатлар 
ва диний ташкилотларнинг пайдо бўлишида ёрқин ифо- 
дасини топган. Уруғ-қабила бошлиқларини илоҳийлаш- 
тириш, курашчан қабилавий худоларнинг пайдо бўли- 
ши, энди куртак отаётган 
хусусий 
мулкчилик 
ва 
қулдорлик муносабатларини муқаддаслаштириш, коҳин- 
ликнинг махсус касб сифатида табақаланиши каби му- 
ҳим ўзгаришларни ибтидойй жамоа тузумининг охир- 
ги босқичида аниқ кузатиш мумкин. Кишилар уруғчи- 
лик тузуми емирилиши билан фақат табиат кучлари- 
нингина эмас, ижтимоий муносабатларнинг стихияли 
кучлари олдида ҳам ожизлигини сеза бошлайди. На- 
тижада уруғ, қабила бошлиқлари, буюк аждодлар ило- 
ҳийлаштирилади, илгари номсиз, махфий ҳисобланган 
арвоҳлар табақаланиб, муайян хўжалик фаолиятининг 
ҳомийсидаги худолар образига кира бошлайди.
Қабилалар иттифоқининг пайдо бўлиши ғолиб қаби- 
ла худоси бошчилигида кўп худолик 
(политеизм)ни 
вужудга келтиради. Археологик кашфиётлар, ёзма ман- 
ба (Авеста)ларга қараганда мулкий тенгсизлик, яъни 
бой-камбағаллик нариги дунё, охират тўғрисидаги та- 
саввурларда ёрқин намоён бўлади. Кишининг ўлгандан 
кейинги ҳаёти фоний дунё 
ҳаётининг давоми деган 
тасаввурлар асоеида дабдабали маросимлар ўтказиш, 
катта қурбонликлар ва у дунёда зарур, ниҳоятда бой 
буюмлар, қурол-аслаҳалар билан дафн қилиш синфий 
жамиятнинг пайдо бўлишидаи дарак берувчи эътиқод- 
лардир. Бундай диний тасаввурлар Европа ва Осиёнинг 
кўп қисмида ўтказилган археологик қазишмалар туфай- 
ли ҳам яққол намоён бўлди. Демакг бу даврда табиат 
кучлари 
билан бир қаторда ижтимоий кучлар ҳам 
майдонга чиқади, одамга қарши турувчи 
бу кучлар 
ҳам унга тушунилмайдиган, ёт бўлади ва табиат куч- 
лари сингари зоҳирий зарурият сифатида ожиз инсон 
устидан ҳукмронлик қилади. Албатта, бу жараён ни- 
ҳоятда муракқаб ва узоқ даврни ўз ичига қамраб ола- 
ди. Оқибатда ривожланган қулдорлик жамиятига ке- 
либ дин махсус мафкуравий қурол сифатида ўртага 
чиқади.
Урта Осиё халқларининг қадимги антик даври та- 
рихи бу ерда яшаган барча элатларниНг давлат динига 
айланган 
зороастризм (зардуштийлик) диний эътиқо- 
ди билан боғлиқ. Айрим тадқиқотчиларнинг исбот қи- 
лишича зардуштийлик дини Урта Осиёда пайдо бўлиб,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Эронга, Озарбайжонга тарқалган ва биринчи минг йил- 
лик ўрталарида давлат динига айланган. Зардуштий- 
лик ёки зороастризм номи бу динга асос солган афсо- 
наларга чулғанган пайғамбар Зоротуштра (Зороастр) 
исми билан боғлиқ. Аммо у фанда бошқа ном билан 
ҳам аталади: унга бош худо Ахурамазда исми билан 
маздакизм, бош муқаддас китоб Авеста номи билан 
авестаизм, асосий эътиқод— оловга сиғиниш бўлган- 
лиги туфайли оташпарастлик ёки кейинги даврларда 
ундан ажралиб чиққан' йирик мазҳаб худо Митра исми 
билан митраизм деб ном берилган. Бу диннинг асосий 
асари Авеста Урта Осиё ва қўшни 
мамлакатларнинг 
(эрамиздан аввалги II минг йиллик охирларидан I минг 
йилликнинг кейинги асрларигача бўлган даврни қам- 
раб олган) тарихи ва маданиятини ўрганишда муҳим 
ёзма манба бўлиб хизмат қилади.
Авеета ривоятларидан бирида 
афсонавий биринчи 
одам ва эронийларнинг биринчи подшоси Иима ҳақида 
унга осмон худоси Ахурамазда берган ерларнинг кен- 
гайтирилганлиги тўғрисида ҳикоя қилинади. Иима уч 
юз қиш ҳукмронлик қилган. Шу давр ичида унинг ери- 
да ўсимликлар, қушлар, ҳайвонлар, чорва ва одамлар 
шунча кўпайиб кетганки турар жой ҳам қолмаган, ер- 
га ҳам оғирлик тушган. Кейин Иима ўз одамларйни 
янги макон излаб Қуёш йўли билан жанубға бошлаган 
ва у ерда 600 йил ҳукмронлик қилган.
Айрим олимларнинг фикрича, бу 
афсонавий ўлка 
муқаддас дарёнинг қуйи оқимида жойлашган кўҳна 
Хоразм деб ҳисобланади. Археологик тадқиқотлар ҳам 
бу фикрни тасдиқлайди. Беруний берган маълумотлар- 
га' қараганда, Хоразмга афсонавий қаҳрамон Сиёвуш 
келиб, дастлаб давлатга асос солган давр — хоразмча 
йил 
ҳисобининг бошланиши санаси «буюк кўчиш»лар 
даврига тўғри келиши диққатга сазовордир. 
Эрамиз- 
яинг X асрига қадар ҳукмронлнк қилган мазкур афсо- 
навий сиёвушлар сулоласининг асосчйси Авестада Сиё- 
варшон номи билан тилга олинади, уни образи халқ 
эпосида, афсбналарда ярим худо қиёфасида гавдалана- 
ди. Иима эса Фирдавсийнинг ўлмас эпоси «Шоҳнома»- 
да Жамшид образида намоён бўлади. Ж ам (йим) ки- 
ши исми, шид — нуроний деган 
маънони англатади. 
