|
2.3.3. Buyruq gap – sarlavha stilistikasi
”Buyruq gap. Bunda tinglovchini biror ishni bajarish
yoki bajar-maslikka undash
, da’vat etishdan tashqari, do`q, qattiy buyruq, iltimos, maslahat, yalinish,
taklif kabilar ham ifoda qilinadi. Buyruq gaplarning bo`lishsiz formasi faqat -ma affiksi orqali shakllanadi. Buyruq gaplar badiiy adabiyotlarda, dialog
formasidagi nutqda, rasmiy ish qog`ozlari uslubida, turli chaqiriqlarda, ilmiy uslubga oid mashq va topshiriqlarda qo`llanadi. Buyruq gapning kesimi
ko`pincha buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalangan bo`ladi”
45
.
M.Mukarramov ”Hozirgi o`zbek adabiy tilining ilmiy stili” nomli monografiyasida buyruq gaplarning ilmiy uslubda qo`llanishini atroflicha tahlil qilib,
quyidagi xarakterli fikrlarni bayon qilgan: ”Buyruq gaplar ilmiy nutqda o`ziga xos qo`llanish uslubiga ega. Unda da’vat, maslahat, ruxsat etish, orzu-istak
kabi mazmunlarni ifodalaydigan buyruq gaplar ishlatilmaydi. Buyruq ma’nosi umumga, barchaga qaratiladi»
46
. A.Ahmedov buyruq gaplarning grammatik-
intonasion xususiyatlarini o`rganib, ularning bir necha turini qayd etadi va mazmun jihatidan
buyruq gaplar iltimos
, iltijo, buyruq, talab, ruxsat, taqiqlash,
chaqiriq, do`q, ogohlan-tirish, maslahat, nasihat, taklif, yupatish, tilak kabilarga bo`linishini ko`rsatadi
47
. A.Boboyeva ”Gazeta tili haqida” nomli risolasida
ayrim buyruq gap - sarlavhalar haqida shunday fikr bildirgan: ”Buyruq shaklida va sostavida undalmasi bo`lgan sarlavhalarda kommunikativlikning yuqori
darajasi ko`zga tashlanadi. Chunki bunday gap qurilishida o`quvchiga bevosita ta’sir etish nazarda tutilgan: Qonunsizlikka chek qo`yilsin!, Yo`qolsin
neytron bomba! Dunyo bolalari, sizga tinchlik va baxt tilaymiz!, Chorvador, kasbingni sharafla! kabi”
48
.
Gazeta sarlavhasi vazifasida ishlatilgan buyruq gaplar orqali, asosan, maslahat, ish-harakatni bajarishga undash, chaqiriq ma’nolari ifodalangan. Bu,
albatta, gazeta funksiyasidan kelib chiqadi. Misollar: Avval o`ylab, keyin qarz bering (S., 25.03.11), Xorijga chiqish va kirish qonuniy bo`lsin (S.,
7.01.11),Ayol nomiga dog` tushmasin (S., 14.01.11), Patta to`lovini to`lashda adashmang (Z.,29.03.11).
Buyruq gaplarning kesimi quyidagicha ifodalangan xillari gazeta sarlavhasi sifatida ishlatilganligini qayd etish mumkin: 1. Gapning kesimi buyruq-istak
maylining birinchi shaxs ko`plik shaklidagi fe’llardan iborat:Vatan
uchun yashaylik
(Z., 03.03.10). 2. Gapning kesimi buyruq maylining ikkinchi shaxs
birlik shaklidagi fe’llardan iborat: Aldanib qolmang (Z., 7.09.10). 3. Gapning kesimi buyruq maylining uchinchi shaxs birlik shaklidagi fe’llardan
iborat: Oltin qanot qo`shlar uchsin (XS., 26.03.10). 4. Gapning kesimi jo`nalish kelishigidagi otdan iborat: Hamma xayriya hashariga! (Z., 4.03.10). 5.
Gapning kesimi harakat nomi+kerak shaklidagi konstruksiyalar bilan ifodalangan: Raisning o`zi o`rnak bo`lishi kerak (S., 11.02.11). 6. Gapning kesimi
yo`q, emas kabi inkor so`zlari bilan ifodalangan: Borishning keragi yo`q(S., 18.02.10).
Buyruq gap-sarlavhalarning ayrimlari oddiy da’vatga o`xshab ko`rinsa-da, aksariyati matn bilan tanishishga undaydi, ma’lum darajada ta’sirchanligi bilinib
turadi. Misollar: Tanlovda ishtirok eting! (Z., 19.03.11), Yig`ilishga qatnashing! (Z.,19.03.11), Futbol bashoratida o`zingizni sinab ko`ring(S.,26.07.10)
kabilar. Mazkur sarlavhalarning birinchisi va ikkinchisi bir qarashda e’tiborni tortmaydi. Lekin gazetalarda ayrim buyruq gap - sarlavhalar o`ziga xos
tuzilishlar bilan berilib, ta’sirchanligi oshirilgan. Misollar: Issiqxona quring, kam bo`lmaysiz (Z., 24.02.11), Ogoh bo`ling, magistral gaz quvurlari! (Z.,
31.03.11).
Ayrim sarlavhalarni qo`llashda imlo qoidalariga rioya etilmaganligini ham ko`rish mumkin. Misol: Yaxshilik deb yashang odamlar! (Z., 24.03.11). Ushbu
gapda undalmadan oldin vergul qo`yilmagan. Ba’zi qolip shaklidagi buyruq gap - sarlahalar esa e’tiborni unchalik tortmaydi. Misol: Hamma paxtaga! (Z.,
17.09.10), Hamma xayriya hashariga! (Z., 4.03.10).
Buyruq va undov gap-sarlavhalar gazetalarda kuchli stilistik vosita vazifasini bajaradi. Misollar: Yaxshilik qil, daryoga tashla! - Yaxshilik qilu, suvga sol,
bir kuni o`zingga qaytadi, deb eshitgan edim (D., 23.02.12). Yoqmasa, taksida yuring! Yoxud poytaxtimizdagi ba’zi avtobuslar qatnovi xususida Garchi
shohbekat bo`lmasa-da, haydovchi o`n daqiqadan ham oshiq turib qolganidan xijolat chekmay, “Yoqmasa taksida yuring!” desa bo`ladimi? (D.,
01.03.12). Tanlovda ishtirok eting! (Z., 19.03.11).Yig`ilishda qatnashing! (Z., 19.03.11). Tanlovga marhamat! (Z.,19.03.11). Aldanib qolmang! Odam
savdosi - davr muammosi (rukn) (Z., 7.09.10). Patta to`lovini to`lashda adashmang! (Z., 29.03.11).Ha, tarixga munosabat adolatli bo`lsin! (Z.,
12.03.11). Ogoh bo`laylik! Odam savdosi bugungi kunda jahon miqyosida global muammolardan biriga aylanadi (S., 25.02.11). Ko’rinadiki, buyruq gap –
sarlavhalarning aksariyati, ogohlik yoki tanlovga chorlash kabi ma’nolarni ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
