Учебное пособие по предмету «Музыкальная культура Узбекистана» принадлежит перу Заслуженного

“Lux viene dell` oriente”
(“Nur-Sharqdandir!”), – degan xitobli so‘zlar jaranglagan edi. XX asrda 
P.Bulez (“Alea”, 1957), I.Stravinskiylarning mazkur haqiqat borasidagi 
da’vatlari. 
Hozir ushbu xitob aynan kimga taalluqli ekanligini aniqlash qiyin, lekin 
uning dono mazmuni va haqiqatan bashoratli ekanligi ayondir, zero Yevropa 
madaniyati va san’atining keyingi butkul taraqqiyoti – u yoki bu tarzda aynan 

---

52 
Sharq bilan bog‘langanligi bundan dalolat beradi. 
Buyuk saltanat sohibi, qudratli sarkarda, nafaqat Markaziy Osiyoni, balki 
Yevropani ham Turkiya tahlikasidan ozod qilgan xaloskor – Amir Temur 
(yevropaliklar uchun – Tamerlano)ning musiqiy qiyofasini Yevropa 
kompozitorlari gavdalantirishga harakat qilganliklari yuqorida aytib o‘tilgan 
jarayonning sermahsul davri bilan bog‘liqdir. XVII (!) asrning oxirlarida 
yaratilgan Ioxann Filipp Fortchning “Boyazid va Temur”, Mark Antonio 
Zianining “Buyuk Temur”
15
operalarini shunday asarlar jumlasiga kiritish 
mumkin. Sohibqironning teran va to‘laqonli qiyofasini dastlab Italiya va 
Germaniya kompozitorlari yaratishgan. Shu bois, mavzuning ilk 
kashfiyotchisi
deb 
Neapol opera maktabi
ning asoschisi, opera-seriya (va opera-buffa) larning 
mashhur ustasi Alessandro 
Skarlatti
(1660-1725)ni hisoblash mumkin. Biz 
uning 125 dan ziyod operalari orasida Rimda ilk bor 1706-yilda 
sahnalashtirilgan, “Il’gran Tamerlano” – “Buyuk Temur” deb atagan opera-
seriya janridagi asari borligini aniqlashga muvaffaq bo‘ldik. Shuni alohida 
ta’kidlash lozimki, A.Skarlatti – Amir Temur obraziga o‘z ijodining 
cho‘qqisida murojaat qilgan “Buyuk Temur” operasining premyerasi Neapolda 
emas, balki Rimda qo‘yilishi ko‘p narsani anglatadi, chunki Neapolitan opera 
maktabi ma’lum ma’noda Rim opera ijodiyoti maktabiga alternativ (raqobatli) 
edi. 
A.Skarlatti bilan bir paytda Franchesko Gasparini (1668-1727) ham 
ushbu mavzuda mohiyati jihatidan undan kam bo‘lmagan opera yaratadi. 
Uning “Tamerlano” operasi birinchi tahrirda, dastlab Venetsiyada, so‘ng Rim 
va boshqa shaharlarda qo‘yilgan. A.Piavene va I.Zanellilarning librettosi 
asosida yaratilgan, Gasparinining asari, shakl jihatdan ulkan bo‘lib, uchta keng 
qamrovli pardalarni o‘z ichiga oladi. Birinchi va ikkinchi pardalarda 15 tadan 
sahna, uchinchisida esa, 16 ta sahna mavjud. Opera xotimasi ham birmuncha 
katta hajmga ega. Asarning keyingi tahrirlarida, sahnalashtiruvchilar 
15
Asarning bu tarzda (aslida “Il’gran Tamerlano”) ulug‘vor nomlanish keyinchalik ham “Temurnoma” opuslar 
mualliflari – А.Slarlatti (1706) vа Jovanni Port (1730) kabi Italiyaliklardan tortib to chex klassigi 
I.Mislivichekgacha (1771) xarakterlidir. 

---

53 
tomonidan uning nomi “Boyazid”
16
deb o‘zgartirilgan bo‘lsa ham, asarning 
dastlabki musiqiy materiali o‘zgarishsiz qoldi. 
Mashhur mahorat egasi benazir sozanda A.Korellining shogirdi bo‘lgan 
Gasparini o‘zining operalariga rivojlangan cholg‘u tuzilma (lavha)lar va 
improvizatsiyalarni dadil olib kirgan. Ko‘pchilik yakka ariyalar, bu esa 5 (!)ta 
yaxlit ariya demakdir hamda birtalay ansambl sahnalarida va rechitativlarda 
Amir Temur siymosini ustuvor
17
qilishi aynan shu bilan xarakterlanadi. 
Yorqin misol sifatida 1-ko‘rinishdagi “Se la gloria...” (“Agar shon-shuhrat...”) 
so‘zlari 
bilan 
boshlanadigan 
Temurning 
ikkinchi 
ariyasini 
keltiramiz:
16
Tahlil partituraning nashri bo‘yicha amalga oshirildi. F.GASPARINI. BAJAZET // DIE OPER. BAND. 
Munchen. 1981 (Reqqio-1719). 
17
Таqqоslash uchun – operada Boyazidga 4 ta ariya va 2 ta uncha kata bo‘lmagan ariozo berilganligini qayd 
etishning o‘zi kifoya. 

---

54 
Ko‘rinib turibdiki, birinchi taktdayoq qudratli orkestr chiqishi – tutti, 
o‘zining qahramonona arxitektonikasi va Amir Temur vokal partiyasi aniq 

---

55 
qiyofaviy mazmundan darak beradi. Birinchi goboy va skripka partiyalarida 
orttirilgan sekundalar b-cis (!) e’tiborga molik bo‘lib, mazkur musiqaga