Унинг подшолик қилган даври ёруғлик 
зулмат усти- 
дан, 
адолат ёвузлик устидан, инсонлар девлар усти- 
дан узил-кесил ғалаба қилган, ҳатто 
ўлим енгилган,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳар---бир дардга даво топилган замон деб таърифланади, 
эронийларнинг афсонавий тарихида «олтин давр» ҳи- 
собланади. «Шоҳнома»даги бир афсонага кўра, Жам- 
шид авлоди Ҳушанг Прометсй сиигари оловни кашф 
этиб, сада байрамида кишиларга ўргатиб, уни муқад- 
даслаштиради. Мазкур афсонада зардуштийлик дини- 
нинг асосий эътиқоди оловга сиғинишнинг пайдо бўли- 
ши ҳақида ҳикоя қилинади. Бу диннинг энг муҳим бел- 
ғиси унинг дуалистик харақтерга эга эканлигидадир. 
Унда ёруғлик, эзгулик худоси Ахурамазда (Ормузд) ва 
қоронғилик, ёвузлик худоси Ангра Майню (Аҳрймон) 
ўртасидаги доимий жиддий кураш ғояси ётади. Бирин- 
чиси — деҳқончилик, ўтроқ аҳолининг, ўй ҳайвонлари- 
нинг, иккинчиси — жанговар, урушқоқ кўчманчи қаби- 
лаларнинг, йиртқич ҳайвонларнинг ҳомийси деб таъ- 
рифланади. 
.
Зардуштийлик 
таълимотига 
биноан 
келажакда 
Ахурамазда Аҳримон устидан ғалаба қозонади, бутун 
инсоният бирикиб ягона давлат ва ягона тил ўрнатила- 
ди. Бундай демократик ғоялар зардуштийликнинг узоқ 
давр халқ орасида сақланиб келишига сабаб бўлган.
. Эрамиздан аввалги IV—I асрлар қадимги Хоразм- 
нинг гуллаб-яшнаган даври бўлиб, бу даврга оид ёд- 
горликлар жуда кўп ва хилма-хилдир. Хоразмнииг ан- 
тик даврдаги шаҳарларининг деярли барчаси воҳани 
даштдаги қўшни қабилалардан мудофаа қилиш мақса- 
дида қурйлган. Амударёнинг ўнг томонидан шарқдан 
ғарбга қараб бирин-кетин чўзилган Кангақалъа, Жон- 
босқалъа, Бозорқалъа, Қўргошинқалъа, Қирққиз, Аёз- 
қалъа, Бурлиқалъа ва Тупроққалъа суғориш иншоот- 
ларининг этагида бир-бирларига яқин ва қатор қилиб 
қурилган. Бир режага асосланган' мудофаа тизими ва 
тараққий қилган зўр суғориш иншоотларининг мавжуд- 
лиги Хоразмнинг қудратли марказлашган давлат бўл- 
ганлигини кўрсатади.
Бу қалъалардан Кангақалъа, Жонбосқалъа ва Қўй- 
қирилган 
қалъаларда топилган буюмлар, бошқа то- 
пилмаЛар қадимги хоразмликларнинг диний эътиқодла- 
рини а-ниқлаш имконини беради. Жонбосқалъа марка- 
зий кўчаси охирида жойлашган иморат харобаларини 
текшириш натижасида ўт 
ибодатхонаеи 
бўлганлиги. 
аниқланди. 
Иморат ўртасидаги 
супачага 
қурилгав 
ўчоқда муқаддас ўт доимо ёнйб турган. Ибодатхоиа- 
нинг ички девори тагида узун супа, оташхона ёнида
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

эса ибодат қилувчиларнинг диний маросимларии ўтка- 
зишлари учун айрим хона ҳам мавжуд бўлган. Б у 
хонада топилган кўп суяк қолдиқлари унда диний ма- 
росимлар учун тайёрланган таомлар истеъмол қилин- 
ганлигидан дарак бёради.
Урта Осиёдаги халқлар илк феодализм даврида ҳам 
жамоа тўпланган пайтларда умумий маросим таомла- 
рини пиширганликлари, одамлар тўпланиши учун мах- 
сус уйлар бўлгани, бу уйлардаги ўчоқларда доимо ўт 
ёниб тургани ҳақида Беруний ва бошқа бир қанча му- 
аллифларҳам ёзиб қолдирганлар. Маълумки, яқинвақт- 
ларгача 
Тожикистоннинг айрим тоғли 
туманларида 
махсус оташхонали уйлар мавжуд бўлиб, бу ерда зр- 
каклар тўпланишиб гап берганлар. Узбекларнинг тўй 
ва бошқа айрим маросимларида гулхан ёқиш одати 
ҳали ҳам учрайди. Бутун антик даврда Урта Осиёда 
ҳукмронлик қилган зардушт (зороастризм) динига би- 
ноан, шунингдек эски урф-одатларга эътиқод қилувчи- 
ларнинг тушунчасига қараганда, ўтга сиғиниш турли 
фалокат ва инс-жинслардан сақлар, турмушда бахт 
ва муваффақиятлар келтирар эмиш.
Жонбосқалъа ва бошқа ёдгорликларда ҳам жуда кўп 
учрайдиган ҳайкалчалар (археояоглар тилида террак- 
оталар), йдишларга солинган отнинг расмлари қадим- 
ги хоразмликларда зардушт динидан ташқари табиат 
кучларига, ҳайвонлар, чунончи, отга сиғиниш эътиқоди 
катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади. Тарихий 
манбаларда ҳам 
массагетларнинг отга 
сиғинганлиги 
тўғрисида фикрлар бор. Серҳашам кийимли 
аслзода 
кишини тасвирловчи жуда кўп ҳайкалчалар унумдор- 
лик худоси, сув ва суғориш иншоотларининг ҳомийси. 
Анахита образи билан боғлиқлигига ҳеч шубҳа йўқ. 
Наршахийнинг ёзишича, зардушт динидаги бухоролик- 
лар ҳар йили Наврўз байрамида бозордан лойдан ясал- 
ган худо хайкалчаларини олиб, эскисини синдирган- 
лар. Едгорликларда топилган ҳайкалчаларнинг деярлк 
ҳаммасининг синдирилганлиги бу фикрни исботлайди. 
Беруний асарларйда ҳам Наршахий ҳикоясига ўхшаш 
маълумотлар, ривоятлар мавжуд.
Тасвирий 
санъат намуналари ичида 
жимжимали 
оссуарийлар алоҳида ўринни эгаллайди. Юқорида ай- 
тйлганидек, бу даврда бутун Ўрта Осиёда, Эронда, 
Озарбайжонда зардуштийлик дини ривож топган эди; 
Зардуштийлик динига биноан ўликларни ерга кўмиш,.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

сувга ташлаш гуноҳ деб ҳисобланиб, жасадни ё куй- 
дирг.анлар, ёки гўшти ва терисини ииртқич ҳайвон, қуш- 
ларга едириб суякларини махсус сопол қути (оссуарий) 
ларға солиб, айрим биноларда сақлаганлар. 
Шундай 
қутиларни Урта Осиёнинг ҳамма ерида учратиш мум- 
кйн. Мана шу ва бошқа фактларга асосланиб, кўп 
олимлар зардуштнинг ватани Урта Осиё-деб ҳисоблай- 
дилар.
Қўйқирилган қалъа теварагида учрайдиган 
оссуа- 
рийлар хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Бу оссуа- 
рийлар қонқоқларипинг кўпчилигида: ҳайкалчалар ясаб 
қўйилган. Қўйқирилган қалъадан тахминан бир ярим 
чақирим шимолда 
қум тепалар 
орасидан 
топилгак 
квадрат шаклдаги оссуарийнинг 
қопқоғида 
чордона 
қуриб ўтирган эркакнинг ҳайкали ж уда ажойибдир. У 
калта мўйловли, соқоли хоразмча қилиб қўйилган, ки- 
йими нақшдор қилиб тўқилиб, камари учида қўй бо- 
шини тасвирловчи безак борлиги кўриниб 
турипти.' 
Оссуарийлар ичида от шаклида қилинганлари ҳам уч- 
.райди. «Шоҳнома»да уарайдиган айрим қаҳрамонлар- 
яинг номи (Лухрасп, Гуштасп, Аржасп ёки хоразмдаги 
Хазорасп қалъаси) от (асп) билан боғлиқ эканлигини 
эътиборга олганда бу тасвирлар муайян диний эъти- 
қодлар билан боғлиқ дейиш мумкин.
Қалъалиқирда сўнгги йилларда топилган 
қумтош- 
дан, лойдан ва ганчдан, шунингдек сополдан ясалган 
турли типдаги оссуарийлар ичида юмалоқ, қопқоғида 
қуш тасвири берилган квадрат оссуарийлар ажралиб 
туради. Уларнинг тотемизмга оид эканлиги шубҳасиз. 
Антропоморф, яъни одамсимои ҳайкаллар бир 
нена 
археологик қазишмаларда 
топилган. 
Қуёш 
худоси 
Митрага бағишлаб ҳар йили махсус байрамлар (мит- 
раган) нишонланган. Бу юнонлардаги ўсимлик маъбу- 
даси Дионисга бағишланган 
вакханалия 
байрамига 
ўхшаш кузда, йиғим-терим вақтида ўтказиладиган та- 
биат ҳосилдорлигига бағишланган хушчақчақ байрам 
ҳисобланган. Қадимги Парфия пойтахти Нисада топил- 
тан мармардан ясалган ниҳоятда гўзал Родогунда ҳай- 
кали муҳаббат туйғуси, гўзаллик ва мафтунлик худоси 
ҳисобланган Афродита образини 
эслатади. 
Машҳур 
«Амударё хазинаси»га тегишли жуда кўп олтин, ку- 
муш буюм ва безаклардаги бургут бошли, шер гавдали 
s a қанотли баҳайбат махлуқ ва бошқа образлар қадим- 
ги Шарқ худоларига ўхшайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Юнон-Бақтрия 
кумуш тангаларида 
тасвирланган, 
бир томонида маҳаллий подшоларнинг қяёфаси ва ик- 
кинчи томонида қанотли отлар, юнон худолари тасви- 
рига ўхшаш ҳомий маъбудалар образи бу даврда син- 
кретизм динйй тасаввурларнинг кенг тарқалганлигида» 
далолат беради. Кушон империяси даврида бу анъана- 
лар кучаяди ва чуқурдашади.
Бақтрияни емириб, унинг харобалари ўрнида пайдо- 
бўлган кушонлар империяси жуда қисқа муддат ичида 
қудратли давлатга 
айланади. 
Император 
Канишка 
(78— 123) ҳукмронлик қилган давр охирларида Кушо» 
давлати ўз ҳудудини ниҳоятда кенгайтиради ва замона- 
сининг буюк давлатлари Рим, Парфия ва Хитой билан 
бир қаторда туради. Канишканинг дин соҳасидаги сйё- 
сатй натижасида Кушон империясида, жумладан Урта 
Осиёда ҳам то араб истилосигача буддизм дини кенг 
тарқала бошлаган. Ҳаттоки Хитойга ҳам буддизм Ку- 
шон империяси орқали тарқалган. Буддизмнинг энг му- 
ҳим асарларидан бири Амитаба Сутра Кушон мамла- 
катидан Хитойга 147 йилда олиб келтирилганлиги тўғ- 
рисида Хитой солномалари хабар беради.
Урта Осиёда, шу-жумладан Узбекистонда буддизм 
нақадар муҳим ўринни эгаллаганлигини кейинги йил- 
ларда ўтказилган археологик қазишмалар ҳам тасдиқ- 
лайди. Жанубий Узбеқистон ва Туркманистонда, То- 
жикистон ва Афғонистонда археологлар қашф этган буд- 
д а ибодатхоналарининг харобалари, айниқса зўр ма- 
ҳорат билан ясалган катта-кичик будда ҳайкалларн 
бунинг ёрқин далилидир. Қадимги Термиз харобалари- 
дан топилиб, текширилган йирик ибодат марқази (ун- 
да 20—25 та будда мажмуи борлиги аниқланган) диқ- 
қатга сазовордир. Ажойиб санъат ва меъморчилик на- 
мунаси бўлган кушон зодагонининг қасри ҳисобланган 
Холчаёнда будда иншоотлари қашф этилган. Айритом, 
Болалитепа, Далварзинтепа ва Фаёзтепа ёдгорликлари 
мажмуи, марказий будда ибодатхонаси жойлашган Қо- 
ратепада топилган археологик материаллар ўша давр- 
даги истеъдодли аждодларимизнинг юксак моддий ма- 
данияти, диний тасаввурлари, умуман дунёқараши в а 
урф-одатларини кенг тасаввур қилишга имкон беради.
Мазкур обидаларни текшириш узоқ ўтмишдаги аж - 
додларимизнинг моддий ва маънавий маданиятида, шу 
жумладан диний тасаввурларида ҳам антик маданий 
анъаналар билан бир қаторда янги анъаналар пайдо-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бўлганлигйни кўрсатади. Чунончи, сопол идишларда 
тасвирланган ҳайвоилар (асосан 
от, қўй, қўчцорлар, 
маймун ва фил) кушонликларнинг диний тушунчала- 
рида, бйр томондан, Шимолий Қора денгиз бўйларида, 
Шарқий Европа ва Қозоғистои даштларида 
яшаган 
қабилаларнинг таъсири борлиги, 
иккипчи 
томондан 
(маймун ва фил образ»), Ҳиндистон халқлари диний 
мафкурасининг таъсири борлигидан гувоҳлик беради. 
Тоцилган буюмларнинг кўпчилиги бу даврда зороас- 
тризм ва буддизмдан ташқари ҳар хил тотемистик ва 
сеҳргарлик (магия) дичий тасаввурлари муҳим роль 
ўйнаганлигйни кўрсатади.
Узоқ тарихий давр давомида турли-туман диний 
тасаввурлар таъсирида бўлиб келган ўзбеклар VIII аср 
•бошларида арабларнинг босиб келиши билан аста-се- 
■кин ислом динига ўта бошлайдилар. Янги 
жаҳон 
дини- 
нинг маҳаллий элатлар орасида тарқ'алиши бир нечэ 
асрга чўзилган. Ислом дини маҳаллий хусусиятларни 
ҳисобга олган ҳолда халқ орасида кенг тарқалган қа- 
димий кўҳна диний тасаввурлар, урф-одат ва маросим- 
лар, ибодат ва 
ғояларни ўзида мужассамлаштира 
бошлаган. Натижада Муҳаммад пайғамбарнинг таъли- 
моти Урта Осиё шароитида бир оз қурама (синкретик) 
-характерда намоён бўлади.
Маълумки, ислом дини пайдо бўлгандан кейин, Му- 
ҳаммад вафотидан сўнг мусулмонларга бош бўладиган, 
ҳам динйй рутба, ҳам дунёвйй ҳокимлик қиладиган му- 
носиб халифа 
(пайғамбарга—«ўринбосар») га эҳтиёж 
юзага келади. Янги феодализм тузуми мустабид ҳукм- 
ронларга муҳтож бўлганлиги туфайли энди яратилган 
араб давлати тож-тахтй учун пайғамбар авлодлари ва 
яқинлари орасида кураш бўлиб, мусулмонлар 
«шиа» 
ва «сунна» оқимларига бўлиниб кетадилар. Исломдаги 
кейинги асрларда иайдо бўлган ҳар хил мазҳаблар 
асли ўша даврдаги маънавий ва ижтимоий-иқтисодий 
-зидциятларнинг муҳим оқибати сифатида келиб чиққан 
эди. 
-•
Феодализм тузуми инқирозга учраган қулдорлик 
тузумининг харобалари ўрнида пайдо бўлар экан, бу 
жараён ижтимоий онг шаклларининг халқ ҳаракатла- 
ри билан чирмашиб кетган ҳар хил йўналишлар ва 
мазҳабларда, еретиклик таълимотларида ўз ифодасини 
топади. Мазкур ҳодиса ва оқимлар -айниқса 
истило 
қилинган мамлакатларда, даставвал, Урта/ Осиёда ҳам
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рўй берган эди. Бунга хоразмлик Ҳурзод ва бухоролиқ 
Муқанна қўзғолонлари, қодирийлар ҳаракати, муъата- 
зила ва сўфийлик мазҳаблари ёрқин далил бўла блади. 
Бундай турли таълимот, оқим ва мазҳабларнинг пайдо- 
бўлиши ислом дининйнг. синкретйк моҳиятини яна ҳам 
кўчайтирган эди.
Узбеклар асосан сунна мазҳабига эътиқод қилиб» 
келмоқдалар. Яқин ўтмишда, совет тузуми ўрнатили- 
шигача ислом дини инсон ҳаёт фаолиятининг 
барча 
томонларини қамраб олган: унинг дунёқарашини, маи- 
ший ва маданий турмушини, ҳуқуқий ва оилавий тар- 
тибларини, бутун турмуш тарзини, шу билан бирга 
унда қадимий диний эътиқод ва тасаввурларнинг кўп 
элементлари мужассамланганлиги маҳаллий исломнинг 
ўзига хос хусусиятларини юзага келтирган. Ҳатто му- 
сулмончиликнинг бешта асосий қоидаси (фарз)ни адо 
этишда ўзбеклар орасида ўзига ҳослик пайдо бўлган.
Даставвал мусулмон бўлиш учун исломнинг энг асо- 
сий бош ғояси ҳисобланган калима қайтариш, яъни як- 
ка худолик эътиқодини тасдиқловчи сура сўзларинн 
айтиш орқали киши ўзининг шоҳид, итоатгўй эканлигини 
исботлаши зарур бўлган. Қандай иш бошламасин мў- 
мин киши ягона Оллоҳнинг раҳмдил ва шафқатли экан- 
лигини тасдиқловчи муқаддас- сўзлар (Бисмиллоҳу раҳ- 
мону раҳййм)ни айтиши шарт.
Мусулмончиликнинг иккинчи асосий вазифаси ҳар ку- 
ни мажбурий беш вақт намозни ўқишдан иборат. Намоз 
иеломда энг муҳим фарз ҳисобланади. Намоз мачит то- 
ми ёки минорадан махсус шахс (азончи, муаззин) ор- 
қали жар қилинади. Мачитга бориб намоз ўқиш. Бу- 
хоро амирлигида жуда ҳам мажбурий бурч ҳисобла- 
ниб, ўқишни бузган киши қаттиқ жазоланган. Айниқса 
бу ерда тонгда ўқиладиган азон намози мачитда ўқи- 
лиши шарт. бўлган. Махсус амалдор (раис) эрталаб ма- 
читларни айланиб чиққан, кимки намозга 
сабабсиз 
келмаган бўлса қаттиқ огоҳлантирилган ёки жазолан- 
ган. Туркистон генерал-губернаторлигида бундай қатъ- 
иянлик бўлмаган, аммо мачитга қатнаш 
жамоатчи- 
лик фйкри томонидан бошқарилган. Уни бажармаган 
кишини «кофир бўлди» деб қоралаганлар. 
Намозни 
уйда, мачитда ёки далада ҳам ўқиш 
мумкин, лекин 
мўмин уни ўқишдан олдин ўзини тозалаши (таҳораг 
қилиши) шарт. Ҳозир ўзини чинакам мусулмон деб- 
ҳисоблайдиган фуқароларнинг кўпчилиги нафақат беш
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

вақтли намозни, ҳатто мажбурий бўлган жума намо- 
зиии ҳам адо этмайдилар. Хотинлар мачитга намозга 
қатнамайдилар.
Мусулмончиликнинг учинчи муҳим вазифаси рўза 
тутишдир. Бир ой муддат (рамазон ойи) ичида гўдак 
норасталар, сайёҳлар ва касаллардан ташқари ҳар бир 
мусулмон тонг отишдан кун ботгунча ейиш, ичиш, тур- 
ли маишат ва ҳоказолардан ўзини маҳрум қилиши ва 
бутун вужудини Олло таолога бағишлаши шарт. Рўза 
ойида кундалик беш вақт намоздан ташқари қўшймча 
олтинчи намоз ўқилиши тавсия қилинади, яна аҳд қи- 
линса ёки бир одам келса ҳам қўшимча ўқиш савоб ҳи- 
■собланади. Рамазон ойи давомида Туркистон ўлкаси 
ва хонлиқларда кечки бозорлар ишлаб сайиллар ўтка- 
зилган, унда созандалар, аскиябозлар, раққос (бачча)- 
лар томошалар кўрсатганлар, турли ширинликлар ва 
таомлар пиширилиб харид қилинган. Кўп оилалар энг 
камида ойда бир марта қавму қариндошлар, ёру би- 
родарлар ва кекса қўшниларни чақириб ифторлик бер- 
ганлар. Рўза тугагач, катта ҳайит сайиллари ўтказилади. 
Рўза байрами (ид-ал-фитр) кунлари мачитда жамоа 
тўпланиб ҳайит намози ўқилади.
Иккинчи катта диний байрам қурбон ҳайити (ид- 
ал-адҳа) ҳам зўр тантаналар билан шаввал ойида уч 
кун давомида нишонланади. Бу ҳайитда камбағаллар- 
га атаб садақалар берилади, 
Қуръон 
ва ҳадислар 
ўқилади, ўз гуноҳларини ювиш учун айрим бандалар 
жарима тўлайдилар ва ҳоказо. Одатда Оллоҳ номига 
қурбонлик қилинади, сўйилган нарсанинг гўшти кам- 
бағалларга ва қисман байрам таомларига ишлатилиб 
жамоага тарқатилади. Ҳайит байрамларида сарполар 
янгиланади, ўзаро меҳмондорчилик 
кучаяди. 
Ҳозир 
Узбекистон Республикасида иккита ҳайит Куни ҳам /дам 
олиш куни деб эълон қилиниб, катта байрамлар ўтка- 
зилмоқда.
Қурбон ҳайити мусулмончиликнинг яна бир муҳим 
шарти — ҳажга бориш вақтига тўгри келади. Маккага 
зиёрат (ҳаж)га бориш зулҳижжа ойининг биринчи ўн 
кунлигида бўлиб, Мина водийсида қурбон байрами 
тантаналари билан тугайди, Тарихий манбаларга қа- 
раганда, фақат Урта Осиё ва Қозоғистондан ўтган аср 
охирларида 1500 дан ортиқ киши ҳажга борган. Совет 
мустамлакачилиги даврида 
Макка зиёратига 
бориш 
ман қилиниб ниҳоятда чекланиб қўйилган эди. Маса-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лан, 1989 йили фақат Узбекистонда қайта қуриш ва 
демократия эълон қилингандан кейин атиги ўн киши 
ҳажга борган бўлса, 1990 йили 355 киши борди. Муста- 
қиллик арафасида бу рақам 1200 га етган бўлса, тавал- 
лудининг биринчи йили бу рақам ўн баравардан ҳам 
ошиб кетди.
Мафкуравий жиҳатдан шахснинг бутун ҳаёт фао- 
лияти ва яшаш мақсади, умид-орзулари ҳам ислом 
динйнинг ахлоқий нормалари билан белгиланган. Ша- 
риат талабларига тўла риоя қилишига қараб шахс ҳа- 
“ракатига, хулқ-атворига ва одобига жамоатчилик ёки 
ижтимоий гуруҳ томонидан баҳр берилган. Айниқса, 
маҳалла ёки қишлоқ аҳолисининг маънавий ҳаётини 
бошқариб турган ҳамқишлоқлар ёки ҳаммаҳалланинг 
фикри катта кучга эга бўлган. Одат тусига кирган жамоа 
гуруҳининг фикри, ҳукмрон диний мафкурадан қатъи 
назар, ёзилмаган, аммо бажаршгаши шарт қонун-қои- 
да ҳисобланган. Илгари кимки шу қонун-қоидани буз* 
са, у жамоатчилик томонидан қаттиқ жазоланган ёки 
қишлоқ ё ' маҳалладан ҳайдалган. Одат ва шариат 
нормалари ўзаро боғлиқ бўлиб, бир-бирини тўлдирган. 
Бу тўғрида тарихий-этнографик манбаларда, таниқла 
ўзбек олимлари, шоир ва ёзувчилари асарларида, халқ 
оғзаки ижодида жуда кўп далиллар келтирилган. Одат 
ва шариат нормаяарининг ўзаро боғлиқлиги асримиз 
бошларидаги этнографик асарларнинг бирида шундай- 
таърифланади: «динга одат деб қаралган, унга риоя 
қилмаганлар жамоатчилик фикри билан 
қораяанган. 
Сарт учун бу фикр худо ғазабидан ҳам қўрқинчли ҳи- 
собланган».
Ижтимоий-руҳий жиҳатдан жамоатчилик фикри ис- 
лом дини таъсири остида шаклланган ва ривожлангаи 
оддий кундалик онг таъсирида бўлган. Шунинг учун 
кишиларнинг хатти-ҳаракати, ишлари ва хулқ-атвори 
ёмонликка йўналса, дўзахда жазоланадиган гуноҳ деб 
қораланган, яхшиликка йўналган эзгу характерга эга. 
бўлса, савоб ҳйсобланган ва нариги дунёда юксак ба- 
ҳоланиб, жаннатга йўлланма билан қадрланган. Аммо- 
шариат ва жамоатчилик фикри гуноҳ билан жиноятни 
фарқламайди, улар худо яратган ислом нормаларига,. 
яъни Қуръон қоидаларига қарши қаратилган ҳаракат 
деб 'ҳйсобланган. Масалан, рўза тутмаслик ёки ўғир- 
лик, фоҳишалик ёки даҳрийлик, диндан 
қайтиш ёки 
одамни ўлдириш мусулмончиликда ҳам гуноҳ, ҳам жи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

яоят деб қораланиб, бир хил жазоланган. Лекйн одат- 
га асосланган жамоатчилик фикри баъзан шариатдан 
ҳам устун турган. Унинг таъсирида ҳатто ислом ақида- 
ларига зид бўлган айрим маросим ёки расм-русмлар 
амалга оширилган. 
Масалан, 
Қуръон ақидаларида 
фарз бўлмаган баъзи оилавий-маиший 
урф-одатлар, 
айниқса анъанавий тўйлар жамоатчилик фикри таъси- 
рида жуда кўп сонли кишиларга мўлжалланган танта- 
навор равишда катта харажатлар сарф қилиниб ўтка- 
зилган ва ҳозир ҳам ўтказилмоқда. Элга, маҳаллага 
чқатта ош бериш ислом динида кўрсатилмаса-да, қарз 
ҳисобланган. Утмиш тўйлари тўғрисида ўтган асрдаги 
рус этнографи И. С. Ликошин бундай деб ёзади: «Қа- 
димдан одат тусига кирган барча оилавий тантаналар- 
ни маҳаллий аҳоли «тўй» билан 
нишонлайди, тўйда 
таниш-билишларга катта зиёфат ва совға (чопон)лар 
янъом қилинади. Тўй қилмаслик — уят, умуман тежам- 
кор сарт уятга қолмаслик учун қарзга, ботиб, баъзан 
хонавайрон бўлса ҳам, ўша одатга риоя қилади... Тўй- 
га маҳалла аъзолари, 
қўшни 
маҳаллалардан бутун 
шаҳар билсин учун бир неча кишидан иборат вакил- 
лар таклиф этилади. Қатта қозонда 
ош дамланади, 
меҳмонларга сарпо учун арзон чопонлар харид қили- 
нади ва таклиф қилинганларнинг мавқеи ва бойлигига 
қараб тақсимланади». Муаллиф қайд қилганидек, ои- 
лавий байрам зиёфати маҳалладошлгфи олдида ўз бур- 
чини адо этиш характерига эга. Жамоатчилик фикри 
томонидан қораланмаслик учун маҳаллага ош бермае- 
лик мумкин эмас, акс ҳолда илгари ошга чақирган та- 
ниш билишлар ва қўшнилар хиёнат қилган хасис деб 
ҳисоблайди.
Инсоннинг барча маиший ва маънавий фаолиятини 
қамраб олган ислом мустамлака даврида капиталистик 
муносабатлар шароитида 
ҳам жамият тараққиётига 
катта таъсир қилиб келган. Аммо Урта Осиёда, шу жум- 
ладан Узбекистонда ўша даврда асосан феодал-патри- 
архал муносабатлар ҳукм сурганлиги туфайли иқтиоо- 
дий ва этник алоқалар, маданият ҳам ривожланган, 
шахс қарамлиги анча кучли бўлганлиги учун миллий 
бирликка нисбатан диний бирлик устун турган. Юқо- 
рида қайд қилинганидек, дин маънавий ва маиший 
тўрмушда ҳукмрон бўлганлиги учун бутун ижтимоий 
ва оилавий-маиший муносабатларни бошқарувчи ҳуқуқ- 
ахлоқ механизми вазифасини баж ариб. келган, диний,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

этник бирлик ўзаро узвий боғлиқ бўлган. Шу сабабли 
ёш миллий 
буржуазия ва унинг мафкураси 
феодал- 
патриархал заминдан тўла ажралмаган ҳолда ҳукм- 
рон ислом мафкураси таъсирида ўз манфаатини дин 
байроғи 
остида 
ҳимоя қилган эди. 
Утган асрнинг 
•90r йиллари 
Туркистон ўлкаси, Бухоро амирлиги ва 
Хива хонлигида жадидизм, ланисломизм, пантуркизм 
ғоялари кенг тарқала бошлайди, бу ғоялар мазкур иж- 
тимоий-иқтисодий ва маданий ҳаёт асосида юзага кел- 
ган.
Даставвал бу ғояларни мусулмон руҳонийларининг 
ақидапараст қисми тарғиб қила бошлади. Бундан таш- 
қари, ўша даврда Урта Осиёда кўплаб пайдо бўлган 
Туркия тарғиботчилари дин арбобларининг паноҳида пан^ 
исломизм ва пантуркизм 
рояларини ҳар томонлама 
кучайтириб, маҳаллий халқларни «кофирлар»га, яъни 
русларга қарши курашга чақирганлар. Бундай ташви- 
қотчиларнинг бир қисми' Туркистон ўлкаси ва Бухо- 
рога 
юборилган.. Бу тўғрида Туркистон 
генерал- 
губернатори Духовский ҳам подшога ахборот беради. 
«Маълумотларга кўра,— деб ёзади у,— турк эмиссар- 
лари халиф фойдасига садақа тўплабгина қолмаи, баъ- 
зан ғазовот ғоясини ҳам тарғиб қилмоқдалар... Биз- 
яинг мусулмонлар орасида ҳозир бизга 
энг зарарли 
панисломизм ғояларининг кенг тарқалганлиги ва биз- 
нинг зиёлиларнинг ислом 
билан 
мутлақо 
нотаниш 
бўлганлиги туфайли турк эмиссарларигина эмас, биз- 
нинг татарлар ҳам шариатни 
бнлмайдиганларга ҳар 
хил бемаъни, нотаниш йўллар билан, матбаа орқали ва 
бошқа тадбирларни қўллаб, бизнинг ҳукуматга ва биз- 
нинг жамиятга исломни 
ғайридиндагиларга 
қарши, 
умуминсоний тараққиёт ғояларига бемуроса эканлиги- 
ни исбот қилиш тасаввурини тарқатиши хавфли». Ду- 
ховский таърифича, айрим маҳаллий Тошкент китоё- 
фурушлари панисломизм 
ва пантуркизм 
ғояларини 
ҳамда Туркия қудратини кўкка кўтариб мақтайдиган 
йдабиётларни яширин равишда тарқатганлар. Бундай 
ғояларни ташвиқот қилишда айниқса 
сўфий 
мазҳаб 
вакиллари — шайхлар, эшонлар ва уларнинг кўп сонли 
муридлари фаолият кўрсатганлар.
Сўфизм ўз издошларида ниҳоятда кучли диндор- 
лик ва фанатизм туйғуларини, пирига қатъиян бўйсу- 
нишни ва ўз иродасидан тўла кечишни тарбиялаган. 
Сўфийлар даврасида тарқалган иборага биноан «му-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

рид ўлик ювручи қўлидаги мурдага ўхшаши 
керак». 
Шунинг учун ҳам мусулмон руҳонийлар минглаб итоат- 
гўй издошлари — муридлари билан 
қудратли 
кучга 
эга бўлганлар. Узбекларнинг маиший-турмушини жид- 
дий ўрганган олим Н. Маллицкий таърифича, йирик 
зшонлар минглаб издошларини шаҳарларда, айниқса 
паст табақалар орасида топганлар. «Ҳозирги даврда,— 
деб ёзган эди у ўтган аср охирларида,— мусулмон дав- 
латларида сўфийлик халқнинг маънавий-ахлоқий ҳаё- 
тига раҳнамо кишилар 
ҳисобланади». 
Шунинг учун 
қудратли ғоявий оқимга айланган сўфизм ижтимоий- 
сиёсйй ҳаётгагина эмас (айниқса ҳонликларда), балки 
халқнинг бутун маиший турмуши ва маънавий ҳаётига 
ҳам зўр таъсир ўтказган. 
: ■
Уша даврдаги ижтимоий онгнинг таркибий қисмига 
айланган Урта Осиё сўфизмининг ўзига хос хусусияти 
унинг ниҳоятда 
синкретик 
характерга эга бўлиши, 
яъни унда турли 
фалсафий таълим элементлари, ор- 
тодоксал исломнинг асосий 
ақидалари 
ва маросим- 
лари, ҳар хил' қадимий маҳаллий диний эътиқод, ибо- 
дат ва ғояларнинг аралашиб кетганлигидадир. В. Г1. 
Наливкиннинг таърифича: «Тасаввуф 
(сўфизм, евро- 
паликлар тилида — дарвишизм ёки муридизм) мазҳаб 
сифатида юзага келиб, исломнинг биринчи асарларида 
унга зид ва қарама-қарши бўлган. Чунки ислом жид- 
дйй монотеизмни тарғиб қилса, сўфизм кенг маъно- 
даги пантеизм тарафдори.. Ундан ташқари, сўфизм мис- 
тик йўналиш сифатида ўз издошларига Қуръон инкор 
қиладиган христианлик ва буддизм таъсирида пайдо 
бўлган дайди дарвишлик ва зоҳидликни тавсия қи- 
лади».
Сўфизм 
мафкураси ва ибодати аслида пантеистик 
характердаги таълимот бўлиб, генетик жиҳатдан ани- 
мизм, шаманийлик, сеҳргарлик ва 
Д у о х о н л и к
каби 
и б - 
тидойй эътиқодлар билан узвий равишда боғлиқ бўл- 
ган. Масалан, арвоҳлар билан мулоқот қилиш шама- 
нийликдаги сингари баланд чўзиқ овоз чиқариб диний 
шеърлар ва Қуръон сураларини ўқиб зикрга тушиш 
орқали амалга оширилган. Зикр маросими кўпчилик 
орасида иштирокчилар, томошабинларга қизиқарли ва 
эмоционал жиҳатдан таъсирчан усулда ўтказилган ва 
шуидай қилиб уларнинг диндорлигини анча кучайтир- 
ган ҳамда мустаҳкамлаган; Театрлашган бу маросимга 
асосан эзилган меҳйаткаш аҳоли қатнашган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Сўфизм ғояларини тарғиб қилишда ёзма адабиёт- 
дан ташқари ҳар хил оғзаки ижод жанрлари — эртак, 
афсона, ривоят, эпик асарлар, мақол ва масаллардан 
ҳам кенг фойдаланилган. Сўфий шоирлар ва ислом на- 
зариётчилари яратган кўплаб афсона ва ҳикояларда, 
достон ва эртакларда дунёвий лаззатлардан 
кечган, 
аммо кучли, иродали ва худога яқинлиги туфайли қуд- 
ратли пиру авлиёлар, саҳий дарвишу девоналар куй- 
ланган: Бундай асарларда пирига садоқатли шахслар 
доимо бахтга эришади, мурод-мақсадига етади, унинг 
дуоси билан турли ғояларни ва қийинчиликларни енгиб 
•чиқади, бўйсунмай ўзбошимчалик қилганлар эса, ак- 
синча, шармандаларча ҳалок бўлади, дейилади. Бадиий 
тасвирланган мазкур образлар ё саҳрода ташналикда 
ўлаётган мусофирни қутқаради, ё душманлардан ша- 
ҳарни ёки мамлакатни озод қилади, ё адолатсиз под- 
шони 
ёки ёлғончи судхўрни қаттиқ жазолайди. Бун- 
дай ижод маҳсулотлари шубҳасиз меҳнаткаш оммани 
ижтимоий зулм шароитида анча овутадиган муҳим во- 
сита бўлган.
Диний адабиётни, мусулмон афсоналари ва ривоят- 
ларини, авлиёлар тўғрисидаги турли тўқималарни халқ 
орасида ташвиқот қилувчи махсус оғзаки профессио- 
нал ҳикоячилар — маддоҳлар меросий касб эгаси бўл- 
ган. Ислом ташвиқотчиларидан Қуръонни 
ёддан би- 
ладиган қорилар (одатда кўзи ожиз кишилардан) ҳам 
махсус мактабларда — қорихоналарда 
яшаб таълим- 
тарбия олганлар. Улар қорибоши раҳбарлигида Қуръон 
сураларини (айримлари бутун- Қуръонни) ёдлаб, қи- 
роат билан ўқиш санъатини эгаллаб, турли диний ои- 
лавий-маиший маросимларга, жанозага ва бошқа оила- 
вий урф-одатларга таклиф қилинганлар.
Кенг омма орасида эшонларга сиғиниш шунчалик 
кучли бўлганки, улар 
ўлгандан кейин авлиё дара- 
жасига кўтарилиб, образлари турли афсона, ҳикоя ва 
ривоятларга кирган, сўфий шоирлар ижодида куйлан- 
ган, уларнинг устав (рисола)ларига кирган. «Паст та- 
бақадаги сартлар, айниқеа ҳунармандлар,—деб ёзади 
Н. Маллицкий,— ўз касбларининг «пирлари» деб му- 
сулмон оламида қачонлардир дунёдан ўтган «машҳур» 
авлиёларни тилга оладилар. Сартлар орасида умуман 
ахлоқий жиҳатдан бош бўладиган айрим чинакам ав- 
лиё, кароматли донишманд эшонлар бор, лекин кўпчи- 
лик эшонлар мурид қалбли эмас, балки пул овлайди-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ган ёлғончи ва мунофиқ шахслардан 
иборат, деган 
тушунча тарқалган». Бу фикрни тасдиқлайдиган наму-. 
налар халқ ижодида ҳам ўз ифодасини топган.
Касал даволайдиган дуохонлик қилувчи 
эшонлар 
махсус тоифани ташкил қилган. Улар асосан оилавий 
турмуш билай алоқада бўлиб, оилавий-маиший муно- 
сабагларга таъсир қилган, айримлари 
таъмагирлик, 
ахлоқсизлик, 
ножўя хатти-ҳаракатлари билан 
ёмон 
ном қолдирган, Бедил, Машраб, Муқимий, Мунис Хо- 
размий, Аваз Утар ва бошқа демократ ёзувчи ва шоир- 
ларнинг асарларида мутаассиб, чирик, эски ижтимоий 
ва маиший ҳаётнйнг барча иллатлари, феодал жамият- 
нинг малайлари ҳисобланган хурофотчи сўфий эшон- 
ларнинг кирдикорлари ва найранглари фош этилади, 
қаттиқ танқид қилинади.
Аҳолининг оилавий-маиший 
м.уносабатларига кўп 
сонли авлиёлар ва 
муқаддас жойлар ҳамда уларда 
хизмат қилувчи махсус руҳонийлар — шайхлар катта 
таъсир ўтказган. Кўпчилик шайхлар 
ўзларини ушбу 
мозор ёки авлиёда дафн қилинган шахснинг авлоди деб 
ҳисоблаган. Ҳар бир муқаддас жои муайян касаллик- 
ларни даволайдиган авлнё сифатида «мутахассислаш- 
ган», яъни у ерларда муайян касалликларни «даволай- 
диган» махсус авлиёлар бўлган. Меҳнаткаш халқ ио- 
донлиги туфайли турли ижтимоий зулм ва сон-саноқсиз 
офат келтираётган ҳар хил касалликларнинг сабабини 
билмаслигидан сохта хурофий даволаниш усулларига 
мурожаат қилишга мажбур бўлган. Ушбу мозор ёки 
муқаддас жой тўғрисидаги афсона ва ривоятлар му- 
ҳим маънавий қуллик воситаси сифатида руҳонийлар 
ва хокимлар томонидан тўқилиб кенг тарқатилган.
Шундай қилиб, 
октябрь тўнтаришидан олдин ис- 
лом дини маҳаллий аҳоли ижтимоий ва оилавий ҳаё- 
тининг бутун ҳужайраларига сйнгиб кетиб, бир томон- 
дан, эски қолоқ турмуш ва ойлавий-маиший муноса- 
батларнииг барҳам топишига тўсқинлик қилса, иккин- 
чи томондан, тафаккурда 
мутаассиблик, тупмур' тао- 
зида койсерватизм ва биқиқликни сингдириб, ҳаётда 
замонавий, янгича, баъзан фойдали нарсаларнинг тар- 
қалишига ва янгиликларни ўзлаштиришга қарши чиқ- 
қан. Асрлар давомида ўрнатилган: диний 
қоида ва 
расм-русмлардан ҳар қандай чекиниш жиноят деб ҳи- 
соблаган ислом фақат майшии турмуш ва маданият-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нигина эмас, ҳатто иқтисодий тараққиётни ҳам маълум 
даражада чеклаб қўйган.
Шунинг учун мйллий буржуазия вакиллари — жа- 
дидлар эски мактабни ислоҳ қилиш ва бошқа айрим 
янгиликлар киритиш ташаббуси билан чиқа бошлаган. 
Бундай интилишлар фақатгина ўқитиш усулига тааллуқ- 
ди бўлса ҳам, асл моҳйяти билан маҳаллий аҳолининг 
маданият ва турмуш соҳасидаги ўзгаришларга муҳтож 
эканлигини ифодалайдиган тадбирлар эди. Туркистон 
жадидларининг бошлиғи М. Беҳбудий бундай деб ёз- 
ган эди: «Бизлар ҳозирги маданият асосида мактаб- 
лар,. устахоналарни ва бошқа эски турмуш билан боғ- 
лиқ соҳаларни ислоҳ қилишимиз зарур». Унинг фик- 
рича, маориф соҳасидаги ислоҳот феодал-маиший тур- 
мушни тубдан ўзгартириб, маҳаллий 
буржуазиянйнг 
-^<нормад> ўсишига